- Главная
- Правительство Республики Тыва
- Деятельность
- Поручения
- Документы
- Кадровая политика
- Противодействие коррупции
- Обращения и прием граждан
- Бюджет Республики Тыва
- Год здоровья
- Государственные закупки
- Список системообразующих организаций и предприятий Республики Тыва
- Информационные системы, базы данных, реестры, регисты
- Формирование городской среды
- Национальные и губернаторские проекты
- Реформа контрольно-надзорной деятельности
- Безопасность
- Антитеррористическая комиссия Республики Тыва
- Государственные доклады
- Координационные и совещательные органы при Правительстве Республики Тыва
- Обеспечение общественного порядка и противодействие преступности в Республике Тыва на 2021 - 2024 годы
- НПА определяющие полномочия Правительства Республики Тыва
- Экономика
- Градостроительная деятельность в Республике Тыва
- Перечни объектов недвижимого имущества, находящихся в государственной собственности Республики Тыва и собственности муниципальных образований Республики Тыва
- Рейтинг муниципальных образований
- Военный комиссариат Республики Тыва
- О республике
- Инвестиционный паспорт
- Интернет-приемная
- Официальные документы
- Контакты
- Онлайн-голосование
|
|
Медээлер
Россияның улуг банкыларының бирээзи чыл төнчүзүнге чедир Тывада боттарының бир дугаар төлээ черин ажыдар.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Тываның журналистер эвилелиниң 65 чылы биле Бүгү-делегейниң телевидение хүнүнге тураскааткан хемчегге киришкен. Ноябрь 20-де Э.М. Примаков аттыг гимназияга Бүгү-россияның ада-иелер комитединиң ийиги хуралы болуп эрткен. Тываның орук-транспорт комплекизиниң яамызы, улуг күрүне организациялары - «Тыва Республиканың автомобиль оруктарының эргелели» ККА, «Орук шимчээшкинин организастаар төп» ТР КУБ, «Тываның авиашугумнары» АК» РКБ, орук-транспорт ажыл-агыйының муниципалдыг болгаш хуу албан черлериниң коллективтери боттарының профессионал байырлалын демдеглеп эрттиргеннер.
Октябрьның төнчүзүнде Тываның найысылалынга ийи черлик ыттан калчаа аарыының халдывырын тыпкан соонда, айыылдыг аарыг тывылган черден үш километр радиустуг карантин зоназында ветеринарлыг профилактика ажылдары чоруп турар. РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышев Бешки апелляция судунуң даргазы Марина Алексина-биле ужуражып, суд хуралдарының хуралдаар залдарының дериглери-биле танышкан. Ноябрьның 18-22 хүннеринде, Тываның өөредилге организацияларынга эрге-хоойлу билиглериниң неделязы болуп турар. Регионалдыг үндүрүг албанының специалистери эң шынчы үндүрүг төлекчилер үндүрүглеринге өрелерлиг апаары чадавас деп, Тываның чурттакчыларынга сагындырган.
Ноябрьның 21-де «Чедер» санаторлуг-курорт болгаш кадыкшылга комплекизи баштайгы дыштаныкчыларын хүлээп алыр.
Тывага көдээ туризм-биле ажылдаар эргени хоойлуда быжыглаан. Келир четвергде, ноябрьның 28-те, Тываның найысылалынга Енисей Сибирин хөгжүдер корпорация-биле республика Чазааның организастааны ажыл-агыйжы хемчег Енисей Сибириниң регионнарының инвестиция санал-оналдарын таныштырар шөл апаар.
Ноябрьның 18-те республика чазааның аппарат хуралында орук шимчээшкининиң айыыл чок чорук айтырыын чугаалашкан.
Ноябрьның 18-тиң хүнү-биле алырга, Тывада 205,4 муң кижи, азы планнаанындан 3 муң кижи хөйге гриппке удур тарыткан.
ВетИС федералдыг системаның кезээ – «Хорриот» системада малдың тодаргай чүзүнүн, им-демээн айтып, учетта тургузар ажылдар Тывада чоруп турар.
Россияның регионнары, Тыва база, чаа төрүттүнген чаштарның төрүмелинден база ук-салгалындан келген аарыгларын калбаа-биле шинчилээр хемчеглерни хандырарынга федералдыг бюджеттен немелде субсидияларны алыр.
Бо хүннерде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде республиканың стратегтиг орук төлевилелдерин боттандырары-биле ажылдап турар. Тывага энергетика хандырылгазының комплекстиг планын боттандырарының чорудуун Владислав Ховалыг Россияның энергетика сайыды Сергей Цивилев-биле чугаалашкан.
Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ниң составынче эки тура-биле киргенинден бээр 80 чылынга болгаш шылгараңгай эртемден база культуролог Вячеслав Даржааның төрүттүнгенинден бээр 65 чыл оюнга тураскааткан эртем-практиктиг конференция эртип турар. Тыва тудуг талазы-биле эки статистиктиг көргүзүглерлиг 2024 чылды доозуп турарын Россияның Тудуг яамызы демдеглээн: чуртталга тудуун киирериниң федералдыг планы ажыр күүсеттинген.
2024 чылдың ноябрь 13-те РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышев Новосибирск облазының кол үлетпүр бүдүрүлгелеринге барып четкен.
Тывадан декабрь ортан үезинде Луганск болгаш Донецк Улус Республикаларже аъттаныр 20 тоннаның чүък машиназынга гуманитарлыг ачы-дуза чыылдазы бо хүннерде эгелээн.
Ноябрь 15-те, пятницада, «Национал политика. Тыва» деп регионалдыг өөредилге шуулганы республикага бир дугаар болуп эртер.
Тываның найысылалында хоорайның төвүнде илереттинген калчаа аарыының тывылган черин арыглап, ооң нептерээрин болдурбас талазы-биле хемчеглер уламчылап турар. 2024 чылда «Мээң чуртум – мээң Россиям» бүгү-российжи аныяк авторларның төлевилелдер мөөрейиниң түңнел кезээнче Сибирь федералдыг округдан 40 аныяктар кирген. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг бо удаада Москвага сургакчылаашкынының үезинде, Россияның Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Денис Мантуровтуң республиканың инфраструктура хөгжүлдезиниң айтырыгларынга хамаарыштыр чогуур федералдыг ведомстволарга даалгалары-биле ажылдап турар.
Тывада 2024 чылдың мал чеми белеткээр кампаниязы пландан 8,8 хуу хөйге ажыр күүсеттинип, доозулган.
Регионнуң одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Кууларның дыңнадып турары болза, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурда дериг-херекселдерни ажылдадыр мурнунда хынап дооскан.
2024 чылдың тос айларында Тывада бүрүткеттинген кем-херектерниң саны доктаамал кызырлып турары демдеглеттинген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажыл-агый аайы-биле сургакчылаашкын үезинде, Россияның юстиция сайыды Константин Чуйченко-биле ужуражып, Кызыл чоок-кавы девискээринге түр үениң хоругдал чери биле колония тудуун тударының дугайында ооң мурнунда дугурушкан айтырыын база катап көдүрген.
Улусчу чогаадылга бажыңынга республиканың өөредилге черлериниң улусчу ужур-чаңчылдар талазы-биле IX фестивалы болуп эрткен. Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышев «Динамо» деп Новосибирск область организациязынга 100 чыл болган ою-биле байырны чедирген. Чырык талазы-биле специалистер болгаш «Дизель» КХН наладчиги Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурда электростанцияның чырык четкилеринде токтуң өжүп-кыпкан болуушкунун шинчилеп база чайладыр дээш ажылдап турар. «Шынчы демдек» системазын ажылдадыры Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының аңгы адыры апаар. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның дужаалы-биле ол ажылды углап-баштаар ведомстволар аразының штабын тургускан, ону чазак даргазының оралакчыларының бирээзи удуртур.
Бурган изи, Россияда Будданың эң улуг тураскаалы, малчыннар Нааыдымы, тыва араттарның ужурлары – бо бүгүнүң база өске-даа чүүлдерниң дугайында VK Видео-да кыска кинога көргүзер.
Ноябрь 10-да Россияда иштики херектер ажылдакчылары профиессионал байырлалын демдеглеп эрттирип турар.
Келир кышта мал ажыл-агыйларынга болгу онза байдалдарны ажып эртеринге эрге-чагырга органнарының болгаш сонуургалдыг организацияларның демниг ажылын хандырар сорулгалыг Тываның Чазааның чанында оперативтиг штаб тургустунган. Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышев Сибирь федералдыг округда арага болгаш таакпы рыногун контрольдаар регионнар аразының эргелелиниң удуртукчузу Светлана Романова-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирген.
Тывада социал айыылдыг байдалда өг-бүлелерниң бажыңнарында өрт медээчилерин хынаары-биле рейдилерни чорудар. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг бо даалганы чогуур ведомстволар болгаш албан черлериниң мурнунга салган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызылдың мурнуу-чөөн талазында инженерлиг инфраструктура объектизи – соок суг хандырылгазының сордурулга станциязының болгаш алды километр узун хоорза шугумунуң ажыдыышкынынга киржип, «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» президентиниң национал төлевилелиниң күүселдези-биле ажыттынган чаа коммуналдыг объектиниң ажылынга үнелелди берген: Тываның найысылалы Кызыл хоорайда хамчык аарыгларынга удур албан специалистериниң рейдилери ээзи чок дириг амытаннарда аарыгны илередири-биле уламчылап турар.
Тывада чуртталга тудуунуң хемчээли 2023 чылга деңнээрге 2024 чылда 2,1 катап улгадып, чыл төнчүзүнге чедир эң хөй – 365,1 дөрбелчин метр чедер.
Арат шөлүнге республиканың национал культураларының хөй янзызын көргүскен артистерниң болгаш бөлүктерниң киржилгези-биле Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүн улуг байырлыг концерт-биле демдеглээн.
Россия Федерациязының Президентизи Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга болгаш тыва чонга Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүн таварыштыр байырын чедирген. Сибирь федералдыг округтуң бүрүн эргелиг төлээзиниң оралакчызы Вадим Головконуң удуртулгазы-биле эрткен хуралда «Кадык камгалалы» национал төлевилелдиң регионнарда боттаныышкынын чугаалашкан.
Бөгүн Тываның Чазак бажыңынга, Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнүң бүдүүзүнде, күш-ажылчы шылгараңгай чедиишкиннерлиг чаңгыс чер чурттугларывысты, аңгы-аңгы адырларның, корум-чурум камгалаар органнарның башкарыкчы специалистерин болгаш хоочуннарын, аңгы-аңгы язы-сөөк чоннарның болгаш салгалдарның төлээлеринге күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал болуп эрткен.
Бөгүн В. Көк-оол аттыг национал театрга, «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп шуулган үезинде, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Национал чогаал шаңналының тиилекчилерин байырлыы-биле чарлап, оларга акша сертификаттарын тывыскан.
Бөгүн республикада Тыва дыл хүнүн демдеглеп эрттирип турар. В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга ол болуушкунга тураскаадып эрткен «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» шуулганга күрүне дылы кылдыр тыва дылды ажыглаарының, ону өөредириниң болгаш амыдыралга боттандырарының шиитпирлерин хүлээп алган.
Тываның Чазаанга, республика Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртканы ээлчеглиг хуралга элээн каш нормативтиг эрге-хоойлу актыларын сайгарып көрген.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының медеглээни болза, 220 ажыг муң гектар черни кезип, 219 муң тонна сиген-ширбиилди бөлген.
Тываның Дээди Хуралының депутаттарының сайгарылгазынче 2025 база 2026-2027 чылдарда республика бюджединиң дугайында хоойлу төлевилелин киирген.
Ам хөй ажы-төлдүг деп шынзыдылганы алырда, Күрүне ачы-дузазының порталында доктааткан майыкка электроннуг билдириишкинни долдурар.
Кызыл хоорайда черлик ыттан калчаа аарыы илереттинген. Халдавырның тарап нептерээрин болдуразы-биле, хоорай девискээринде карантинни чарлаан.
Тывада кижилерден өнчү-хөреңги үндүрүглеринге амгы төлевирлер болгаш өрелер чыырының шалыпчы айы ноябрь 25-ке чедир уламчылаар.
Октябрьның 30-де, Чазак бажыңынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даргалааны Дыл политиказының талазы-биле күрүне чөвүлелиниң хуралы болуп эрткен.
Сибирь регионнарының бурунгаарлаашкынныг хөгжүлдезинге үндезин болур улуг эртем төлевилелдериниң боттаныышкыны, ылаңгыя Новосибирск облазынга «Сибирьниң фотоннарының долгандырыг төвү» коллективтиг ажыглал төвүнүң тудуу - Сибирь федералдыг округда Россия Федерациязының Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң хууда контролюнда. Барыын-Хемчиктиң Аксы-Барлык база Тожунуң Салдам суурларда Культура бажыңнарын база Бии-Хемниң төвү Туран хоорайда Сафьяновтар аттыг музейни капитал чаартылга соонда ажыткан.
Тывада күрүне өнчү-хөреңгизин хуужударының албан езунуң шупту медээлерин www.minzem.rtyva.ru сайтыга салыры албан.
Бо хүнде, 1944 чылдың октябрь 29-та, ССРЭ-ниң Улусчу комиссарлар Соведи Тыва областың харылзаа эргелелин тургузар дугайында доктаалга атты салган.
Республикада социал объектилер капитал септелгези адакталып турар. Ындыг болзажок кидин-түлүк ажылдап турар черлер база бар.
«Улуг этнографтыг диктант» деп делегейниң чырыдыышкын акциязы – И.Г. Сафьянов аттыг Орус культура төвүнге, муниципалдыг тургузугларга, miretno.ru сайтыга.
Бо хонуктарда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Бай-Хаак суурда улуг социал объектилер – 825 олуттуг школа база Культура бажыңының тудуу дээш, өске-даа тудуг шөлдеринге четкен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның хыналдазынче Кызыл хоорайда база Каа-Хем суурда туттунуп турар улуг объектилер кирген. Ол дээрге школалар, чаа тудуглар, спорт-культура төвү болгаш өске-даа объектилер-дир.
Эртем талазы-биле хемчеглер Октябрь 30-де – Тываның Баштыңының чанында дылдар политиказын боттандырар талазы-биле күрүне чөвүлелиниң хуралы – Чазак Бажыңынга. Тываның сенатору Дина Оюн, Россияның Маадыры Чалым Чулдум-оол база Тываның Чазааның даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа чалыы маадырларга шаңналдар тыпсыр езулалга киришкен.
«Күш-культура болгаш массалыг спорттуң хөгжүлдези» федералдыг программа-биле бо чоокку үш чылдарда спортчу объектилер тудар российжи регионнар санынче Тыва база кирген.
«Билиг» российжи ниитилелдиң организастааны «Өскелерниң гректерже оруу: бодалдарның, кижилерниң болгаш технологияларның сайзыралының муң чыл төөгүзү» деп бүгү-российжи онлайн-викторинага садыг-саарылга оруктарының хөгжүлдезиниң төөгүзүнге хамаарыштыр билиглерин хынаар кылдыр Тываның чурттакчыларын чалап турар.
Сентябрь 8-те төлээлекчи органнар составы чаартынган Тываның муниципалиттеринде кожууннарның чаа баштыңнары – Төлээлекчилер хуралдарының даргаларын бо хүннерде бадылап турар. Бөгүн школа назыны четпээн өөредилге черлериниң кижизидикчи башкылары болгаш ажылдакчылары профессионал байырлалын демдеглеп турар.
Россияның энергетика неделязы-2024-ке тураскааткан лекциялар Тывада болгаш чурттуң өске регионнарында эртип турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг шериг албанынче күскү кыйгыртылга үезинде регионалдыг кыйгыртылга комиссиязының кол составының ажылын бодун баштаар.
Кадеттер училищезиниң бирги юбилейинге тураскаадып «Российжи кадеттерниң одуруунда он чыл» деп байырлал концертин бөгүн Тываның Национал хөгжүм-шии театрынга көргүскен.
Бөгүн, сентябрьның 26-да, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның киржилгези-биле Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) дөрткү чыыжының бирги организастыг хуралы болуп эрткен.
2024 чылдың бирги чартыында Тываның каттышкан бюджеди 27 млрд 470 млн рубль орулганы алган, 2023 чылдың ол үезинге деңнээрге, 22 хуу азы 1 млрд 225 млн рубль хөй. Тываның эрге-чагыргазы чайгы дышнатылга үезинде назы четпээннерни күш-ажылга хаара тудар хемчеглерни оон-даа сайзыраңгайжыдар сорулгалыг.
Президентиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң эрттиргени хуралда келир кышка Сибирь Федералдыг округ регионнарының белеткелин сайгарып чугаалашкан.
Сентябрь 1-нии-биле алырга, Тывада национал төлевилелдер көргүзүглерин чедип алганының ниити деңнели 96,9 хуу болган.
Кызылдың Аныяктар ордузунга, Тываның Улусчу фронтузунуң тускай шериг операциязының киржикчилерин деткиири-биле организастааны «Тыл – фронтуга! Бүгү чүвени тиилелге дээш!» деп бир дугаар шуулган-марафон болуп эрткен. Республиканың кожууннарында «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң «Таарымчалыг хоорай хүрээлелин тургузары» программазы-биле хөй-ниити девискээрлеринде чаагайжыдылга ажылдары доозулгалак.
Тывада хөй ажы-төлдүг 2856 өг-бүле 2024 чылда одаар ыяшты болгаш хөмүр-дашты халас алыр.
Тывада ОРВИ болгаш грипптен аарыыр чорук көвүдээн. Бөгүн Роспотребнадзорнуң регионалдыг эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак ооң дугайында республика Баштыңы Владислав Ховалыгга илеткээн.
"По праву памяти" бүгү-российжи чогаадыкчы мөөрей амгы үениң маадырларының дугайында өг-бүле сактыышкынын кадагалап база дайынчыларның чогаадыкчы ажылы таварыштыр хамааты амыдыралга чаңчыгарын деткииринче угланган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хөй ажы-төлдүг ие Айнааш Ондарга «Маадыр ие» хүндүлүг атты тывысканы-биле байыр чедирген.
Тываның Саң-хөө яамызы биле үндүрүг албаны кижилерден эт-хөреңги үндүрүглерин чыырының шалыпчы айын эрттирер.
Тывада бөгүн республиканың даш-чонукчулары профессионал байырлалын демдеглеп эрттирип турар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң байыр чедириишкининде ону бир дугаар демдеглеп турарын айыткан. Сентябрь 2-де Тывага Россия Федерациязының Президентизиниң келгениниң түңнелдери-биле даалгалар даңзызын Кремльде белеткеп турар. Делегейниң Узун назылыглар хүнүнүң бүдүүзүнде, Тывада улуг назылыг улустар аразында ниити ырының республика фестивалы эртип турар.
Новосибирскиге «Большая Сибирь: ПРОстранство для развития» деп кол теманы 2024 чылда чырыткан «Сибирь.ПРО» журналисчи мергежилге XIX регионнар аразының конкурузунуң түңнелдерин үндүрген.
Регионнуң малчыннары малдың хүр кыштаглаашкынынга херек мал чеминиң 72 хире хуузун кезип белеткээнин республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
«Өөредилге» национал төлевилел күүселдези-биле Тывада ам база ийи кванториум ажыттынган. Кызыл хоорайның 2 биле 8 дугаарлыг школаларында амгы үениң өөредилге технопарктары ажылын эгелээни ол.
Республика парламентизиниң чаа составының чаа соңгуткан депутаттары дараазында четвергде бирги хуралын эрттирер. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг социал четкилерде бодунуң блогунда, сөөлгү каш айларда российжи регионнарның арга-арыг албанының база федералдыг Авиаарга-арыг камгалалының специалистери республикага чурттавышаан, тайга-даксыл берге черлерде өрттерни өжүреринге тыва коллегаларынга дыка улуг дузаны көргүскени дээш четтиргенин илереткен.
Тывада суггарылга системаларын катап тургузарының кампаниязы уламчылавышаан.
Төпчүткен одалга системаларлыг муниципалиттерден одалга сезонунче бир дугаарында Каа-Хем, Бии-Хем, Барыын-Хемчик база Таңды кожууннар кирер. Тываның Соңгулда комиссиязы Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) дөрткү чыыжының депутаттар соңгулдаларының төнчү түңнелдерин үндүрген.
Тывада регионалдыг чазактың инициативазынга даянгаш, садыг бүдүрүлгелериниң хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткииринче угланган кады эштежилге программазы ажылдап эгелээн.
«Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» федералдыг төлевилел чорудуу-биле Тывада бажыңнар чоогунуң база хөй-ниити шөлдериниң сайзыралынче сөөлгү 6 чылда 750 млн ажыг рубльди үндүрген .
Тускай шериг операциязының киржикчилери башкы угланыышкынныг дээди өөредилге черлеринге профессионал билиг-мергежилге өөредилгени, эде белеткелди база билиглерин бедидип өөренир аргалыг.
«Улусчу фронт. Шупту чүвени Тиилелгеге!» ачы-буян акциязы сентябрь төнчүзүнде доостур.
Тываның эрге-чагыргазы Россия Федерациязының эвээш санныг үндезин чоннарының даңзызынче кирген тожу тываларын деткиир тускай грантыларны доктааткан. Россияның экономиктиг сайзырал сайыды Максим Решетников база Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг регионче аян-чорукчуларны хаара тударынга таарымчалыг черлерни база чаа төлевилелдерге турисчи инфраструктураны тударының аргаларын сайгарып чугаалашкан.
Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның саң-хөө сайыды Антон Силуанов-биле Тываның бюджедин өйлээриниң айтырыгларын чугаалашкан.
Тывада туберкулезту эге чадазында илередип эгелээнинден оон чок болур чорук 16 хуу кызырлып, хоочураан аарыг кижилер саны эвээжээн.
Тываның Баштыңы биле чурттуң Чазак даргазының оралакчызы Марат Хуснулинниң ужуражылгазының кол темазы - 2024 чылда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлде айтырыглары болган.
Республикада одалга сезону эгелээри-биле хуу бажыңнарда чурттакчы чонга угарлыг ыштан хораннанып болурунуң айыыл улгадыр. РФ-тиң тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Ирек Файзуллин база Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тывада тудуг адырын хөгжүдеринче база ЧКА объектилерин эде чаартырынче угланган программаларны боттандырарының чорудуун сайгарып чугаалашкан. Тыва Республиканың Чазааның даргазының экономика айтырыгларның талазы-биле бирги оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседир кылдыр Мерген Борисович Хомушкуну томуйлаан.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде вице-премьер Татьяна Голикова-биле ужурашкаш, Тывада элээн каш социал ужур-дузалыг объектилер тудуунга хамаарыштыр чугааны чоруткан.
Регионалдыг Көдээ ажыл-агый яамызының медеглээни болза, 227 744 тонна мал чеми белеткээр планны 60 хуу чедирип, 126746 тоннаны кезип алган.
Тывада өртке удур онза чурумну сентябрьның 10-дан 30-ге чедир узаткан. Республика чазааның чогуур доктаалын бөгүн регионнуң албан езунуң порталында парлаан.
Эрткен соңгулдаларның баш бурунгаар сан-чурагайындан алгаш көөрге, Сибирь федералдыг округтуң регионнарындан Тыва биле Кузбасс соңгулда участоктарынче соңгукчуларның эң бедик келиишкинин көргүскен.
Республиканың Дээди Хуралынче база муниципалдыг тургузугларның төлээлекчилер хуралдарының депутаттарынче соңгулдаларда бадылаашкынның баш бурунгаар түңнелдеринден алырга, «Чаңгыс демниг Россия» партия дээш соңгукчуларның 80 ажыг хуузу үннерин берген. Тываның Дээди Хуралының (парламентиниң) чаа составының кол айтырыы - тускай шериг операциязының киржикчилеринге дузалажыры болгаш деткиири болур.
«Арыг суг» федералдыг төлевилел-биле Каа-Хем суурда Преображенский микрорайонунда суг дамчыдар четкилиг тудугнуң техниктиг белени 72 хуу четкен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың Дээди Хуралының IV чыыжының депутаттарының соңгулдаларынга бодунуң үнүн берген.
Сентябрьның 8-те Чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде, республиканың чурттакчы чону Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) дөрткү чыыжының депутаттар соңгулдарынга база муниципалдыг деңнелдиң 105 соңгулдаларынга киржир.
Кызыл - Эрзин оруунуң Бай-Хаакче талазынче автооруктуң 30 км участогун септээринче бир миллиард рубльди салган.
Энергокомпания Тыва Республиканың кыдыг-кызыгаар Тес-Хем кожуунда О-Шынаа суурнуң четкилерин чаартыр ажылдарны дооскан.
«Бодунуң чедиишкиннери-биле бистиң училищевис бедик статузун бадыткап, өөредилгениң шынары-биле олар Россияның Камгалал яамызының өөредилге черлериниң аразында үшкү черни ээлеп турар
Тываның Чазаа Мөңгүн-Тайга кожуунче чырык шугумун тударын чедип алыр дээш ажылдаар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Мөңгүн-Тайгага ажылчын сургакчылаашкын үезинде ону чугаалаан.
Регион чазааның техниктиг деткимчези-биле «Техмашсервис» компанияның эрткен чылдың ноярьда Тывада ажытканы эмульсиялыг частыр бүдүмелдер кезээ бүдүрер завод ажылын чогумчалыг эгелээн. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның Мөңгүн-Тайга кожууннуң чону-биле ужуражылгазының кол темалары – Тываның ыраккы кожууннуң инфраструктура айтырыглары болган. Аныяктар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилел Тываның аныяктарын «Росмолодежь.Гранты «Двигай сообщества» аныяктар төлевилелдериниң бүгү-российжи конкурузунга киржиринче чалаан.
Регионнуң экономиктиг сайзырал яамызы дараазында угланыышкыннарга субсидия алыр күзелдиг үлетпүр бүдүрүлгелеринден чагыгларны хүлээп турар:
Россияда 30 муң хире кижи «Ада-чуртка бараан болуп тур мен» акцияның дыңнакчылары болган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Шагаан-Арыгның чылыдылга-энергетика төвү чаа одалга сезонунга кайы хире белеткенип турарын хынаан.
«Өөредилге» национал төлевилелдиң «Амгы үениң школазы» федералдыг төлевилели-биле спорт залдыг, 176 олуттуг школаны тудуп турар.
Росхереглелхайгааралының Тывада эргелелиниң дыңнатканы болза, эрткен неделяда республикада ОРВИ база грипптен аарыыр чорук эпидемиологтуг деңнелден 80,6 хуу куду. Тываның Баштыңы чазактың дүүштүрүлге хуралынга бистиң республикага Владимир Владимирович Путинниң ажыл-агыйжы чоруунуң баш бурунгаар түңнелдерин үндүрген. Регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлде айтырыгларының талазы-биле хурал - Россияның Президентизи Владимир Путин Тывага ажыл-агыйжы чоруунуң кол кезээниң бирээзи болган.
Регионнуң удуртукчузу Тывада чуртталга тудуунуң темпизин база көдээ ажыл-агый хөгжүлдезиниң хемчеглериниң дугайында Президентиге илеткээнин дыңнаткан.
Балгазын суурда 616 олуттуг чаа школаны байырлыы-биле ажыткан.
Кызылда Вавилин ээтпээнде Ада-чурттуң Маадырлары аттыг 20 дугаар чаа ажыттынган школага Президент “Чугула айтырыглар дугайында чугаа” деп ажык кичээлди эрттирген.
Тываның Өөредилге яамызы 72 муң уруглар, ооң санында 7,5 муң бирги класчылар , 4,5 муң биргикурчулар, 5 муң хире чаштар ча өөредилге чылынга турскааткан хемчеглерге киржип, бирги кичээлдерин эрттиргенин дыңнаткан.
Сентябь 1-де Тывага Тыва Арат Республиканың эки турачыларынга төөгүлүг сактыышкын болгаш алдар-хүндү хүнүн бүгү-российжи Билиглер хүнүнде хары угда демдеглеп эрттирген.
Калуга хоорайга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин тургузар шылгараңгай төлевилелдерни илереткен улуг шуулган болуп эрткен. Аңаа федералдыг ведомстволарның удуртукчулары, губернаторлар болгаш муниципалитеттер баштыңнары киришкен.
Чылдың-на өөредилге чылының эгезинде ажылчын коллективтер, хууда сайгарлыкчылар болгаш республиканың буянныг хамаатылары «Школаже белеткениринге дузалажыр» акцияга каттыжып келир чаңчыл апарган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Беларусь Республиканың Президентизи, Күрүне эвилелиниң күрүне чөвүлелиниң даргазы Александр Лукашенконуң 70 харлаан юбилейи-биле байырын чедирген.
Тывада мал чеминиң белеткели кидин түлүк. Республиканың шупту кожууннарында көдээ ишчилер шөлдерже үнген. Регионнуң Көдээ ажыл-агый богаш аъш-чем яамызының чарлааны хол-биле сиген кезер бригадалар аразында мөөрейге киржир дээш ажыл идепкейжээн. Тываның чурттакчы чону болгаш организациялары чырык болгаш чылыг хандырылгазы дээш 1,3 млрд өрелиг. Регионалдыг Одалга яамызы Чазак хуралынга ындыг сан-чурагайны медеглээн. Ноябрьның 14 база 15 хүннеринде Тыва үндезин культура төвүнге, «XXI чүс чылда Төп Азия чоннарының төөгү-культурлуг өнчү салгалы» деп темага бүгү-российжи эртем-практиктиг конференция болуп эртер.
Тывада каш чыл уламчылап турар «Социал хөмүр» губернатор төлевилелиниң күүселдези-биле өг-бүлелер тус-тузунда социал деткимче кылдыр одалга сезонунда 2145 кг хөмүр азы 4,8 куб одаар ыяшты алыр.
Новосибирскиден 15 база Бурят Республикадан 25 арга-арыг өртчүлери орукта кел чыдарын Арга-арыг болгаш бойдус ажыглалының яамызы дыңнаткан. Олар келген дораан бистиң өртчүлерге каттыжа бээр.
«Чедер» санаторий-курортунда тудуг ажылдары дооступ, эмнээшкин чорудулгазынга чөпшээрел алырының ажылдары эгелээн, деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның даргалаашкыны-биле эрткен хуралга Тыва Республика Чазааның даргазының оралакчылары, кожуун чагырга даргалары, күүсекчи эрге-чагырганың федералдыг болгаш республика органнарының удуртукчулары киришкен.
Август 27-де эртенгиниң 9 шактыы-биле алырга, 21086,7 га ниити шөлдүг 32 өрт хып турганын регионалдыг диспетчер албаны дыңнаткан.
Кызыл хоорайның оң талакы кезээнде, Вавилин ээтпээ микрорайонда Ада-чурттуң Маадырлары аттыг 20 дугаарлыг чаа школа өөреникчилерин чаа өөредилге чылында хүлээп алырынга белен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даргалааны бөгүнгү хуралга мал чеминиң белеткелин чугаалашкан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың даг-тывыш адырының ажылдакчыларынга байыр чедирген.
Бо чылын «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» президентиниң национал төлевилелиниң «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин тургузары» күрүне программазы-биле Тывада 30 дыштанылга черлери – хөй-ниити садтары, парктар, стадионнар, хоорай болгаш көдээ шөлдер, Тиилелгениң тураскаалдары, уруглар болгаш спорт шөлдерин тудуп турар. Август 22-де Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хөй талалыг хевирге ажылдаарынга херек инфраструктураны тудуп турар Моол-биле кызыгаарда “Хандагайты” эрттирилге пунктузунда эде чаартылга ажылдарын хынаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Чаа-Хөл кожуунче сургакчылап чорааш, тускай шериг опреациязының киржкичизи, тус черниң чурттакчызы Айдыс Самдарактың өг-бүлези-биле ужурашкан.
Тываның транспорт харылзаазы берге азы чок, чедери берге болгаш ырак черлеринде хуусаадан эрте бадылаашкыннар бо хүн эгелээн. Тываның Соңгулда комиссиязы ооң дугайында дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнү-биле республиканың чурттакчыларынга болгаш аалчыларынга байырны чедирген.
Сибирь федералдыг округда Россия Федерациязының Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышев 2024 чылдың сентябрь 8-те болур соңгулдаларны Сибирь регионнарынга белеткеп база эрттиреринге эрге-чагырга органнарының соңгулда комиссияларынга деткимче көргүзериниң айтырыгларының талазы-биле дүүштүрүлге хуралын эрттирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг келир одалга сезонунга Чаа-Хөлдүң белетклеин хынаан. Ажылчы сургакчылаашкын үезинде кожуун төвүнде ЧЭК-4 БК Чаа-хөл участогунга четкен.
Тываның Чазааның даргазының оралакчызы Айдыс Сынааның удуртканы комиссия хуралынга чаа өөредилге чылынга өөредилге черлериниң белеткелин сайгарып чугаалашкан.
Улуг-Хем кожууннуң чурттакчылары республика Баштыңы Владислав Ховалыгга болгаш регионда аңгы-аңгы адырларның удуртукчуларынга сонуургаан айтырыгларын салыр аргалыг болган.
Торгалыг суурга келир чылын чаа Культура бажыңын, а бо чоокку үеде - амгы үениң школазын тудары көрдүнген.
Кызылдың үлетпүр парыгында дүктүң бирги болбаазырадылга цегиниң дүк чуур комплекстиг шугумун бюджеттен дашкаар 116 млн. рубль акша-биле садып салган.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязы база Тыва Республиканың Чазааның Аппарады Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязынга база Тыва Республиканың Чазааның Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировка эрттирер аныяк специалистер шилилдезиниң мөөрейинге киржир документилер хүлээп алыышкынын чарлаан.
Тывада арга-арыгда бойдус өрттерин өжүрүп турар камгалакчылар бөлүктерин элээн быжыглаан. Тываның Арга-арыг яамызының медээзи-биле алырга, өрттерге удур 460 ажыг кижини хаара туттунган, эрткен хүнге деңнээрге, чүс катап хөй.
Тыва Республиканың чазааның албан езузунуң порталынга 2024 чылдың август 17-де № 409 чогуур чарлык парлаттынган.
Курск облазының чурттакчыларынга гуманитарлыг дузаны чүдүрген чүък машиназы Кызылдан үнүпкен.
Тываның найысылалынга делегейде ады-сураа алгаан «Хүн-Хүртү» бөлүктүң 30 чыл оюнга тураскааткан «Азия төвүнде хөөмей» деп V делегей чергелиг фестиваль бодунуң ажылын эгелээн.
Тыва Республика хүнүнде база бир шаңнал алган кижи - Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Алдын-оол Канзай болган. Аңаа «Буян-Бадыргы» орденниң III чергезин тывыскан.
Тываның муниципалдыг тургузугларының күскү-кышкы одалга үезинге белеткелин республика Чазааның оперативтиг штавының ээлчеглиг хуралынга көрген.
Тываның Национал театрынга Тыва Республика Хүнүнге тураскаткан байрылыг хемчег болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Тыва командазы - 2030» деп аныяктарның өөредилге шуулганының киржикчилери-биле ужурашкан.
Ф-тиң Президентизи Владимир Путинниң бот-тускайлаң программаларны узадыр дугайында шиитпири Тыва Республика ышкаш субъектилерниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң деңнелин бедидер аргаларны берип турар.
Таңды кожуунда Уургайлыг аржаанның дыштанылга баазазының чоогунче өрттүң чоокшулуп келгени-биле, аржаанчыларны өскээр чайладып көжүрген.
Россияның Көдээ ажыл-агый яамызынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг биле федералдыг сайыт Оксана Лут ужурашкан. Республиканың агроүлетпүр комплекизин хөгжүдериниң чугула айтырыгларын ийи тала чугаалашкан.
Август 15-16 хүннеринде, «Хүн-Хүртү» фолк-бөлүүнүң 30 чылынга тураскааткан «Азия төвүнде хөөмей» деп V делегейниң фестивалы эгелээр.
«Тыва Республиканың байырлал хүннериниң дугайында» №143 республика хоойлузу Тыва Республиканың Хүнүн күрүне байырлалы кылдыр доктааткан. Республикада ол хүн дыштаныр.
Август 16-да, Советтиг Тываның 5 чылы аттыг стадионга, “Маадырлар чарыжы” деп шаптараазыннарлыг чарышка республика чемпионады бир дугаар болуп эртер.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ооң дугайында бөгүн чарлаан. Сибирь федералдыг округда РФ-тиң Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң удуртулгазы-биле эрткен хуралда «Ужудукчу чок ужар системалар» национал төлевилелдиң округтуң регионнарындан боттаныышкынын сайгарып чугаалашкан.
Тываның чурттакчылары 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чыл оюн демдеглээр улуг байырлалга волонтерлап болур.
Мөңгүн-Тайга кожуунга сарлыкчылар фестивалы болуп эрткен. Тыва Республиканың Баштыңының грантызы-биле деткээн солун хемчег регионнар аразында кылдыр бир дугаар эрткен.
Оперативтиг штабтың хуралында хову ажылдарын база чеминиң белеткелин сайгарып чугаалашкан. Тываның Чазааның даргазының оралакчызы Алик Монгуштуң удуртканы хуралга регионалдыг көдээ ажыл-агый яамызы, ветеринария албаны база кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдери олурушкан.
Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга Тываның көскү партийжи болгаш күрүне ажылдакчызы, 1973-1991 чылдарда КЭКП тыва обкомнунуң бирги секретары Григорий Ширшинниң 90 харлаанын демдеглээн.
Август 6-да Курск облаазы Украинаның чепсектиг күштериниң оор халдаашкынындан когараан.
Тываның «Раздолье», Каа-Хем кожууннуң «Сибирячка», Кызыл кожууннуң «Забава», «Верховье», «Берегиня» дээш, оон-даа өске улусчу бөлүктер фестивальга киржирин бадыткаан. Чонну ажылга хаара тудар төптерниң идегелдиг партнерлары: «БТК Групп» АН, «Автоколонна 17» КХН, «Транснедр» КХН база «Тамара и Ко» КХН хостуг олуттарны сүмелээн.
"Мен - башкы мен" ведомство программазының күүселдези-биле чаңгыс удаа бээр компенсация төлевирин бээр дээш, 2024 чылда педагогика дээди өөредилге черлериниң доозукчуларының ортузунга шилилде мөөрей эгелээнин республиканың Өөредилге яамызы чарлаан.
“Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи” президентиниң национал төлевилелиниң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” күрүне программазы-биле каш-ла чыл дургузунда Тывада 140 ажыг сесерликтерни, парктарны, уруглар болгаш спорт шөлдерин база стадионнарны эде чаарткан.
Регионалдыг диспетчер албанының дыңнатканы болза, 2024 чылдың август 6-да Тыва Республиканың арга-арыг фондузунуң черлеринде 3694 га черде 22 арга-арыг өрттери ам-даа хып турар.
Көскү күрүне ажылдакчызы, Тыва Республика Ордениниң ийи дакпыр эдилекчизи, СЭКП тыва обкомунуң бирги секретары Григорий Ширшин 90 харлаан юбилейин демдеглеп эрттирип турар.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг Луганск болгаш Донецк Улус республикаларда ажылчын сургакчылаашкынын уламчылавышаан. Ол ДУР-нуң Чазак Даргазы Евгений Соловьев-биле ужурашкан. Ужуражылга үезинде ийи удуртукчу элээн каш айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агый аайы-биле Луганск Улус Республикага чорааш, тускай шериг операциязының үезинде дайынчы даалгалар күүседип турар Тыва Республикадан шериглер-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле тургустунган ис чок читкен ТШО киржикчилерин дилеп-тыварынга дуза көргүзер Чаңгыс аай дүүштүрүлге төвү ам республика Чазааның составында албан кылдыр ажылын эгелээн.
Дүүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызылда база Кызыл кожууннуң девискээринде элээн каш тудуг шөлдерин эргий хынаан. Бир дугаарында Каа-Хем суурда спортчу-культура төвүнүң тудуунга четкен. «Айыыл чок чорук лабораториязы» деп ягаан өңнүг автомобиль чайгы дыштанылга хонуктарында Тываның кожууннарында өөредилге организацияларын база уруглар лагерьлерин кезип турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажылчын сургакчылаашкын-биле эрткен дыштаныр хонуктарда Бии-Хем кожуунга чораан.
«2022-2025 чылдарда Тыва Республикада туберкулез-биле демисежир немелде хемчеглер дугайында» программа-биле республиканың туберкулезка удур диспансеринге "УАЗ" - 374195-05 чаа автомашинаны саткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның инициативазы-биле, «Чер дугайында» Тыва Республиканың Конституция хоойлузунче киирген эдилгелер езугаар төлевилел боттанып эгелээр. Бо чылдың июньда Тыва Республиканың Камбы-Лама эргелелиниң тургустунганындан бээр 105 чылын демдеглеп эрттирген.
Тыва үндезин культура төвүнге болуп эрткен байырлалга Тываның эң баштайгы парлалга үндүрүлгезиниң хоочуннары, ооң авторлары, өске-даа массалыг информация четкилеринден коллегалары, ол ышкаш республиканың аңгы-аңгы адырларының төлээлери “Тувинканың” коллективинге байыр чедирер дээш чыглып келгеннер.
Республикадан ээлчеглиг дузаламчыны ниити-россияның Улусчу фронтузу «Шупту чүүлдү Тиилелгеже!» деп акцияның иштинге организастаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг өөредилге сайыдынга Елена Самбаланы томуйлаар дугайында чарлыкка атты салган.
Россия Федерациязының Президентизиниң чанында Уругнуң эрге-ажыктарының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ Мария Львова-Белова Тывага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле июль 18-те чораан. Бедик албан-дужаалдыг аалчыны Кызылдың аэропортунга Тываның Баштыңы Вячеслав Ховалыг, Уругнуң эрге-ажыктарының талазы-биле Тывада бүрүн эргелиг төлээ Саида Сеңгии болгаш өске-даа удуртукчулар уткаан.
Малчыннарның Наадым байырлалының үезинде Тыва үндезин культура төвү биле республиканың сайгарлыкчылар эвилели Тываның ус-шеверлериниң “Ус-Куш – 24” фестиваль-мөөрейин организастаан. Ус куш дээрге уязын боп-борбак, кирер аксын куду кылдыр чараштыр кылып алыр кончуг ус-шевер куш-тур.
Малчыннарның Наадым байырлалының эң чараш, хөй кижилер сонуургап көөр болуушкуннарының бирээзи – тыва улустуң национал хүрежи. Бөгүн, июль 19-та, Кызылда “Хүреш” стадионга “Наадым – 24 -ке" тураскааткан хүреш маргылдаазы болуп эрткен. Ооң байырлыг ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг киришкен.
Тыва Республиканың Чазааның Аппарат хуралынга 2024 чылдың одалга сезонунга белеткел ажылдарының дугайында чугаалашкан.
Июль 18
10.00 шакта — «Наадым–2024» малчыннар байырлалының киржикчилериниң чыглыры - Тос-Булакта «Өглер хоорайжыгажынга»; Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Эльбрусметалл» АН-ның чиңгине директору Евгений Балуков-биле ужурашкан.
Июль 12-де найысылал Кызылдың төвүнде Тыва Республиканың Прокуратура албанының туттунган чаа оран-савазын байырлыг байдалга ажыткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Чөөн-Сибирь округтуң Арбитраж судунуң даргазы Светлана Антонова болгаш Тыва Республиканың арбитраж судунуң даргазы Владимир Ажы олар-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг мооң мурнунда хөй аалдыг бажыңнарның капитал септелгиниң коммерцияга хамаарышпас регионалдыг фондузун директорлап турган Мерген Дагбаны чуртталга-коммунал ажыл-агыйның чаа сайыдынга томуйлаан чарлыкка атты салган.
РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң чанында оперативтиг штабтың хуралынга 2024 чылда Сибирьниң регионнарында өрт сезонунуң эртип турарын чугаалашкан.
Владислав Ховалыг Тываның барыын кожууннарынга ажылчын сургакчылаашкын үезинде школалар тудуу болгаш септелгези кайы хире чоруп турарын хынап, элээн каш социал объектилерге четкен.
Бөгүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республика школаларының медальдарлыг доозукчулары-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг фестивальдың бирги хүнүнде чедип, үрде манааны хөгжүм байырлалының катап эгелээни-биле киржикчилерге болгаш аалчыларга байырын чедирген.
Дүүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың барыын талазында Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик база Бай-Тайга кожууннарда социал болгаш амыдырал-хандырылга объектилерниң тудуу болгаш капитал септелгези кайы хире чоруп турарын хынаан. ТР-ниң Чазаа июльда хуу кижилерден өнчү-хөреңги үндүрүглериниң өрезин чыыр айны чарлап, агар санныг карталарын хаар, аай-дедир чоруурунга кызыгаарлаашкыннар дээш хоругдалдарны болдурбазы-биле үндүрүг албанында өрелерин төлээр арганы берген.
Советтиг Тываның 5 чылы аттыг стадионга ча адарынга Россия чемпионадының байырлыг ажыдыышкыны болуп эрткен. Россияның 20 ажыг регионундан 300 хире спортчу ча адарынга Россия чемпионадының тиилекчизи ат дээш үш хонуктуң дургузунда мөөрейлежир.
Тываның Чазаа Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүнде, «Ынакшыл болгаш бердинген чорук дээш» медальдарны тыпсыр байырлыг езулалды эрттирген.
Тываның Чазааның даргазының оралакчы Орлан Сарыгларның удуртулгазы-биле вице-премьерниң хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа, Тываның өөредилге сайыды Елена Хардикова, Тывада уругнуң эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Саида Сенгии база Тес-Хем кожууннуң чагыргазы база башкылар ниитилежилгези-биле Самагалтай суурга үнүүшкүннүг хуралды эрттирген. Дүүн Москвага Россия Федерациязының субъектилериниң төлээлериниң киржилгези-биле «Россия» деп делегей чергелиг делгелге болгаш форумнуң киржикчилерин шаңнаар байырлыг езулал болуп эрткен. Бөгүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Айдыс Сынааны Тыва Республиканың Чазак даргазының оралакчызы албан-дужаалды күүседир кылдыр томуйлаар дугайында чарлыкка атты салган.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг кожавыс регионнуң удуртукчузу Валентин Коноваловка дилегни киирген соонда, Хакас Республиканың парашют-десант өрт албанының он ажылдакчызы дүүн Тывада чедип келген. Тываның Таңды кожууннуң Балгазын суурда Тываның агроүлетпүр технимунунга "Профессионалитет" федералдыг төлевилел программазы-биле өөредилгезин дооскан сургуулдар дипломнарын алган.
Тываны таварты чурттар аразының делегей чергелиг логистика төлевилелдериниң айтырыы бедик деңнелдиг чугаалажыышкыннарга база катап көдүрген.
Сибирь федералдыг округда Россия Федерациязының Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзиниң чанында Чөвүлел база «Сибирь дугуржулгазы» РФ-тиң субъектилериниң экономиктиг кады ажылдажылгазының регионнар аразының ассоциациязының Чөвүлели «Россия» делегейниң делгелге-шуулганының шөлүнге каттышкан хуралды эрттирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ВДНХ-га «Россия» делегейниң делгелге шуулганынга эрткен Сибирь Федералдыг округ регионнарының Туризм хүнүнге киришкен. 2023 чылда таарымча чок байдалдарга турган 2,1 муң хире уруг Тываның уруглар бажыңнарынга база приюттарга реабилитацияны эрткен.
Кызылдың транспорт техникумунуң баазазында дээди болгаш ортумак өөредилге черлеринче республиканың хүлээп алыышкын комиссиязы бодунуң ажылын эгелээн.
Бөгүн спортчу хевирлерге тулган дээн спортчуну илереткен Ада-чурт камгалакчызының оюннары болуп эрткен. Дайынчы хөделиишкиннер хоочуннары “Ада-чурт камгалакчызының кубогу” күш-культуржу бөлүк хемчеглерге күжүн шенешкен.
ТР-ниң хамааты камгалал база онза байдал албанының оперативтиг медээзинден алырга, Кызыл, Бии-Хем, Тожу, Каа-Хем, Таңды база Улуг-Хем кожуун девискээрлеринде республиканың арга-арыг фондузунуң черлеринде 1825,5 га ниити шөлдүг 21 арга-арыг өрттери хып турар.
Тывада арга-арыг өрттеринден онза байдал чурумун киирген. Республиканың баштыңы Владислав Ховалыг тускай угланыышкыннарлыг яамылар удуртукчулары база кожуун чагырга даргалары-биле кады оперативтиг байдалды сайгарып көргениниң соонда, бөгүн ындыг шиитпирни хүлээп алган. Дайынчы даалгаларны күүседип тургаш, амы-тынындан чарылган тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелеринге Тывада чаа деткимче хемчээн киирген.
2023 чылда Тывада 0-14 харлыг уругларның аараанының 129104 таварылгазы бүрүткеттинген.
«Туризм болгаш хүндүлээчел чорук индустриязы» нацтөлевилел база ИПСЭР ачызында, республиканың эштир черлерин чаагайжыдып, кемпингилерни тудуп база турисчи хүрээлеңни экижидер аргалыг болган.
2023 чылдың түңнелдери-биле Тывада амыдырап-чурттаар деңнелдиң үстүкү хемчээлинден эвээш орулгалыг чурттакчы чоннуң үлүү ооң мурнунда чылдан 2,4 хуу эвээш, азы чурттакчы чоннуң ниити санының 23,5 хуузу болган.
Тываның Чазаа 2023 чылда уруглар болгаш ажы-төлдүг өг-бүлелер дугайында күрүне илеткелин сайгаргаш, ону хүлээп алган.
Июнь 29-туң хүнүнде республиканың аняыктары Бүгү-российжи Аныяктар хүнүн демдеглеп эрттирер. Аныяктарның кол байырлалы “Россияны каттыштырып!” деп кыйгы-биле эртер.
2003 чылда Тывага 5 738 чаш төрүттүнген, 2022 чылга деңнээрге 325 кижи эвээш. ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының республика чазаанга илеткээн уруглар болгаш ажы-төлдүг өг-бүлелерниң байдалының дугайында күрүне илеткелинде чаштарның төрүттүнериниң дугайында ындыг сан-чурагайны берген.
Июнь 23-түң хүнүнде Севастопольга терроржу акт болган. Украинаның Чепсектиг күштери ийи курорт районнар – Учкуевка биле Любимовкаже ракеталыг адыышкынны кылган.
Россияның Президентизи Владимир Путинниң деткимчези болгаш Тыва Республиканың Чазааның 2023 чылдың июль 29-та № 568 доктаалы-биле бадылааны чылда 2 хуулуг чиигелделиг ипотека программазы бистиң республикага ажылдап эгелээн.
2024 чылдың июнь 22-ниң хүнүнде Ада-чурттуң Улуг дайынының эгелээнинден бээр 83 чыл болганын Кызылга демдеглээн.
Бөгүн, июль 21-де, S7 Airlines Кызыл биле Иркутск хоорайларның аразында доктаамал рейстиң бирги ужудуушкунун ажыткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажыл-албан аайы-биле чорааш, Россияның тудуг болгаш ЧКА сайыды Ирек Файзуллин-биле ужурашкан.
Тываның хары угда ийи ортумак профессонал өөредилге черлери «Профессионалитет» федералдыг төлевилелге киржир. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Новосибирск хоорайда XI делегейниң Сибирь транспорт шуулганында киржип турар.
Тываның Чазааның аппарат хуралында Росхереглелхайгааралының Тывада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак ооң дугайында дыңнаткан.
Июньнуң 17-ге чедир күштүг турган өртке удур онза сезонну ам-даа үш неделя, азы июль 8-ке чедир узаткан.
Москвага «Тургенев чайы» V чоннар аразының фестиваль-конкурузунга Эрзин кожууннуң ансамбли чедиишкинниг киришкен. Хары угда үш коллектив: «Надежда» ыры ансамбли, «Чинчилиг» мода болгаш костюм театры база «Эрзин» ансамблиниң солистери бирги черлерни ээлээн. Тываның найысылалы «Төп Азия төөгү номчулгалары» деп алды дугаар бүгү-российжи эртем-практиктиг конференцияның киржикчилерин хүлээп алырынга белен. Тываның күрүне университеди республика Чазааның, «Ада-чурт төөгүзү» фондунуң, Россияның Эртемнер академиязының Сибирь салбырының философия база эрге-хоойлу институдунуң деткимчези-биле конференцияны эрттирер. Фестивальдың оргкомитет кежигүннери парлалга-конференциязының үезинде, дөрт чыл дыштанган соонда катап эгелээр «Үстүү-Хүрээ» программазын массалыг информация чепсектеринге таныштырган.
Тывада тудуг-септелге сезону кидин-түлүк. Кызыл чоок-кавыда база республика девискээрде хары угда сес школаны тудуп турар.
Тываның эмчилери боттарының профессионал байырлалын байырлыг байдалга демдеглээн. ССРЭ-ниң составынче Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 80 чылында Тываның Баштыңы Тывада Кадыкшыл чылын чарлааны эмчи ажылдакчыларынга онзагай чыл болган.
Тываның Баштыңы Тываның улустуң артизи Надежда Краснаяның элекке мөчээни-биле ханы кажыыдалын илереткен.
Владимир Путинниң чурттакчы чонга онза байдал дугайында дыңнадыр системаны сайзыраңгайжыдар дээн даалгазын күүседип, Тываның Чазаа «Ростелеком»-нуң Красноярск филиалы-биле кады ажылдажылга дугайында керээни чарган.
Тывада Пандито Камбы-лама институдун үндезилеп тургускандан бээр 105 чылын калбаа-биле демдеглеп эрттирип турар.
Тывада чаңгыс аай күрүне шылгалдалары дужаарының кол үези төнген. 2000 ажыг доозукчулар 2024 чылдың май 23-тен июнь 11-ге чедир чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын дужааган.
Россияныӊ Камгалал яамызыныӊ шериг кезектеринге идик-хеп, орун-дөжек херексели даарап турар «БТК групп» акционерлиг ниитилелдиң салбырын Кызылга 2022 чылда ажыткан.
«Тыва – өңнүктерге» регионнар аразының этнотурисчи өөредиглиг шуулганы июнь 12-ден 15-ке чедир үргүлчүлээр. Ол Россияда Өг-бүле чылынга тураскааттынган болгаш, Бурят, Тыва, Саха республикаларның «Чаш назынның навигаторлары» федералдыг төлевилелдиң киржикчилериниң аразында эртип турар.
Бөгүн, Россия хүнүнүң бүдүүзүнде, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг биле Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оол Даваа республиканың ажыл-ижинге шылгараан кижилерге Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тывага эпидемиологтуг сезон эгелээнден саргыга ызырткан 645 кижи дуза дилеп келген. Аарыг нептередикчинге ызыртканындан аараан 32 кижи барын Роспотребнадзонуң регионалдыг эргелели республика чазааның аппарат хуралында дыңнаткан.
Школа чанының лагерьлеринге Россия хүнүнге тураскааткан чаңгыс хүн – школа чанының лагерьлеринге; ПМЭФ-2024 ажылының үезинде, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың улуг чылыг хандырыкчызы – Сибирьниң генерация компаниязының составында Кызылдың чылыдылга энергетика төвүнүң кирип турары «Сибирьниң хөмүр-даш энергетика компаниязы» акционерлиг ниитилелдиң удуртукчулары-биле ужурашкан. ПМЭФ-2024-түң шөлүнге Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг-биле Россияның вице-премьери Марат Хуснуллинниң ужурашкан кол чугаазының бирээзи - Тываның найысылалының калбак хөгжүлдезиниң стратегиязын тургузары болган.
ПМЭФ-2024 үезинде Тываның Чазаа база «Эльбрусметалл-Литий» компания инвестиция дугуржулгазын чарган. Июнь 6-да республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг база «Эльбрусметалл-Литий» компанияның удуртулгазында «Эльбрусметалл» даг-руда холдингиниң чиңгине директору Евгений Балуков документиге атты салганнар.
Июньнуң 6-да Петербургтуң экономиктиг шуулганының үезинде, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг биле ВТБ банкының президентизи - баштаар чериниң даргазы Денис Бортников кады ажылдажылга керээзин чарган.
Тываның Чазаа база Кластерлер, технопарктар база онза экономиктиг зоналар ассоциациязы кады ажылдажылга дугайында керээни чарган. Санкт-Петербургда делегейниң экономиктиг шуулганының шөлүнге республиканың баштыңы Владислав Ховалыг биле АКиТ директору Михаил Лабудин документиге атты салганнар.
Хоорайдан дашкаар уруглар лагерьлеринче путевкалар садып алган ада-иелер ооң чартыын эгидип ап болур. Республиканың Өөредилге яамызы ооң дугайында бо чылдың сөөлгү регионалдыг ада-ие өөредилгезинде сагындырган.
Владислав Ховалыг республиканың делегациязын удуртуп баштап алгаш, июньнуң 5-8 хүннеринде болуп эртер Петербургтуң экономиктиг форумунга ажылдаар.
Кызыл хоорайның чаа микрорайону Вавилин ээтпээн таварты Кызыл кожууннуң Кара-Хаак суурже орук - хүн бүрүде хөй санныг машина-балгат чоруп турар хайымныг оруктарның бирээзи апарган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чаңгыс партийжилери – Күрүне Думазының депутаттары Дмитрий Хубезов база Айдың Сарыглар-биле ужурашкан.
Чылдың-на майның төнчүзүнден июнь ортанга чедир “Туран” сыын ажыл-агыйынга мыйыс кезилдези чоруп турар. Б чылын сыыннар кышты эки ажып, элээн күш киргенин демдеглезе чогуур.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база Тыва Республиканың Чазаа Ада-чурттуң Улуг дайынының, Ленинград хоорай бүзээлээшкининиң хоочуну Борис Борисович Подгорныйның мөчээни-биле ооң төрээн болгаш чоок улузунга ханы кажыыдалын илергейлээн.
Тывада бо чайын ажылдаар 5 эштир чер албан езузунуң чөпшээрелин алган. Бөгүн, июньнуң 3-те болуп эрткен республика чазааның аппарат хуралында ону дыңнаткан .
Тывага «Барьер» оперативтиг-профилактика операциязы бүдүн июнь база июльда болуп эртер. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг регион чазааның ээлчеглиг аппарат хуралында ону идип үндүрген.
черлериниң 400 ажыг албан сайтызын шилчидер ужурлуг «Госвеб» төлевилелдиң “орук картазын” тодарадырын Тываның Чазаа айыткан.
Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнде, Кызылдың Бичии көрүкчү театрының 60 харлаан юбилейинге тураскааткан байырлыг хемчег Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга болуп эрткен.
Келир үениң студентилеринге өөредилге үезинден улаштыр ажылче хүлээринге чедир оларны үдээринге белен ажыл берикчилериниң боттуг санал-оналдары-биле таныжып алырынга таарымчалыг “Россияда ажылда” порталда тускай шилилделиг өөредилге черлериниң баазазын тургускан.
Майның 30-де, Россияның Президентизи Владимир Путин улуг лейтенант Чалым Чульдум-оолге Россия Федерациязының Маадырының Сылдызын тывыскан. Россияның шылгараңгай хамаатыларынга эң дээди күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг езулал Кремльдиң Екатерина залынга болуп эрткен.
Тываның ажыл-агыйларында мал оолдаашкыны доозулган. Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы мал оолдаашкынының түңнелдерин үндүрүп тура, эрткен кыш чеже-даа берге болза, малчыннар кыштаглаашкынны эки эрткен деп демдеглээн.
7 хардан өрү назылыг Тываның чурттакчы чонунуң 8,1 хуузу, азы 26 муң кижи 2023 чылда эки турачы акцияларга боттары киришкен.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Россия Чазааның вице-премьери Денис Мантуров-биле кады Тываның энергетика хандырылгазының инвестиция төлевилелдериниң комплекстиг планын база регионнуң үлетпүр курлавырларының өске-даа айтырыгларын чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажыл-албан аайы-биле чорааш, Россияның энергетика сайыды Сергей Цивилев-биле ужурашкаш, регионнуң энергетика хандырылгазын база ооң чылыг-энергетика балансызын тургузарын чугаалашкан.
Июньнуң 5-тен 25-ке база июньнуң 28-тен июль 18-ке чедир Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурда Аграрлыг школа-интернатка «Россияның бичии эзирлериниң кады ажылдажылгазы» өөредилге программалыг сменалар бир дугаар болуп эртер. Тыва бараан бүдүрүкчүлериниң тус чер продукциязын: «Вавиол» компанияның ижер суг болгаш ханды суксуннарын база «Белдир» көдээ бүдүрүлге кооперавтивиниң тушенказын Луганск Улус Республиканың Свердловск хоорайже чоруткан .
Тываның Чазааның доктаалы-биле июнь 17-ге чедир өртке удур онза чурумну узатпышаан, арга-арыгже эрттирилге бижиктиг кирерин чөпшээрээн. «Өөредилгениң школа системазын эде чаартыры» федералдыг программа-биле Тывада алды школаның капитал септелгези график езугаар чоруп турар.
Тываның Чазаа бо чылын республиканың малчыннар байырлалының хонуктарын бурунгаар чылдырар деп шиитпирлээн. «Наадым-2024» мооң мурнунда ышкаш, августта Республика хүнү-биле кады эвес, а оон эрте — июль 18-тен 20-ге чедир болур.
Эрткен неделяда Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызынга “Көдээ суурнуң башкызы” программага киржир эргени алыр башкыны шилээн конкурс комиссиязының хуралы болуп эрткен.
Тывада часкы тарылга ажылдары эгелээнден бээр планнаттынган 40,2 шөлдүң 8,8 муң гектарында тарыыр культура үрезиннерин чашкан. Марттың 7-ден тура Красноярск крайның эмнелгезинге чыткан ийи аарыг кижини үндүр бижээн. Олар ам Тывада чедип келгенин республиканың Кадык камгалал яамызының парлалга албаны дыңнаткан.
Бо чылдың мартта Шагаан-Арыгның тус чер чылыдылга төвүнге частыышкындан үрелген котельнаяның орнунга чаа тудугну тудар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг эрге-чагырганың ол талазы-биле шиитпирин дыңнаткан. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле тургустунган юбилейлиг болуушкуну белеткээр база эрттирер оргкомитеттиң кежигүннери планны ажылдап тургускан
Республикада чээли бээриниң бир онзагай программазы – чиигелделиг 2 хуулуг ипотека күүселдези адакталып келген.
2023 чылдың ноябрьда Кызыл кожууннуң девискээринде ажыттынган «Техмашсервис» АН-ның эмульсиялыг частыр бүдүмелдер заводунга үндүргени чүүлдерни «Тардан Голд» компания ажылында ажыглап эгелээн.
Тускай шериг операциязының айтырыгларының талазы-биле Тываның Баштыңының бүрүн эргелиг төлээзи Тимур Куулар ажыл-албан аайы-биле сургакчылап чоруткаш, тыва дайынчылар-биле ужуражыр.
Бөгүн республиканың бүгү школаларында сөөлгү коңга байырлалы болуп эрткен. Байырлалдың чыскаалынга тоску болгаш онбирги класстарның доозукчулары тос муң ажыг оолдар, уругларга сөөлгү коңга эткен.
Президент Владимир Путин 10 российжи регионнарның, ооң иштинде Тываның база, социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускай программазын октябрьның 1-ге чедир бадылаар даалганы берген.
Республика девискээринде часкы үерлээшкин үези эгелээнден, хемнер, сугларда байдалдарны хүннүң-не хыналдага алган. Май 21-ниң медээзинден алырга, регионнуң хемнеринде сугнуң хемчээли көдүрүлген. Ылаңгыя Улуг-Хемниң суу улгаткан.
Тываның күрүне унивесритединиң база Кызылдың тудуг техникумунуң тудуг отрядтары эң улуг энергетика компаниязының Бүгү-российжи студент тудуунуң шилилдезин эрткен.
«Росарга-арыг камгалалының» филиалы - «Тыва Республиканың арга-арыг камгалалының төвү» арга-арыг аарыгларның талазы-биле специалистери бо чылын күрүнениң арга-арыглар аарыгларынга мониторингиниң бөлүк хемчеглерин эрттирер.
Тывада саргы сезону эгелээн соонда, улуг кижилерден 3887 кижи, азы графиктеп планнаанындан 11 хуу кижи хөйге саргы энцефалидинге удур бирги тарылганы салдырган. "Кадык камгалалы" национал төлевилел-биле бо чылын Тывага ийи амбулаторияны база алды фельдшер-акушер пунктуларын тудар. Кадык камгалалының бирги звенозун эде чаартыр программа-биле чеди объектиге капитал септелгени чорудар.
Президент Владимир Путинниң эгелээшкини боттандырган «Культура» национал төлевилел күүселдези-биле ыраккы, шириин агаар-бойдустуг Мөңгүн-Тайга кожуунда Чудур Артай-оол аттыг драма театрында улуг септелге ажылдары чоруп турар.
Бөгүн, майның 22-де, республиканың Дээди Хуралы 2023 чылда Тыва Республиканың регионалдыг бюджет күүселдезиниң дугайында чылдың илеткелинге ажык дыңнаашкынны чоруткан.
Дүүн Кызылдан ээлчеглиг гуманитарлыг дузаны тускай шериг операциязының зоназынче чоруткан. ТШО киржикчилерин деткиир чаңгыс аай штаб ону Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы езугаар организастаан.
Бөгүн Тываның 9-ку база 11-ги класстарның доозукчуларында шылгалдалар эгелээн. Майның 21-де база 22-де тоску классчылар даштыкы дылга шылгалданы тудар. Бөгүн, майның 21-де, Россияның Маадыры, Россия Федерациязының Айыыл чок чорук чөвүлелиниң секретары Сергей Шойгу 69 харлап турар.
2024 чылда «Улусчу картофель» губернатор төлевилелиниң күүселдезинче 22454 өг-бүлени хаара тудуп, республика бюджединде 7,6 млн рубльди тускайлаары планнаттынган. «Медээлер экономиказы» чаа национал төлевилел-биле волокно-оптиктиг харылзаа шугумун тудар чурттуң ыраккы чедери берге чурттакчылыг пунктулар субъектилериниң даңзызынче республика киргенин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан. Тываның эрге-чагыргазы даштыкы барааннарны солуптар бүдүрүлге кылыр деп шиитпирлээн кижилерге чер участоктарын садыглажылга чокка бээр. Майның 15-те, республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг ындыг бүдүрүлгелерге черни аңгылап бээриниң бөдүүнчүткен чурумунуң дугайында доктаалга атты салган.
2024 – 2030 чылдарда Тываның көдээ девискээрлериниң комплекстиг хөгжүлдезиниң эдилгелерлиг программазын бадылаан.
Майның 19-та бүгү чуртка «Забег.РФ» чадыг чарыш болуп эрткен. Тывага беш дугаар эрткени ол. Тываның эрге-чагыргазы төлевирлиг өөренип турар студентилерни республика бюджединден деткиириниң хемчээлинде элээн өскерлиишкиннерни кылган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чогуур шиитпирге атты салган.
Бо чылын орук адырын акшаландырарынче ниитизи-биле 2,2 млрд рубльди угландырганын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан. Ол бүгү акшаландырыышкынны федералдыг бюджеттен база Тыва Республиканың Орук фондузундан үндүрер.
Бо чылдың март 6-да Шагаан-Арыг хоорайның ЧЭТ-ке авариядан киирген регионалдыг онза байдал чурумун май 15-те соксаткан. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг чогуур айтыышкынга атты салган. Тываның кадык камгалал сайыды Анатолий Югай 2023 чылда регионнуң чурттакчы чонунуң кадыкшыл байдалының дугайында күрүне илеткелин Тыва Республиканың Чазааның хуралынга таныштырган.
Кызыл хоорайның чоогунда республиканың Кызыл кожуунунуң Каа-Хем суурда «Преображенский» депаттыг чаа чуртталга микрорайонунда тудуг ажылдары кидин түлүк.
Тыва Республиканың сайыттар кабинединиң кежүгүннери «Газпромбанк» АН-ның төлээлери ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттиргеш, удур-дедир харылзаалыг кады ажылдажылганың кедизин сайгарып көрген.
Майның 15-тен эгелеп Улуг-Хемнеп база ооң адырларынга биче хемчээлдиг суднолар-биле эжиндирерин чөпшээрээн. Республика Баштыңы Владислав Ховалыг ооң дугайында айтыышкынга атты салган.
Бөгүн, бүгү-делегейниң Өг-бүле хүнүнде, Кызылга “Чылдың өг-бүлези” бүгү-российжи мөөрейниң регионалдыг чадазының тиилекчилерин шаңнап-мактаан .
Бөгүн, май 14-те, Тыва Республиканың Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызының, ТР-де Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң удуртулгазы-биле, республикада Сайгарлыкчы чорук неделязынга тураскааткан хемчеглер эгелээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң социал четкизи таварыштыр, республиканың одалга-энергетика комплекизиниң объектилеринде 2023-2024 чылдарның одалга сезону доозулганының дугайында дыңнаткан.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы бо чылын тарылга шөлүнүң хемчээли 50,3 муң гектар дээрзин дыңнаткан. Бо чылын мал чиир культуралар үрезинин ниити шөлдүң 77 хуузунга чажып, тарыыр.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база республиканың Чазаа республикада билдингир тележурналист, "Тыва" КТРК-ның хоочуну Наталья Ивановна Принцеваның мөчээни-биле төрээн болгаш чоок улузунга ханы кажыыдалын илередип тур. Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке озал-ондак үезинде когараан кижи Красноярск крайның клиниктиг эмнелгезиниң реанимацияга ийи ай чытканының соонда, регионалдыг өртең төвүнүң реаниамация салбырындан өртең хирургиязының салбырынче шилчээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери күрүне ажылдакчызы, республикага каайлы албанын тургузушкан ооң хоочуну Иван Максимович Сувандииниң мөчээни-биле чоок кижилеринге болгаш төрээннеринге ханы кажыыдалын илередип тур.
1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилээниниң 79 чылын демдеглээн байырлал хүнүнде, Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы – Москва хоорайда Тываның бүрүн эргелиг төлээзи Чечен Чоксум, Россияның Маадыры Чалым Чулдум-оол чурттуң найысылалында студент чаңгыс чер чурттугларывыс-биле Мөгейиг даанда Ада-чурттуң улуг дайынында мөчээннерниң тураскаалынга чечектерни салып, сактыышкынның мөгейиин кылган. Ада-чурттуң Улуг дайынының эргим хоочуннары, тылдың ишчилери! Хүндүлүг сибирьжилер! Россияның Айыыл чок чорук чөвүлелиниң даргазының оралакчызы Дмитрий Медведевтиң Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның адынче чоруткан байыр чедириишкининде мынча деп бижээн:
Россия Федерациязының камгалал сайыды, Армияның генералы Сергей Шойгунуң Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның адынче чоруткан чазак телеграммазында мынча дээн:
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чурттуң Президентизинден келген Тиилелге хүнү-биле байыр чедириишкинниг сөстерни республиканың чурттакчыларынга дамчыткан.
Бөгүн Тываның найысылалынга Улуг Тиилелгениң 79 чылынга тураскааткан митинг болуп эрткен. Ук хемчегге Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, тылдың ажыл-ишчилери, дайынчы хөделиишкиннер болгаш тускай шериг операциязының киржикчилери, республика эрге-чагыргазының, хөй-ниити организацияларының төлээлери, өөреникчилер болгаш аныяктар киришкен. Россияның Маадыры атка төлептиг болган гвардияның биче сержантызы Буян Куулар чаңгыс чер чурттугларынга видеобижимелди чоруткан.
Бөгүн, Тыва Республиканың Чазак даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар Ада-чурттуң улуг дайынының хоочуну Георгий Васильевич Абросимовка четкеш, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның Тиилелге хүнү таварыштыр байыр чедириишкинин фронтучуга дамчыткан.
Владимир Путин күрүне баштыңынга база катап соңгуткаш, майның 7-де Россияның Президентизи албан-дужаалче албан езузу-биле кирген.
Президентиниң «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң «Арыг суг» федералдыг программазы-биле Ак-Довурак хоорайда суг чыыр черниң эде тудуушкуну база суг дамчыдар черни тудар ажылдар эгелээн.
«Ростелеком»-нуң Тываның Чазаа-биле дугуржулгазы езугаар, республиканың кожууннарында 4-кү салгалдың мобильдиг харылзаазын болгаш дүрген дамчыыр интернетти хандырар бааза станцияларының четкизин немей салып турар.
Тываның күүсекчи эрге-чагырга органнарында чартык чүс хире ажыглакчылар российжи Astra Linux опреация системазын бир-ле дугаар ажыглап эгелээрлер. Тыва Республиканың амгы Конституциязы Тываның төөгүзүнде тоску Үндезин хоойлу. Ону референдумга бүгү чурттакчы чоннуң хөй-ниити деткиишкини-биле 2001 чылдың май 6-да хүлээп алган.
Чурттуң камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгу «Алдын сылдыс» медальды биче сержант Буян Кууларга тывыскан.
Тывага Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 79 чылын байырлаарының программазында маадырларга сактыышкынның патриотчу акциялары, темалыг концерттер, театржыткан көргүзүглер, Ада-чурт дайынының хоочуннары-биле ужуражылгалар, спортчу, культура-массалыг болгаш онлайн-хемчеглер кирген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2023 чылда Чазактың ажыл-чорудулгазының түңнелиниң дугайында Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) депутаттарынга илеткеп тура, Тыва Республикада чиигелделиг 2 хуулуг ипотека программазының чыл планы ажыр күүсеттингенин дыңнаткан.
Россияның Тудуг яамызы чаагайжыдар девискээрлер болгаш дизайн төлевилелдер шилиир IV бүгү-российжи онлайн-бадылаашкынның түңнелдерин үндүрген.
Тываның Арга-арыг яамызының дыңнатканы болза, республикага өрт айыылының сезону эгелээнинден, ниитизи-биле 122,8 га шөлге арга-арыг өрттери бүрүткеттинген. Май 2-ниң хүнүнде республиканың арга-арыг фондузунда хып турар өрттер чок.
Бөгүн, Тыва төпке, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг тускай шериг операциязының үезинде ис чок читкен шериг албанныгларның чоок улузу-биле ужуражып, моон соңгаар кандыг хөделиишкиннерни кады кылырын сайгарып чугаалашкан. 2024 чылда күрүнениң түңнел аттестациязының кол үезиниң чаартынган расписаниези бадылаттынганын Тываның Өөредилге яамызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Водоканал-сервис» КХН-ниң чиңгине директору Владимир Фалалеевке «Тыва Республиканың мурнунга ачы-хавыязы дээш» Тыва Республиканың медалын тывыскан.
«Восток» КХН-ниң чиңгине директору Сергей Уюсов “Тыва Республиканың күш-ажылдың Маадыры” бедик атты алган.
Частың, найыралдың болгаш күш-ажылдың байырлалының хүнүнде Россияның болгаш Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген төлептиг кижилерге шаңналдарны тыпсырының байырлыг ёзулалы бөгүн, май 1-де, Тыва Республиканың Чазааның бажыңынга болуп эрткен.
ТР-ниң Чазаанга терроризмге удур комиссияның болгаш оперативтиг штабтың каттышкан хуралы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле болуп эрткен.
2024 чылдың эгезинден Тываның 11 муң чурттакчызы диспансеризацияны база профилактиктиг шинчилгелерни эрткенин регионнуң Кадык камгалал яамызы дыңнаткан. Тывада хөй ажы-төлдүг болгаш социал камгалалы кошкак өг-бүлелерге өрт ыжының медээчилерин чылдың-на салып турар.
Сибирь федеральдыг округтуң командазынче кирген Тыва Республикадан 122 спортчу «Азияның уруглары» VIII оюннарга киржир.
Владислав Ховалыг «Мөңгүн» биле «Столичный» микрорайоннарда хөй аалдыг бажыңнар биле школа тудуун хынап четкен. Ында бажыңнарны чиигелделиг ипотека программазының күүселдези база үлүг киириштирилгези-биле тудуп турар.
Тыва Республиканың юридиктиг черлеринге чырык энергиязы дээш тарифтер 2024 чылдың июльдан эвээжээр.
Апрель 23-те Тываның Чазак бажыңынга ТР-ниң Хуралы (парламентизи) часкы сессияның ээлчег чок хуралын эрттирген. Аңаа Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ТР-ниң Чазааның 2023 чылда ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң дугайында база 2024 чылда мурнады боттандырар угланыышкыннарының дугайында илеткээн.
Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгуштуң удуртулгазы-биле ажылчын бөлүк Кызыл кожуунче мал тарылгазы база малдың демдектээр ажылын чорудары-биле четкен. Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының ажылдакчылары, мал эмчилери болгаш кожууннуң көдээ ажыл-агый килдизиниң ажылдакчылары-биле Кызыл кожууннуң Ээрбек сумузунуң малчыннары Дүрген-оол, Саяна Канданнарның аалынга чедип, малдың тарылгазы, ханын алыры база демдектээр ажылды чоруткан.
Апрель 10-дан тура республиканың девискээринге өрт айыылының сезону тургустунганының дугайында доктаалга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ат салган. Ук документ республиканың Арга-арыг ажыл-агыйының база бойдус ажыглалының яамызынга өрттү баш бурунгаар илередирин база өжүрерин дагзып турар. Хову өрттерин өжүреринге онза байдалдар яамызының албаннарының, тус черниң чагырга черлериниң чепсек-дериин болгаш кижи күжүн киириштирер.
Шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай күрүне реестрин долу болгаш чиге медээлер-биле долдурарының дугайында Россияның Президентизиниң даалгазының күүселдезин Тыва Республиканың Чазаанга сайгарып чугаалашкан. Ооң сорулгазы – күрүне реестринде бүрүткетпээн шимчевес өнчүнүң ээлерин илередип тыпкаш, бүрүткедири. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Президент Владимир Путинниң деңнелинге болуп эрткен хуралга киришкен. Ооң кол темазы – социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының бирги чадазының боттанылгазы.
Отчёттуң төлевилелин чазак хуралынга чугаалажып көрген. Ооң кол-кол темаларының дугайында илеткелди чазактың бирги оралакчы даргазы Владимир Донских кылып, чыл дургузунда республиканың кол-кол көргүзүглеринге, чедиишкиннеринге доктааган. Тывага 2023 чылды Чоннуң сырый каттыжылгазының чылы кылдыр чарлаан. Хоойлуга дүүштүр ук документини Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) сайгарып көөр, кожууннарже үнүүшкүннерниң үезинде чонга таныштырар.
Апрель 1-де Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даргалаашкыны-биле терроризмге удур комиссияның хуралы болуп эрткен. Комиссияның кежигүннери терроризмни айыылын чок болдурарының талазы-биле немелде хемчеглерни хүлээп алырының арга-шинээн өөренип көөрүн чугаалашканнар. Бүдүн чуртта ышкаш республикада база, теракт кылып болурунуң айыылы улгаткан. Ындыг байдал терроризмге удур хемчеглерни күштелдирерин негеп турар.
Удуртукчуларның ужуражылгазынга Россияның тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыдының оралакчызы, Шагаан-Арыг хоорайның чылыг-энергетика төвүнге болган айыыл-халаптың уржуктарын чайладырынга боду киришкен. Амгы үеде ол ЧЭТ-тиң септелгезин харыылап турар Алексей Ересько олурушкан. Олар Шагаан-Арыг хоорайның чылыг хандырылгазының амгы үеде байдалын болгаш чаа одалга төвүн тудуп болурунуң айтырыгларын сайгарып чугаалашканнар.
Россияның Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы-биле дугуржулганың иштинге бо чылын Тывага өскүс болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уругларга 84 оран-саваны тудуп азы садып бээр. Регионнуң Тудуг яамызының ылавылап турары-биле алырга, 33 оран-саваның тудуу планнаттынган, 51 квартираны чуртталга оран-савазының ийиги рыногундан садып алыры көрдүнген.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) тоску сессиязының ээлчег чок дөрткү хуралынга Тываның Баштыңының саналы-биле Тыва Республикада уруг-чаштың эргелериниң талазы-биле төлээниң албан-дужаалынга Саида Хертековна Сеңгии бадылаттырган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың чаа тудуг сайыдын томуйлаан. Ук албан-дужаалга мооң мурнунда Кызыл хоорайның мэриниң тудуг талазы-биле оралакчы болуп ажылдап турган 40 харлыг Артыш Кыргыс ажылдаар болган. Республиканың удуртукчузунуң чугаазы-биле алырга, ындыг шиитпирни тудуг адырын күштелдирери-биле хүлээп алган болуп турар. Тудуг адырынга социал объектилерни болгаш чуртталга комплекизин тудар чугула сорулга салдынган.
Бөгүн, марттың 22-де, Элээр чоруктуң суртаал хүнүн Тывада бир дугаар демдеглеп эрттирип турар. Регионнуң кол болуушкуннар календарында чаа хүннү республиканың баштыңы Владислав Ховалыгның инициативазы-биле бадылаан.
«Өөредилге» национал төлевилелдиң «Профессионалитет» федералдыг төлевилел чорудуунда, аныяк кижилерни өөредир болгаш мергежилге белеткээр адырда кол болуушкуннарның бирээзинге профессионал уран арганы шылгаар чемпионат хамааржыр.
Россияның Төп соңгулда комиссиязы Президент соңгулдаларның түңнелдерин албан езузу-биле чарлаан. Соңгулдаларга 87576075 соңгукчу киришкен, келиишкин 77,49 хуу болган.
Владислав Ховалыг 2024 чылды Тывада Кадык камгалал чылы кылдыр чарлаан. Республика Баштыңы кижиниң эң улуг байлаа болур кадыынче шупту күштерни база кичээнгейни углаарын кыйгырган.
Бо хонуктарда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг тускай шериг операциязының киржикчилери-биле ужуражып тура, Президент Владимир Путинниң инициативазы-биле чуртта эгелээн «Маадырларның үези» программага киржириниң дугайында чугаалашкан. Федералдыг үндүрүг албанының Тыва Республикада эргелели эрте берген чылда үндүрүг төлевириниң түңнели-биле орулга үндүрүүнге үндүрүг декларациязын бо чылдың марттың 25-ке чедир дужаарын сагындырып тур. 2023 чылдың 12 айында организацияның үндүрүүнге үндүрүг декларациязын 2024 чылдың марттың 25-ке чедир дужаар.
Тыва Республиканың Баштыңының чанында националдар аразында болгаш шажын-чүдүлгелер аразында харылзаалар чөвүлелиниң бо чылдың бирги хуралы Тываның Чазаанга болуп эрткен.
Бүгү чуртта болгаш Тывада база, марттың 18-тен эгелеп, «Чуртталга оран-савазы болгаш хоорай хүрээлели» национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээри” федералдыг төлевилел-биле девискээрлер чаагайжыдылгазынга онлайн-бадылаашкын чоруп турар.
Тываның Чазааның аппарат хуралында часкы тарылга ажылдарынга белеткел дугайында чугаалашкан. Көдээ ажыл-агый сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Юрий Оруспай белеткел ажылдарын база планнарын илеткээн.
Таптыг-ла 10 чыл бурунгаар, 2014 чылдың март 18-те, президент Владимир Путин Россия Федерациязының составынче Крым Республика биле Севастополь хоорайны хүлээп алыр дугайында керээге атты салган. Тываның алды муниципалдыг тургузуунда: Кызылда база Кызыл, Бии-Хем, Чөөн-Хемчик, Чеди-Хөл база Каа-Хем кожууннарда чурттакчылыг черлерде эрээн харның база бедик черлерден аккан сугнуң чуртталга бажыңнарынга айыылы-биле демиселди чорудуп турар. РФ-тиң Чазааның айтыышкыны езугаар, Россия Федерациязының «Кадык камгалалының хөгжүлдези» күрүне программазы-биле 2030 чылга чедир ажыглалче киирер объектилер даңзызынче Кызыл хоорайга республиканың онкология диспансери кирген.
Тыва Республиканың Төп соңгулда комиссиязы протоколдарны 100 хуу хынап, санаан соонда, Россияның Президент соңгулдаларынга соңгукчуларның 95,59 хуузу киришкени тодараттынган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг-биле Россияның тудуг болгаш ЧКА сайыды Ирек Файзуллинниң дугурушканы езугаар, марттың 13-14 хүннеринде республикага ажылдаан В.А. Кучеренко аттыг «Тудуг» эртем-шинчилел төвү» тудуг конструкцияларын шинчилээр Төп эртем-шинчилел институдунуң эксперттери Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке онза болуушкундан когараан демир конструкциялардан материалдарны алган.
Россия Федерациязының Президент соңгулдаларында бадылаашкынның баштайгы ийи хонуунда Тыва Республиканың чурттакчы чону ниитизи-биле 87,15 хуу соңгааны тодараттынган.
Россия Федерациязының Президент соңгулдаларының бирги бадылаашкын хүнүнде Тыва Республиканың 123 муң чурттакчызы боттарының шилилгезин кылган. Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның дыңнатканы-биле алырга, ол дээрге регионда соңгукчуларның 62,25 хуузу-дур.
Бурунгу байырлал – Масленицага тураскааткан байырлал хемчеглери Тываның культура бажыңнарында болгаш төптеринде, школаларда, уруглар садтарында, немелде өөредилге төптеринде, библиотекаларда база музейлерде эртип турар.
Кызылдың 5 дугаар гимназиязында соңгулда комиссиязынга Владислав Ховалыг өөнүң ишти-биле кады бадылааннар.
Республика чонунуң чартык кезии чурттаан регионнуң Кызыл хоорайда ийи чаа школа ажыттынган. Ооң бирээзи Тываның найысылалы Кызыл хоорайның Бай-Хаакская кудумчуда болза, өскези - Кызыл кожууннуң Сукпак суурда. Марттың 6-да Шагаан-Арыгның чылыдылга-энергетика төвүнге техногенниг озал-ондактан Мерген Сарыг-оол өрттенип кемдээн турган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дүүн «ТЭК-4 башкарыкчы компания» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезинде бактааттынган Ак-Довурактың чылыг-энергетика төвүнге чораан.
Тываның Баштыңы регионнуң барыын талада муниципалдыг тургузугларынче сургакчылап чорааш, Улуг-Хем кожууннуң Чодураа суурда база Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаанада школа тудуглары кайы хире чоруп турарын хынаан.
Россияның бойдус курлавырлары база экология сайыды Александр Козлов Александр Козлов республикага кээп чорааш, өрт айыылының сезонунга белеткелдиң федералдыг штаб хуралын удуртуп эрттирген. РФ-тиң бойдус курлавырлары база экология сайыды Александр Козлов Тыва Республикага ажыл-агый аайы-биле ажылдаан. «Экология» национал төлевилелдиң «Арыг агаар» федералдыг төлевилелиниң хемчеглериниң күүселдезин хынаары – ооң сорулгазы.
Москвадан база Сибирь регионнарындан Тывада эккелген модульдуг котельнаяларның ачызында, хоорайның социал ужур-дузалыг 20 албан черинде база хөй аалдыг 62 бажыңнарның шуптузунда чылыг хандырылгазын катап тургускан. РФ-тиң Президент соңгулдаларның үезинде Тывада харылзаа каналдарының ажылы дээш харыылаар тускай ажылчын бөлүк тургустунган.
Тывада келген Россияның бойдус курлавыры болгаш экология сайыды Александр Козлов-биле кады элээн каш айтырыгларны сайгарып көөрүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан.
Тывада тускай шериг операциязының киржкичлеринге гуманитарлыг ачы-буян чыылдазы уламчылап турар. Бо удаада доңурган эът, чылыг хептер, генераторлар, хирээлер дээш, өске-даа чүъктү март 20-де чорудары планнаттынган. Бөгүн Тываның Чазаа Шагаан-Арыгның чылыдылга-энергетика төвүнге когараан ажылдакчыларга төлевирлер хемчээлин доктааткан. Тудуг сезону эгелээрге, республиканың шупту 19 муниципалдыг тургузугларынга хөй-ниитиниң 30 чаа дыштанылга девискээрлерин тудар. Тывага дүрген болгаш бүгү талалыг дузаны көргүскенинден, Шагаан-Арыгда ЧЭТ-ке авариядан чидириглер элээн эвээш болган. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг ТР-ниң чазааның неделяның хуралынга ооң дугайында дыңнаткаш, дуза катканнарга четтиргенин илереткен.
Тываның Чазаа «Межегейхөмүр» компания-биле инвестиция дугуржулгазын 2023 чылда күүсеткен түңнелдериниң дугайында отчетту дыңнаан Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Шагаан-Арыгның чылыдылга-энергетика төвүнде одаар чүүл бээр шууштурулга шугумун катап ажыглалче киириптерге, ийиги котел ажылдап эгелээнин дыңнаткан. “Шагаан-Арыгның өөредилге черлерин чылыгга кошкан, чылыгның температуразы 20-22 градус – деп, Тываның Баштыңы дыңнаткан. - 18 социал объектилерниң 13-үнде чылыг кииртинген.
Шагаан-Арыг хоорайда онза байдалдың уржуктарын чайладыры-биле 300 ажыг кижи база 78 санныг тудуг техникалары хоорайның ЧЭТ база чылыг трассазында катап тургузуушкун ажылдарында хаара туттунган ажылдап турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Шагаан-Арыгда катап тургузуушкун ажыдарның үезинде чурттакчылар-биле доктаамал харылзаада чоруп турар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, Тываның прокурору Сергей Дябкин, Тывада кол федералдыг инспектор Александр Вавилихин олар Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке онза байдал үезинде когараан улустуң төрелдери-биле ужурашкан.
Шагаан-Арыгда Дружба биле Саян-Шушенское кудумчуларында хөй аалдыг 6 бажыңче база элээн каш социал объектилерже чылыгны берген. Тываның Баштыңы Владилав Ховалыг Улуг-Хем кожуунга чорааш, ооң дугайында дыңнаткан.
55-ки гвардейжи бригаданың улуг лейтенантызы Чалым Сюндюпович Чулдум-оол Россияның Маадыры атты алган дугайында медээни Тываның Баштыңы социал четкилерде бодунуң арынында дыңнаткан. Эргим хүндүлүг херээжен чонувус!
Хүндүлүг аваларывыс, өг-бүлелерниң херээжен ээлери, уругларывыс база угба-дуңмаларывыс!
Бүгү делегейниң херээженнер хүнү – Март 8-биле!
Чоннарның ажыл-агыйының чедиишкиннериниң делгелгези “Россия” делгелге-шуулганга “Херээженнер: ёзу-чаңчылдарны кадагалап – Россияны сайзырадыыл” деп шуулган болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртканы оперативтиг штаб Шагаан-Арыгның социал объектилеринде байдалды контрольда тудуп турар. Хакасиядан 3,5 МВт күчүлүг мобильдиг котельнаяны бо дүне Кызылга эккелген, а Москва, Кемерово, Новосибирск, Красноярсктан котельнаялар орукта кел чыдар .
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның дыңнатканы болза, Шагаан-Арыгның ЧЭТ-ке өртке когараан байдалы берге сес кижини Красноярск хоорайда крайның күрүнениң клиниктиг эмнелгезиниң өртең төвүнче Россияның ОБЯ самоледу-биле чоруткан.
Бо дүне ажылдаткан бир котел бүдүн хоорайның хоорзаларынга 40 градус чедир чылыгны тудар ужурлуг. Чылыг хандырылгазының шугумун түр үениң схемазы-биле катап ажылдадып эгелээн.
Шагаан-Арыгның ЧЭТ-инге өрттен когарааннарга бедик мергежилдиг эмчи дузазын көргүзери-биле айыыл-халаптар медициназының федералдыг төвүнден 13 специалистиг каттышкан бригада Тывада чедип келген ажылдап турар. Россияның Кадык камгалал яамызының Айыыл-халаптар медициназының федералдыг төвүнүң база өске-даа угланыышкыннарлыг федералдыг төптерниң специалистеринден тургустунган 22 кижи составтыг хөй талалыг эмчи дузазының бригадазы Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайның чылыдылга-энергетика төвүнге болган онза болуушкунда когараан кижилерни шинчип көрген.
Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазында, Хайыракан, Ийи-Тал база Арыг-Үзүү суурларында 90 оруннуг түр үеде чурттаар пунктулар ажылдап эгелээнин вице-премьер Орлан Сарыглар дыңнаткан.
Тывада регионалдыг хемчээлдиг онза байдал чарлаттынган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Шагаан-Арыг ЧЭТ-инге болган болуушкун-биле ажылдаар оперативтиг штаб хуралының соонда, ооң дугайында дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың шериг албанныглары-биле бөгүн ужурашкаш, Президент Владимир Путинниң инициативазынга даянгаш, тускай шериг операциязының киржикчилеринге «Маадырларның үези» чаа өөредилге программазын эгелээрин сайгарып чугаалашкан.
Бо неделяда частың башкы байырлалы - Марттың 8-зинге тураскааткан байырлалдың хемчеглери хөйү-биле эртер.
Шагаан-Арыгның одалга-чылыдылга төвүнге болган онза болуушкундан когараан 16 кижини эмнелгеде чыттырган. Олар шупту - бүдүрүлгениң ажылдакчылары.
Президент Владимир Путинниң инициативазы-биле 2019 чылда бүгү чуртта эгелээн «Культура» национал төлевилелиниң «Чогаадыкчы кижилер» федералдыг төлевилели культура ажылдакчыларының профессионал билиг-мергежилин бедидип, сайзыраар арганы берип турар.
Россияның юстиция сайыды Константин Чуйченко ажыл-агый аайы-биле Тывада келген. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг база регион чазааның сайыттар кабинеди-биле регионнуң эдип-чазаар төптерниң дугайында айтырыгларны чугаалашкан.
Тыва бо эпидемиологтуг сезонда соокка алзыр аарыгларны чүгээр эрткен. Росхереглел хайгааралының регионалдыг эргелелиниң ТР-ниң Чазаанче киирген оперативтиг сан-чурагайының түңнелдеринден көөрге, эрткен неделяда республикада аарып турарларның саны эвээжеп эгелээн. Президентиниң Федералдыг Хуралга Айыткалында социал адырны деткиир хемчеглер дугайында хөйнү дыңнаткан. Владимир Путин «Өг-бүле» деп аттыг чаа национал төлевилелди идип үндүрген.
Сочиде «Сириус» федералдыг шөлчүгеште эгелээн бүгү-делегейниң аныяктар фестивалы делегейниң 180 чуртундан аалчыларны хаара туткан. Тываның эң ыраккы болгаш чедери берге черлеринде чурттакчылар – малчыннар, ивижилер, аңчылар болгаш балыкчылар, алдын тывыкчылары Россияның Президент соңгулдаларында кымны мурнай боттарының үнүн бээр.
Россияның Президентизи Владимир Путин Федералдыг Хуралга айыткалында, амгы үеде социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускайлаң программазы-биле амгы үеде ажылдап регионнарга ону ам-даа 6 чылда узадырын саналдаан. Президент Владимир Путин Федералдыг Хуралга Айыткалында регионнарның хөгжүлде айтырыгларынга аңгы доктааган. Күрүнениң баштыңы Россия Федерациязының субъектилериниң өре чүъгүн эвээжеткеш, 2025-2028 чылдарда 200 млрд ажыг рубльди чыл санында-ла камнап ап болурун саналдаан.
Россия Федерациязының Президентизиниң Федералдыг Хуралга чылдың бээр Айыткалынга Тываның Баштыңы киришкен. Владимир Путинниң илеткелинде улуг кичээнгей регионнарның хөгжүлдезинче угланып, стратегтиг өскерлиишкиннерже сорукту кииргенин Владислав Ховалыг демдеглээн.
Владислав Ховалыгның Ольга Любимова-биле ужуражылгазы Москвага болуп эрткен. Республикада «Культура» национал төлевилелдиң күүселдезин ийи тала чугаалашкан.
Ат-сураглыг хөгжүмчү Кызылга бирээ концертин көргүзүп четтигипкен, а бөгүн бодунуң тыва коллегалары - "Тува Джаз Бэнд" коллективи база Тываның улустуң артизи Софья Кара-оол-биле «Дош кырында хөгжүм» деп сурагжаан программазын бараалгадыр.
Тываның Баштыңы база Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери Россия Федерациязының Күш-ажылдың Маадыры, Ленин база Күш-ажылчы Кызыл Тук орденнерниң эдилекчизи, ССРЭ-ниң Күрүне шаңналының ийи дакпыр лауреады, республиканың хөгжүлде сайзыралынга канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киириштирген билдингир күрүне болгаш политиктиг ажылдакчы Николай Иванович Рыжковтуң мөчээни-биле төрээн болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен.
Тываның ажылчын болгаш студент аныяктары Россияның Президентизи Владимир Путинниң Чарлыы-биле болуп эртер делегейде аныяктарның эң улуг болуушкунунга бистиң республиканы төлээлээр.
Москвага Владислав Ховалыг биле Ирек Файзуллинниң ужуражылгазының үезинде, тудуг адырын хөгжүдер угланыышкыннарны, регионалдыг чиигелделиг ипотека программазын боттандырарын база федералдыг тускай сорулгалыг программаларга регионнуң киржир аргазын сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москва хоорайга ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, Россия Федерациязының энергетика сайыды-биле ужурашкан.
Республика Чазааның бажыңынга ниитилелдиң баштаар чериниң даргазы, «Ада-чурттуң төөгүзү» фондунуң күүсекчи директору Руслан Гагкуевтиң киржилгези-биле салбырның тургузукчу хуралы болуп эрткен.
Тывада соңгу чүк сөөртүлгезиниң кол системазында регионалдыг, муниципалдар аразының база тус черниң 1100,1 км ниити хемчээлдиг 16 автооруу кирип турар.
Тывада республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң составынга эндокринология төвү чыл ийи чыл иштинде тудуп, ажылдадыры планда кирген.
Росхереглел хайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак марттың 4-тен октябрьга дээр халдавырлыг саргы энцефалидиниң эпидемиологтуг сезону республикага эртерин аппарат хуралында дыңнаткан. Республиканың чедери берге болгаш ыраккы черлеринде РФ-тиң президентизиниң хуусаадан эрте бадылаашкын эгелээнин Тываның Соңгулда комиссиязы дыңнаткан.
Чурттуң Президентизи Владимир Путинниң инициативазы-биле эгелээн «Культура» национал төлевилелди боттандырып, Тываның алды кожуунунда культура албан черлеринде тускайжыттынган автотранспорт бодунуң девискээринде эң ырак черлерже үнүүшкүннерни организастаан. Тыва Республика ордениниң кавалери, Тыва Республиканың Күш-ажылының Маадыры, Россия Федерациязының көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчы Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржактың 80 харлаан юбилейинге тураскаадып В. Көк-оол аттыг Национал театрга эрткен «Хоочунга мөгейиг» деп байырлыг кежээде «Тыва чоннуң чоргааралы» деп күрүне шаңналын аңаа тывыскан. Тываның национал хөгжүм-шии театрынга Ада-чурт камгалакчызының хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчегде ажыл албанынга шылгараан шериглерни база корум-чурум камгалакчыларын шаңнап-мактаан.
Февраль 23-түӊ хүнү – Ада-чурт камгалакчыларыныӊ, шериг хүлээлгелиглерниӊ, дайынчыларныӊ бедик тура-соруун алгап-мактаан, оларныӊ ыдыктыг Ада-чуртунга шынчы чоруун илереткен чараш байырлал болур.
Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының түңнел коллегия хуралында, кадык камгалал системазында болгаш медицина эртеминде чаартыкчы, онзагай болгаш ынаныштыг ажылы-биле шылгараан медицина база фармацевтика, эртем ажылдакчыларынга күрүне шаңналдарын тывыскан.
2023 чылда Тываның арга-арыынга өрттер саны ийи катап кызырлып, ооң болган шөлү алды катап эвээжээн.
Төрээн дылдың делегей хүнүнде, Тываның Чазааның бажыңынга, Тыва Республиканың Баштыңының чанында дыл политиказының талазы-биле күрүне чөвүлелиниң ээлчеглиг хуралы болуп эрткен.
Бо кыш - Тываның малчыннарынга болгаш кожуун-сумулар удуртукчуларынга езулуг-ла шылгалдалыг чыл болган. Кыш эгезинде улуг харның дүшкени, үргүлчүлелдиг сооктар база күштүг хаттар мал ажылдыгларга бергедээшкиннерни тургускан.
2023 чылда Тывада 193323 кижи профилактиктиг эмчи шинчилгезин эрткен. Чурттакчы чонну диспансеризацияже хаара тудар ниити план 102,6 хуу күүсеттинген. «Культура» национал төлевилелдиң ачызында Тываның салым-чаяанныг уругларының чогаадыкчы уран-талантызын долузу-биле сайзырадыр арга тургустунган.
2017 чылда Тывада ядыы-түреңги чоруктуң деңнели 35,8 хуу турганындан 2022 чылда 27,2 хуу кызырылган.
Беш чыл дургузунда Тывага «Кадык камгалалы» национал төлевилел күүселдези-биле регионнуң кадык камгалал инфраструктуразы элээн чаартынган: көдээ суурларда эмнелге объектилериниң хөй кезиин кылган. ан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база Моолдуң Завхан аймааның губернатору Гомбосурэн Унурбаяр олар садыг-экономиктиг, көдээ ажыл-агый, экологтуг, турисчи, эртем-техниктиг, өөредилге, культура, гуманитарлыг болгаш социал, күш-культура болгаш спорт адырларынга Тыва Республиканың Чазаа-биле Моолдуң Завхан аймааның чагыргазының кады ажылдажылгазын калбартып, быжыглаарын көрген документиге атты салганнар.
Россияның президентизи Владимир Путинниң идип үндүргени «Өөредилге» национал төлевилел-биле Тывада чылдың-на чаа школалар туттунуп турар.
Күштүг хаттар кожууннар аразында оруктарны хөртүктээн. Кызыл, Өвүр база Мөңгүн-Тайга кожууннарның оруктарында аар техника ажылдап үнген.
Дүүн Тываның найысылалында, Спутник микрорайонунда Эрзинская кудумчузунда, хөй аалдыг ийи каът бажыңга өрт болган. Кызылда Өртчү харылзааның төп пунктузунче 16.38 шакта дыңнадыг кирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның айтыышкыны-биле, Президент Владимир Путинниң чарлааны Өг-бүле чылынга тураскааткан хемчеглерни эрттирер республиканың организастыг комитедин тургускан. Россияның тудуг болгаш ЧКА сайыдының оралакчызы Никита Стасишин ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, регионнуң найысылалында Кызыл алгомерациязында туттунуп турар хөй квартираларлыг чуртталга комплекстери –«Мөңгүн», «Иркутский», «Полигонный» микрорайоннарның тудугжулары-биле чугаалажып, «Восток» тускайжыттынган тудуг» КХН-ниң баазазында тудуг материалдарының бүдүрүлгезинге чораан.
ТР-ниң Чазааның деткиишкини-биле кылган чүс хире улуг күштүг квадрокоптерларны ТШО зоназынче чорудар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг шинчилел-хайгыылга база ажыглаар дроннарны шериг ужудукчу чок аппараттар операторлары белеткээр төпте чыып белеткээнин көрген.
Чыл эгезинден республикада 10 муң чурттакчыга онааштыр грипп болгаш ОРВИ-ден аараан 834 таварылга бүрүткеттинген, эпидемиологтуг деңнелге 72,5 хуу четпес.
2023 чылда Тывада кылдынган орук ажылдарының хемчээли ооң мурнунда чылдың көргүзүүнге деңнээрге ийи катап хөй.
1989 чылдың февраль 15-те Афганистандан эң сөөлгү совет шериглерни үндүрген. Афган дайынындан ээп келбейн барган 14 муң ажыг совет солдаттар болгаш офицерлерге тураскаадып ол хүннү доктааткан.
«Россия» делегейниң делгелге-шуулганының шөлүнге тыва Шагаа, бурят Сагаалган база калмык Цаган Сарны бир-ле дугаар каттыжып алгаш эрттирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг аппарат хуралында часкы үерлээшкинке удур белеткел ажылдарын эгелээр сорулганы салган. Кызылда 55-ки гвардейжи тускай мото-адыгжы (даг) бригадага тускай шериг операциязында киржип турар дайынчыларның хей-аъдын көдүрер дээш чаңгыс чер чурттуглары, төрээн кижилери-биле ээлчеглиг “телекөвүрүгнү” ай санаашкыны-биле Чаа чыл - Шагаада эрттирген.
Бөгүн, февраль 10-да, Тываның Чазааның бажыңынга Шагаа байырлалынга уткуштур күрүне шаңналдарын ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг тывыскан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазын алган дораан, регионда кижиниң эрге-ажыының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ Александр Адыгбай республиканың чурттакчызы Айдыс Чындыгырның мөчээни муңгаранчыг болуушкун болган Санкт-Петербург хоорайже ажыл-агыйжы сургакчылаашкынче үнүпкен. Буддизмниң эдерикчилеринге ай санаашкыны-биле Чаа чылды байырлаары өгбелерден дамчып келген ужурларны кадагалап арттырып, чырыдыышкын ажылын чорудуп, ниитилелде ханы билчилгени магадылап, тускай шериг операциязының киржикчилерин деткип турарын көргүзүп турарын Владимир Путин байыр чедириишкининде демдеглээн. Россияның камгалал сайыды, Армияның генералы Сергей Шойгу Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг адынче чырыткылыг Шагаа-биле регионнуң удуртукчузунга база республика чонунга байыр чедирген
Эргим чаңгыс чер чурттугларым!
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг база «Россети» ПАН-ның чиңгине директору Андрей Рюмин республика найысылалын чырык энергиязы-биле хандырып турар, амгы үеде эде септелгеде «Кызылская» 220 кВ подстанцияга чораан. Российжи эртем хүнү база Россияның эртемнер академиязының үш чүс чылдааны-биле эртемденнерге, шинчилекчилерге база эртем ниитилежилгезиниң шупту төлээлеринге байыр чедирип тур мен!
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң социал четкилеринде Российжи эртем хүнү-биле байырын чедирген.
Бо чылын өөредилге чорудуун эгелээр объектилерниң бирээзинге Кызыл хоорайда Вавилин ээтпээнде школа хамааржыр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле, 2024 чылдың январь 31-де Санкт-Петербург хоорайның Мария эмнелгезиниң дузалал ажыл-агый өрээлинге республиканың чурттакчызы Айдыс Чындыгырның мөчүзү тывылган фактыга истелгени чорудар дугайында бижикти Россия Федерациязының Истелге комитединиң даргазы Александр Бастрыкинниң адынче чоруткан.
Тываның Экономиктиг сайзырал яамызы «Тыва Республиканың инвестиция порталы» чаартынган информация системазын таныштырган.
2023 чылда бадылаан Тыва дылды хөгжүдериниң база деткиириниң күрүне стратегиязының бир угланыышкыны - тыва дылды чурагайжыдары. Тыва бо чоокку хүннерде ай санаашкыны-биле чоннуң Чаа чыл – Шагаа байырлалын демдеглеп эрттирер. Частың башкы айы дүжерин санап, ооң хүнүн чылдың-на тодарадыр. 2024 чылда бүгү чон февраль 10-да Шагаа хүнүн байырлаар.
2023 чылга деңнээрге, Тывада коклюштан аарыыры январьда 2 катап көвүдээн. 2024 чылдың эгезинде 100 муң чурттакчы чонга онааштыр 5,3 кижи (РФ-те – 11,5), азы 18 кижи коклюштан аарааны бүрүткеттинген.
Регион чазааның деткиишкини-биле Кызылда ужудукчу чок ужар шериг дериг-херекселдер бүдүрүлгезиниң хемчээлин улгаттырган. Амгы үеде тускай шериг операциязынче чорудар дроннарны ында чыып турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2024 чылда Дээди Хуралга бодунуң Айыткалын берип тура, көдээ чурттакчылар ортузунга культура-чырыдыышкын ажылдарын чорударының чугулазын демдеглээн.
Тывада «Самбону – школаларже» төлевилели-биле ажыттынган спортчу клубтарда белеткенип турар бичии мөгелерниң саны 342 кижи четкен.
Россияда Өг-бүле чылының байырлыг ажыдыышкынынга тураскаадып, «Төрээннерим, эргимнерим» регионалдыг өг-бүле шуулганы Кызылда Аныяктар ордузунга болуп эрткен. Россия Федерациязының Чазааның даргазының оралакчызы – үлетпүр болгаш садыг сайыды Денис Мантуров-биле Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы байдалда ужурашкаш, республиканың үлетпүр болгаш социал адырларында инвестиция төлевилелдериниң энергетика хандырылгазының комплекстиг планының күүселдезин чугаалажып көрген.
Шериг албанныгларга дуза чедирер чаңгыс аай штаб тускай шериг зоназынче доң инек, хой база аът эъттери-биле долдурган 20 биле 5 тоннаның ийи чүък машиназын чоруткан.
Ужуражылга үезинде, «Чуртталга оран-савазы болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелди регионда 2023 чылда күүсеткениниң түңнелдерин сайгарып, ам кылыр ажылдарны чугаалашкан.
Тывага Башкы болгаш дадыныкчының чылын байырлыы-биле хаап, Өг-бүле чылын ажыткан. Байырлыг езулалга республиканың башкылар ниитилежилгези, республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан башкы династияның төлээлери, билдингир өг-бүлелер киришкен.
Январь 31-ниң кежээзинде, Тожу кожууннуң Тоора-Хем суурунда 500 кВт күчүлүг дөрт чаа дизель генераторларын эптеп, өйлеп база белеткээр ажылдар доозулган. Тываның Баштыңы болгаш республика Чазааның кежигүннери күрүне албанының хоочуну, Россия Федерациязының алдарлыг экономизи Светлана Николаевна Сапованың мөчээни-биле ооң төрээн болгаш чоок улузунга ханы кажыыдалын илереткен. Тыва Республиканың ажыл-чорудулганың чамдык хевирлеринге лизенция бээр база хайгаараар албаны республиканың корум-чурум камгалаар органнары-биле кады, 2023 чылда арага продукциязын үүрмектеп садар адырда 278 чурум үрээшкиннерин илереткен.
Россияның президентизи Владимир Путин ниитилелде эң-не шылгараңгай мергежилдерниң бирээзиниң төлээлеринче онза кичээнгейни углаары-биле чарлаан Башкының болгаш дагдыныкчының чылында Тывада 77 улуг хемчеглер болуп эрткен.
Эрткен чылгы бүгү-российжи бадылаашкынның түңнелдери-биле «Чурагайлыг дең эвес чорукту чайладыры 2.0» федералдыг төлевилелди күүседип, Бии-Хем кожуунда Ленинка база Мөңгүн-Тайга кожуунда Тоолайлыг суурларже соталыг харылзааны киирер.
2023 чылда Тываның кол аэропорту 110,9 муң пассажирлерни аргыштырган. 2022 чылга деңнээрге 17,8 хуу хөй, азы ынчан 91277 кижи ушкан.
Тывада чон ортузунга арагалаар чорукка удур дээштиг хемчеглерни алыры-биле, регионнуң баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини “Элээр суур” республика конкурузунуң түңнелдерин үндүрген.
Ай санаашкыны-биле Чаа чыл – Шагаа байырлалының хемчеглери байырлал хүнүнге чедир бир ай бурунгаар эгелээш, Чаа чылды уткуур хүн – бо чылын февраль 10-га чедир уламчылаар. Январьның 26-да, Экология хүнүнде, ВДНХ-га «Россия» делегей делгелгезиниң үезинде, Россияның Бойдус яамызы биле Тываның Чазааның Кызыл хоорай округунга «Арыг агаар» федералдыг төлевилел боттаныышкыны-биле кады ажылдаарының дугайында дугуржулгага атты салган. Владислав Ховалыг Россияның юстиция сайыды Константин Чуйченко-биле ужуражылга үезинде, 1 дугаар эдип-чазаар колония биле истелге үезинде тудуп-хоругдаар черни өскээр көжүрери эргежок чугула апарганын демдеглээн.
Тывада экономика, социал адырның кол адырларында база күрүне эргелеп-башкарылгазында чурагайже шилчиириниң чаа стратегиязын ажылдап кылып турар.
Эрткен неделяның беш хонуунда, январьның 22-тен 26-га чедир, ОРВИ база грипптен аарыыр чорук 15,5 хуу эвээжээнин ТР-ниң Росхереглелхайгааралының ТР-де эргелели дыңнаткан.
Тываның Чазаанга, уруглар болгаш аныяктарның «Баштайгыларның шимчээшкини» бүгү-российжи ниитилел-күрүне шимчээшкининиң регионалдыг координация чөвүлелиниң хуралы болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ТР-ниң Дээди Хуралынга Айыткалында, Тываның тудуг техникумунуң баазазынга Профессионал эде белеткел төвүн ажыдар даалганы регионнуң Өөредилге яамызынга берген.
Регион Баштыңының даалгазы-биле немей чедирген тос дизельдиг генераторнуң база өрттен чайлай берген бир дизельдиг генераторнуң күжү-биле Ий биле Адыр-Кежигче чырыкты берген, а Тоора-Хем суурнуң чырык хереглекчилерин чоорту кожуп эгелээн.
2023 чылдың ноябрьда, Тыва Республиканың Экономиктиг сайзырал яамызы республикага онза экономиктиг зонаны тударынга чагыгны федералдыг Экономиктиг сайзырал яамызынче киирген.
Тываның Өөредилге яамызы республика Баштыңының даалгазы-биле эрткен чылын эгелээн «Мээн башкым» губернатор төлевилелиниң 2022-2023 өөредилге чылында түңнелдерин үндүрүп, дээди болгаш ортумак тускай өөредилге черлеринде башкы мергежилдериниң студентилеринге конкурстуң түңнелин үндүрүп, стипендияларны тывыскан.
Чылдың-на Тываның национал хөгжүм-шии театрынга Татьяна хүнүнде, азы Россияның Студентилер хүнүнде эртер ректорнуң балында Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хүндүлүг аалчы кылдыр киришкен. Тывада назылап-кыраан болгаш инвалид кижилерни үр үеде ажаап-карактаарының системазын тургузар хемчеглер планын ажылдааш, хүлээп алган.
Россияның Истелге комитединиң Тыва Республикада истелге эргелелиниң төңнел коллегия хуралынга Тываның Баштыңы киришкен. Коллегия хуралында эрткен чылдың түңнелдери-биле регионда демдеглеттинген кем-херек үүлгедиишкини 15,8 хуу кызырылганын дыңнаткан. Тываның Чазаанга республика баштыңы Владислав Ховалыгның кожууннар болгаш хоорайлар баштыңнары, чагырга даргалары-биле ужуражылгазы болуп эрткен.
Тываның Чазаа республика өнчү-хөреңгизин хуужудар программа төлевилелин бадыладыры-биле Дээди Хуралче киирген.
В. Көк-оол аттыг Национал театрга 2023 чылда Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң чылын түңнээн байырлыг хемчег болуп эрткен. Бөгүн Президент Владимир Путин хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң эрге-байдалын болгаш оларны деткиириниң хемчеглерин быжыглаан «Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиир хемчеглер дугайында» Чарлыкка атты салган.
Аңгы котельнаялар-биле одап турар Кызылдың организацияларын болгаш бүдүрүлгелерин төпчүткен чылыг хандырылгазынче шилчидер ажыл Тывада уламчылавышаан.
Тываның Чазаа хөй аалдыг бажыңнарда ниити өнчүнүң капитал септелгезиниң регионалдыг программазынче киирген өскертилгелерни бадылаан.
Январьның 19-та, республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг ниитилел мурнунга Айыткалын таныштырып тура, Көдээ ажыл-агый яамызы амгы информастыг технологияларны ажыглап ажылдаар ужурлуун айыткан.
Аныяктар херектериниң талазы-биле агентилелди яамы кылдыр катап эде тургузуп тура, сайыттың албан-дужаалынга кордакчы Субудай Оюнну деткээнин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан. 2024 чылда Тыва ССРЭ-ниң составынче Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 80 чылын демдеглээр.
Регион чазааның аппарат хуралында, Росхереглелхайгааралының ТР-де эргелелиниң даргазы Людмила Салчак Тывада эпидемиологтуг байдалдың талазы-биле дыңнадыгны Владислав Ховалыгга илеткээн.
Республиканың баштыңы Владислав Ховалыг Дээди Хуралдың депутаттарынга Айыткалында чаа чуртталга микрорайоннарының тудуунуң дугайында дыңнаткан. Владислав Ховалыг ТР-ниң Дээди Хуралынга Айыткалында Сайгарлыкчы чорук хөгжүлдезиниң чаңгыс аай төвүн тургузарын дыңнаткан. Хүндүлүг эштер, бөгүн православ чүдүлгелиг чонга онзагай хүн. Ону ажыглап, чырыткылыг Крещение байырлалы-биле чаңгыс чер чурттугларымга байыр чедирип тур мен. Сөөлгү ийи чылда Тывада суггарылга системаларын катап тургузар ажылдар идепкейжээн. Россияның Президентизи Владимир Путинниң «Делегей кооперациязы болгаш экспорт» национал төлевилелиниң деткээни «АҮК продукциязын экспорттаары» регионалдыг төлевилел суггарылга системаларының инженер-техниктиг дериглерин катап тургузар ажылды чорудуп турар.
Эрткен неделяда Тывага 3 баллдан күштүг дөрт чер шимчээшкиннери болган. Ооң дугайында ОБЯ-ның регионалдыг эргелели республика чазааның аппарат хуралында дыңнаткан. Тыва Республиканың прокуратуразынга Россия Федерациязының прокуратуразының тургустунганындан бээр 302 чылынга тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен.
Чазактың аппарат хуралында Росхереглелхайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу, регионнуң кол санитар эмчизи Людмила Салчак республикада эпидемиологтуг байдалдың дугайында илеткээн.
Республикада спортче хаара туттунган кижилерниң саны доктаамал өзүлдеде. «Демография» национал төлевилелдиң «Спорт – амыдыралдың нормазы» регионалдыг төлевилел чорудуу-биле спортчу тудуглар болгаш объектилер септелгези болгаш тудуу калбарган. Россияның президентизи Владимир Путин Анадырьның хөй-ниитичилери-биле ужуражып тура, «Көдээ суурнуң башкызы» программа хереглелдиг болганда, ооң күүселдезин 2030 чылга чедир узадырын дыңнаткан.
Президент Владимир Путиныниң эгелээни «Чуртталга оран-савазы болгаш хоорай хүрээлели» национал төлевилел боттандырылгазы-биле республиканың шупту 19 муниципалдыг тургузугларынга чаа стадионнарны, скверлер спорт шөлдерин болгаш өске-даа объектилерни тудар. Тускай шериг операциязында чаңгыс чер чурттугларывысче Шагаа хүнү уткуштур чорудар чүъктү 2024 чылдың январь 9-тан эгелеп чыый берген.
«Мир» төлевир системазының, Кужугет Шойгу аттыг Культурлуг фондунуң база республика чазааның деткиишкини-биле Орус географтыг ниитилелдиң 360 хемчээлге тырттырган тускай аян-чоруундан Тываның шупту чараш черлерин көрүп болур.
Тыва Республика бо чылын «Уруг бүрүзүнүң чедиишкини» төлевилел-биле 20 хире млн рубльди алырын регионнуң баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан.
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының январь 10-да медээзинден алырга, республикада мал кыштаглаашкыны ажырбас эртип турар. Малдың күш-деңгели чүгээр.
Чаа чылдың бирги неделязында Тывада ОРВИ-ден аараан 608, а грипптиң А хевиринден – 5, COVID-19-тан 9 кижи аараан деп, Росхереглекчилер хайгааралының регионалдыг эргелели эпидемиологтуг байдалга неделяның мониторинг түңнелин республиканың баштыңы Владислав Ховалыгга таныштырган.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртуп эрттиргени аппарат хуралында, байырлал хүннеринде амыдырал-хандырылганың бүгү-ле кол адырлары үрелиишкиннер чокка, турум ажылдаанын демдеглээн. Республиканың баштыңы Владислав Ховалыг организастыг комитетти тургузар дугайында ТР-ниң Чазааның айтыышкынынга атты салган. ТР-ниң Чазааның даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар ону удуртур.
Бөгүн Тываның Чазааның аппарат хуралында байырлалдың дыштаныр хонуктары канчаар эрткенин сайгарып чугаалашкан.
Чаа чылдың дыштаныр хонуктарында, республиканың элээн каш суурларында чаа фельдшер-акушер пунктуларын байырлыы-биле ажыткан.
Республика Баштыңы бүгү чуртта эң кол тема - тускай шериг операциязының киржикчилеринге көргүзүп турары деткимчезиниң база фронт чоогунда шериглерге ужуражылгаларының дугайында чугаадан эгелээн.
Чаа чылдың хөй дыштаныр хүннеринде Тыва Республиканың Чазааның кежигүнннери бадылаттынган чурум ёзугаар чер-черлерже үнүүшкүннерни январь 8-ке чедир кылганнар.
Тывага бир ай бурунгаар ТШО-нуң хоочуну ужудукчу чок аппараттарны кылып эгелээн, ону деткиир бис деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээн.
Хүндүлүг, чаңгыс чер чурттугларым!
Тываның Баштыңы база республика чазааның кежигүннери Россия Федерациязының алдарлыг артизи, Тыва Республиканың Улустуң артизи В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи Анна Оюновна Ширин-оол 78 харлап чорааш, чырык өртемчейден чарлып чорутканы-биле чок улузунга ханы кажыыдалын илереткен.
Россия Федерациязының Президентизи 55-ки аңгы мотоадыгжы бригадага (дагжы) «гвардейжи» деп хүндүлүг атты тыпсыр дугайында чарлыкка атты салган.
Тываның Баштыңы «Азия төвү» архитектурлуг комплекстиң чанындан чаңгыс чер чурттуглары-биле кады республиканың чонунга байырын чедирген.
Владислав Ховалыг бодунуң блогунда Владимир Путинден келген байыр чедириишкинин чурукка тырттыргаш салган. Чурттуң Президентизи ында Тываның чурттакчыларынга байыр чедириишкининиң чылыг сөстерин дамчытканын регионнуң баштыңы бижээн.
Россия Федерациязының камгалал сайыды чазак телеграммазы-биле Тыва Республиканың баштыңы Владислав Ховалыгга Чаа чылдың байыр чедириишкинин чоруткан
Бөгүн, Чаа Чылдың бүдүүзүнде, В. Көк-оол аттыг Национал театрга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип, күш-ажылы-биле шылгараан кижилерге Россия Федерациязының база Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын байырлыы-биле тывыскан.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле, Чаа чыл болгаш Рождество байырлалдарының дыштаныр хонуктарында регионнуң девискээринге айыыл чок чорук хемчеглерин хандырар оперативтиг штабты тургускан.
Амгы үеде ажыл-агый аайы-биле Луганск Улус Республиканың Свердловск хоорайда сургакчылап чоруп турар Тыва Республиканың Баштыңының ТШО айтырыгларның талазы-биле тускай төлээзи Тимур Куулар Чаа чылдың кол илбичизиниң ролюн күүсеткен.
Москвага эрткен Чаа чыл бүдүүзүнүң Күрүне чөвүлелиниң хуралынга регионнарның губернаторлары, Күрүне Думазының фракциялар лидерлери, федералдыг сайыттар киришкен.
2024 чылдың бирги хонуктарындан эгелеп Тываның чурттакчылары Москваже чиигелделиг өртек-биле катап ужуп эгелээрлер.
Хөмүрнүң кол тывыкчызы - Тываның даг-руда компаниязының 2024 чылда чурттакчы чонга садар хөмүрге саналдаан чаа өртекке Тываның Чазаа чөпшээрешпээн. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы езугаар, чазак даргазының оралакчызы Олег Лукинниң удуртканы республикада одалга үезиниң эртип турарының талазы-биле оперативтиг штаб Чаа чыл болгаш Рождество байырлалдарында күштелдирген чурум-биле ажылдаар. «Россияның демир-оруктары» ажык акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директорунуң бирги оралакчызы Сергей Кобзев биле Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Тываның девискээринде ажылдап турар бүдүрүлгелерден Ыраккы Чөөн чүк уунче хөмүр сөөртүлгезиниң кол параметрлерин бажыглаан документиде атты салганнар.
В.Көк-оол аттыг Национал театрга республиканың Чаа чылдың кол оюн-тоглаазынче эки өөредилгелиг, интеллектуалдыг, эртем, чогаадылга болгаш спортчу чедиишкиннери-биле шылгараан база тускай шериг операциязында шериг даалгазын күүседип турар ачаларлыг муң хире уругларны хаара туткан.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Кызыл хоорайга болуп эрткен “Спортчу Тыва” шуулган үезинде республиканың спортчуларының чедиишкиннерин чарлаан.
Федералдыг күрүнениң бүрүткел, кадастр болгаш картография албаны тургустунганындан бээр 15 чылын база шимчевес өнчүге эргени бүрүткээр күрүне система тургустунганындан бээр 25 чылын демдеглеп эрттирген.
Тывада Росхереглел хайгааралының регионалдыг эргелелиниң специалистери санитар-эпидемиологтуг хемчеглерни күштелдирери чугула деп сагындырган.
Декабрьның 23-те, «Субедей» спорт комплекизинге чылдың кол спортчу байырлалы - «Спортчу элита – 2023» хемчег болуп эрткен. Бо чылын чээрби алды дугаар эртип турары ол.
Тываның Чазааның кежигүннери «Күзелдер Шивизи» бүгү-российжи ачы-буян акциязынга каттышкан.
Төрээн черин чылыдып, чырыдар мергежилдиг муң-муң кижилер бөгүн профессионал байырлалын демдеглеп турарлар. Бөгүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың энергетика ажылдакчыларынга байырны чедирип, оларның күш-ажылын демдеглээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чаагай чаңчыл езугаар «Күзелдер Шивизи» акцияга каттышкан.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның чарлыы-биле, майның 11-ни 60 маадырларның маадырлыг чоруунга сактыышкын хүнү кылдыр тургускан. РФ-тиң Чазааның даргазының оралакчызы Александр Новактың бадылааны, Тыва Республиканың девискээринде үлетпүр болгаш социал адырларда энергетика хандырылгазының комплекстиг планы-биле республиканың төп болгаш чөөн кожууннарында чырык энергиязын хандырып турар 220 кВ-тыг «Туран» подстанцияны эде чаартыр.
Владислав Ховалыг республиканың айыыл чок органнарының ажылдакчыларынга болгаш хоочуннарынга профессионал байырлалы-биле байырын чедирген. «Тускай шериг операциязының киржикчилериниң база оларның өг-бүлелериниң сагыш-сеткил-психологтуг реабилитациязы: Россия Федерациязының буддийжи общиналарның буддийжи практикаларын база арга-дуржулгазын ажыглаары» деп бүгү-российжи эртем-практиктиг конференция бодунуң ажылын Кызылга эрттирген.
Декабрь 22-ге чедир – үр үеде эмнээшкинде, ол ышкаш интернат албан черлеринде уругларга Чаа чылдың чигирзиг болгаш чимистиг белектерин чыыр ачы-буян акциязы. Республиканың школаларынга, техникумнарга база колледжтерге.
Кызыл хоорайның 1 дугаар уруглар садының директору, арга-дуржулгалыг башкы Алесия Бажина Хөй-ниити палатызының бешки чаа составының даргазында соңгуткан.
Тыва Республиканың Баштыңының грантызын хуваап-үлээр комиссия конкурстуң культура болгаш уран чүүл адырында түңнелдерин үндүрген. Тываның Баштыңы «Чаңгыс демниг Россия» партияның XXI съездизиниң пленарлыг хуралында партияның тыва регионалдыг салбырын төлээлээн.
ладислав Ховалыг Москвага ажыл албан аайы-биле сургакчылап чорааш, Росавтодорнуң удуртукчузу Роман Новиковка ужурашкан.
Кызылдың аэропортунда дериттинген күрүне кызыгаарының агаар эрттирилге пунктузу ажылдаарынга белен деп, ажылды хүлээп алган ведомстволар аразының комиссия даргазы, Роскүртудуг ФККА удуртукчузунуң бирги оралакчызы Константин Лазарев дыңнаткан.
ТР-ниң Дээди Хуралынга, 2024 чылда Тыва Республиканың Бюджет дугайында хоойлузун сөөлгү номчулгазында бадылаан соонда, Владислав Ховалыг документиге атты салган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ээлчеглиг ажыл-агыйжы үнүүшкүнге чорааш, «Владимир Путин-биле чылдың түңнелдери» программаны орук ара көрген. Республиканың сайыттар кабинеди дамчыдылганы Чазак бажыңынга коллективтии-биле көрген. Тыва Республиканың Баштыңы база Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну Достай Степан Монгушовичиниң мөчээни-биле ооң өг-бүлезинге, чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен.
Чамдык кожууннарда агаарның соогу 49 чедип турар чыкылама сооктар дүшкенинден, Орук-транспорт комплекизи база орук организациялары республика девискээринде хондур-хүнзедир ажылдаар стационарлыг болгаш шимчеп чоруур чылынар черлерни организастаан.
Тывада республиканың чедери берге черлери-биле автомобиль аргыжылгазын хандырып турар дөрт дош кежиг бо неделяда ажыттынар.
«Белдир» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускай программа боттандырылгазы-биле күрүне деткимчезинге 11 млн рубльди алгаш, бодунуң баазазынга комбинатты ажыткан.
Тывада сооктар дүшкени-биле республиканың чылыг-энергетика комлекизиниң "чүъгү" улгаткан.
Бөгүн, 10.54-те, Чеди-Хөл кожууннуң ЧДДА дежурныйның телефонунче Хову-Аксы суурнуң Юбилейная кудумчузунда, 3 дугаар бажыңның бир квартиразында частыышкын болган дугайында дыңнадыг кирген. «Ростех» инвестиция блок база ооң иштинде «Эльбрусметалл-Литий» структураның удуртулгазы-биле Владислав Ховалыгның ужуражылгазының кол айтырыы – чаа бүдүрүлгеже тус черниң кадрларын хаара тудары болган.
Чазак даргазының оралакчызы Алик Монгуштуң удуртканы республиканың мал кыштаглаашкынын мониторингилээр оперативтиг штабтың дыңнадыы-биле алырга, агаарның сооганы, харның кылыннадыр чагганы база дүвүлээн хаттар малчын турлагларже оруктарны хөртүктей дуй хадып, мал-маганга берге байдалды тургускан.
Тывада чонну ажылга хаара тудар төптерни кадрлар төптери кылдыр чаарткан соонда, 2023 чылда аңаа келген хамаатыларның 70 ажыг хуузун ажылга тургускан.
Тыва Республиканың Чазааның аппарат хуралында республикада национал төлевилелдер күүселдезин сайгарып чугаалашкан.
Чаңчыл болу берген Тываның Рождество номчулгалары Кызылда он дугаар болуп эртер.
Декабрьның 4-тен 12-ге чедир, Тывада коронавирустан аарыыр чоруктуң деңнели бүдүн чартык катап, азы 71 турганындан 104 чедир өскен.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг декабрь 7-де Чаа 2024 чылды байырлаар корпоратив хемчеглерин хоруур дугайында айтыышкынга атты салган. Россияның кадык камгалал сайыды Михаил Мурашконуң база чурттуң башкарыкчы эртем медицина албан черлерниң удуртукчуларның ийи хүн дургузунда ажылдаанының түңнелинде, регионнуң чазаанга республика баштыңы Владислав Ховалыгның, кадык камгалал яамызының удуртулга составының база республиканың эмнелге албан черлериниң кол эмчилериниң киржилгези-биле улуг хурал болуп эрткен.
Бөгүн, Россияда Ада-чурт Маадырларының хүнүнде, Тываның баштыңы Владислав Ховалыг база Россияның кадык камгалал сайыды Михаил Мурашко, республиканың Дээди Хуралының (парламент) депутаттары, корум-чурум камгалаар болгаш шеригжиткен албан черлериниң ажылдакчылары Кызыл хоорайда Билдинмес солдаттың тураскаалынга чечектерни салган.
Россия Федерациязының кадык камгалал сайыды Михаил Мурашко Тыва Республикага кээп чорааш, хөй чылдарда профессонал хүлээлгезин ак сеткилдиг күүсеткен кадык камгалал адырының ажылдакчыларынга ведомство шаңналдарын тывыскан.
Россия Федерациязының кадык камгалал сайыды Михаил Мурашко Тыва Республикага ажыл албаны-биле кээп чорааш четкен бир объектизи - республиканың онкология диспансери болган.
Президентиниң даалгазы-биле Россия Федерациязының Чазаа чигир аарыглыг уругларның глюкозазын доктаамал хынап турар портативтиг системалар хандырылгазынга 5,1 млрд ажыг рубльди аңгылап үндүрген.
Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Федерациязы Чөвүлели 2024 чылдың март 17-де Россия Федерациязының президентизинге соңгулда хүнү болуп эртерин доктааткан.
Регионнуң Баштыңы Владислав Ховалыг Михаил Мурашкону Кызылдың аэропортунга уткуп алган.
Москва хоорайда Тыва Республиканың бүрүн эргелиг төлээ чери база «Изида» деп сагыш-сеткил үнелиг чүүлдерин, шажын-чүдүлгени, чүдүлгени болгаш шажынчы аян-чорукту камгалап база хөгжүдер ачы-дуза фондузу аразында дугуржулганы чарган.
Тывада 2023 чылда республика бюджединиң 9 айында күүселдезиниң түңнелдерин үндүрген. ТР-ниң Саң-хөө яамызының сан-чурагайы-биле алырга, январь – сентябрьда чарыгдалдарның түңү 42 млрд. 289,3 млн. рубль, а орулгалар – 39 млрд. 777,6 млн. рубль болган.
Дүүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Енисей Сибирин хөгжүдер корпорацияның» чиңгине директору Сергей Ладыженко-биле ужурашкан.
«Чаңгыс демниг Россияның» чиңгине чөвүлелиниң секретары Андрей Турчак школаларны бүрүн септеп чаартыр талазы-биле тергииннерниң санынче Тыва Республика база киргенин адаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг корум-чурум камгалаар органнарның удуртукчуларның киржилгези-биле террорга удур комиссия база оперативтиг штабтың каттышкан хуралын эрттирген.
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы республикада малдың кыштаглаашкыны чогуур деңнелде эртип турарын дыңнаткан.
Владислав Ховалыг кадык камгалал адырында «Волонтер-эмчилер» бүгү-российжи хөй-ниити шимчээшкининиң регионалдыг салбырының активи-биле чазак бажыңынга ужурашкан.
Тывада «Хөөмей» делегей академиязының инновация төлевилели – Тываның хөгжүмнүг аас чогаалының медиатеказын байырлыы-биле ажыткан.
Эки турачы хүнүнүң бүдүүзүнде, Москвада «Россия» делегейниң делгелге-шуулганында, суг объектилерниң эриктерин боктан аштаар талазы-биле «Россияның суглары» бүгү-российжи волонтер акциязының юбилейлиг сезонунуң түңнелдерин үндүрген.
Чурттуң президентизиниң мурнунда боттандырар сорулгаларының бирээзинге хамаатыларның чуртталга байдалы экижидери хамааржырын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң блогунда демдеглээн.
Росхереглелхайгааралының Тыва Республикада эргелели эрткен неделя дургузунда, ноябрьның 27-ден декабрь 3-ке чедир, чаа коронавирус халдавырындан аараан 79 таварылга бүрүткеттингенин дыңнаткан.
“Өөредилге” национал төлевилелдиң федералдыг программалары-биле Тыва Республикада 11 чаа школаның тудуу чоруп турар. Оларның дөртү 2023-2024 өөредилге чылында ажыглалче кирип, баштайгы өөреникчилерин хүлээп алыр дээш белеткел ажылдарын чорудуп турар. Тыва Республиканың ветеринария албанын удуртуп турган Юрий Делгер-оолович Оруспай декабрьның 1-ден Көдээ ажыл-агый яамызын баштаар.
Республиканың улуг хар дүшкен төп кожууннарының база федералдыг Р-257 «Енисей» дургаар оруктарны хайгааралда алган. «Чаңгыс демниг Россия» партияның тургустунганындан бээр 22 чылдаанының бүдүүзүнде, Кызыл хоорайга партияның регионалдыг салбырының кежигүннериниң конференциязы болуп эрткен.
Президентиниң парлалга-секретары Дмитрий Песков ооң дугайында дыңнаткан. Бо удаада күрүне баштыңы «дөрт шугум» биле түңнел парлалга-конференциязын каттыштырып, “Владимир Путин-биле чылды түңнеп” деп чаа хевирге ужуражылганы эрттирерин чугаалаан.
Ростех күрүне корпорациязы Тывада эмульсиялыг частыр бүдүмелдерге кезектер бүдүрер заводту ажыткан. Ростеххайгааралдың эксперт түңнелинден алырга, Тыва Республиканың чуртталга-коммунал ажыл-агыйы кышкы үеде ажылдаарынга 100 хуу белен.
Ноябрь 28-те, Кызылга хөй санныг өөреникчилерлиг база эргижирээн автобустарлыг өөредилге албан черлеринге 15, 20 база 24 олуттуг, айыыл чок чорук системазы база ГЛОНАСС-биле дериттинген ПАЗ, ГАЗ база УАЗ маркалыг 25 чаа автотранспорттуң дүлгүүрлерин дамчыдар байырлыг езулал болуп эрткен. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Кызылда Моолдуң чиңгине консулу Чимид Ганболд, Увс аймактың губернатору Чулуун Чимэдтиң база ийи таланың корум-чурум камгалаар органнар төлээлериниң киржилгези-биле видеоконференц-харылзаалыг хуралды эрттирген.
Владислав Ховалыг Кызыл хоорайда Бай-Хаакскаяда база Вавилин ээтпээнде, Сукпак база Балгазын суурларда школалар тудуу кайы хире чоруп турарын хынаан. Тываның Баштыңы база Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери Тываның Улустуң чогаалчызы, республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Эдуард Баирович Мижиттиң мөчээни-биле ооң чоок болгаш төрээн кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен. Тыва Республиканың Дээди Хуралының үшкү чыыжының тоску сессиязының дөрткү ээлчеглиг хуралында, республиканың кол саң-хөө документизиниң төлевилелин сайгырып көрген.
Регионнуң Баштыңы Владислав Ховалыг Тываның найысылалының агаарын чүдередирин эвээжедир ажылдарның кайы хире чоруп турарын дыңнаткан.
2023 чылдың сентябрьда республикага чиигелделиг ипотека программазы ажылдап эгелээнинден, Тываның чурттакчылары 2,5 млрд рубльге чээлилерни алган.
Тывада эпидемиологтуг сезон грипптээн чаңгыс-даа таварылга чокка эртип турар.
Бөгүн, ноябрьның 27-де, Тыва Республиканың 2024 болгаш планныг 2025 база 2026 чылдарда Тываның моон соңгааргы хөгжүлдезин тодарадыр республика бюджединиң төлевилелинге ажык дыңнаашкыннар болуп эрткен. 2023 чылда эртем ажылдакчыларының чедиишкиннери дээш республика Баштыңының шаңналдарын тыпсыр дугайында шиитпирни Тываның Чазаа бадылаан. Тыва Республиканың шеф дузазын көргүзүп турары Сведловск хоорайның тайбың чурттакчыларга дээш чыгган аъш-чем болгаш канцеляр барааннарының гуманитарлыг дузазының ээлчеглиг партиязы ноябрьның 22-де Кызылдан үнүпкен. Тываның Өөредилге яамызы өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан 20 хамаатыга чурттаар оран-саваның дүлгүүрлерин тывыскан .
Кол транспорт оруктарындан ырак болгаш чедери берге болганындан амыдыралга чугула херек барааннар-биле хандырарынга онза чурум херек аңгы чурттакчылыг черлерлиг Россияның 21 регионунуң санынче Тыва база кирген.
Тываның Чазаа херээженнер сонуургалының национал стратегиязын боттандырарының бирги чадазының ажылдар планын тургускан. Россияның Чазаа ийи аңгы үе-чадага – 2023 база 2026 чылдарда болгаш 2027 – 2030 чылдарда санаан Стратегияны 2022 чылдың төнчүзүнде хүлээп алганын сагындыраал. Дүүн Тываның Баштыңы Владимир Ховалыг база Москва хоорайда Тываның бүрүн эргелиг төлээзи Чечен Чоксум спорт болгаш өөредилгениң делегейде ады-сураа алгаан «Самбо-70» төвүнге чорааннар. Владимир Путинниң шиитпири-биле 2024 чылды Россияда Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан.
«Росчетки» инвестпрограмма боттандырылгазы-биле «Кызылская» подстанцияда 220 кВ-тыг чаа автотрансформаторну ажылдаткан.
ВДНХ-да делегей чергелиг «Россия» делгелгениң шөлүнге, ноябрь 21-де Тыва Республика хүнүнүң ажыдыышкынында, республиканы боду тускай төөгүлүг, культуралыг, бойдус болгаш экономиктиг күчү-шыдалдыг, онзагай географтыг туруштуг Россия Федерациязының бир региону кылдыр таныштырып көргүскен.
Дүүн, Москва хоорайда Российжи Армияның Төп академиктиг театрының төөгүлүг сценазынга, Тыва Республиканың культура болгаш уран чүүлүнүң мастерлери база Россияның Камгалал яамызының чогаадыкчы коллективтери каттышкан оюн көргүзүү-биле көрүкчүлерни өөртүп, магадынчыг кежээни хайырлаан.
Тыва биле Беларусьтуң аразында амгы дугуржулга ажыл-чорудулгазының ажылчын бөлүүнүң хуралы дүүн Москвага болуп эрткенин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дыңнаткан. «Россия» делгелге-шуулганның шөлүнге эрткен Тыва Республиканың хүнүнде, республиканың чогаадыкчы коллективтери ВДНХ-ның кол кудумчу сценазынга “Енисейниң ужуун алган чери” деп база регионнуң экспозициязын делгээн “Көшкүн чоннуң делегейи” деп 75-ки павильонга концерттерни көргүскен.
Ноябрьның 21-де, Москвада на ВДНХ-да эртип турар «Россия» делгелге үезинде Тыва Республиканың Хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчегде, Начын Кунзен-оол биле Белекмаа Ондар тыва езу-чаңчылдарны сагып, өг-бүле тудар куда доюн дүжүргеннер.
Идепкейжи узун назын байдалдарын тургузары – Социал фондунуң мурнады боттандырар ажылы.
Эрткен неделяда республиканың элээн каш школаларында кичээлден дашкаар болгаш немелде өөредилге хемчеглери эрттиреринге тускай дерип, шимээн өрээлдерни уругларның хөй-ниити каттыжыышкыннарының активчилеринге база дагдыныкчыларынга ажыткан.
Ноябрьның 21-де, Москвада «Россия» улуг делгелге-шуулганының үезинде Тыва Республиканың хүнүн байырлыы-биле ажыдып, регионнуң стендизин таныштырган.
Ноябрьның 22-25 хүннеринде «Субедей» спорт комплекизинге, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның Кубогу дээш мини-футболга регионнар аразында ийиги турнир болуп эртер.
Бөгүн, ноябрьның 21-де ВДНХ-да, "Россия" бүгү-делегей делгелге-шуулганынга Тыва Республиканың хүнү болуп эртер.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база «Орус географтыг ниитилел» бүгү-российжи хөй-ниити организациязының бирги вице-президентизи кады ажылдажылга дугайында керээге атты салганнар.
Тывада чурттакчы чонну улааноттан тарыырының планы графикти мурнаан – амдыгаа чедир эң айыылдыг халдавырдан кандыг-бир чылдагаан-биле тарытпаан кижилерни тарыыры доозулган. Регионнуң Баштыңы Владислав Ховалыг бүгү-делегейде орук озал-ондаандан когарааннарга сактышкыын хүнүнде автоаварияларга боттарының чоок болгаш төрээн кижилерин чидирген республиканың чурттакчыларынга кажыыдалын илереткен. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Сибирь федералдыг округ губернаторларын Сибирьниң демир-оруунда Транссибке чергелешкен тудуг төлевилелдерин бурунгаарладыр дээш күжениглерин идепкейжидерин кыйгырган.
Тываның Тудуг яамызы чурттаар арга чок апарган чуртталга фондузун кызырар дээн регионалдыг төлевилелдиң акшаландырыышкын түңүн улгаттырарын чедип алган. Ноябрьның 16-да Москвага «Россия» бүгү-делегей делгелге-шуулганының шөлүнге, Сибирь федералдыг округтуң хүннеринде, Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзиниң чанында Чөвүлелдиң база РФ-тиң субъектилериниң экономиктиг кады ажылдажылгазының «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциация Чөвүлелиниң каттышкан хуралы болуп эрткен.
Тываның Баштыңының ТШО айтырыгларының талазы-биле тускай төлээзи Тимур Куулар дайынчыларның чагыын чедирери-биле, бистиң республикадан албан эрттирип турар оолдарның РФ-тиң чаа регионнарында шериг кезектеринде ноябрь эгезинде четкеш келген.
Республиканың оруктарын ажаап-карактаар орук организацияларының диспетчер албаннарының баазазында «изиг шугумнар» ажылдап турар.
Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң киржилгези-биле бүдүн хүн дургузунда хемчеглер болуп эртер.
Келир неделяда, Россияның найысылалынга, Тыва Республиканың Культура хүннери ажыттынар. Москваның чурттакчылары база аалчылары Тываның уран чүүл мастерлериниң хөгжүм, кинематография, чурулга, хореография, ус-уран чогаадылга ажылдарын сонуургап көөрлер.
Тывада Чаа чылга белеткел ажылдары, ооң иштинде байырлал бүдүүзүнүң хемчеглери эгелээн. Республиканың уруглар эмнелгезинде чыдар уруглар “Мен – эр-хей мен!” деп акцияга киришкен.
Россияның Кызыл Крестизи-биле Тываның кады ажылдажылгазы чаа деңнелче үнген – бо неделяда чурттуң улуг ачы-дуза организациязы, оң регионалдыг салбыры база республиканың чазаа хереглелдиг чонга социал дузаламчы көргүзериниң программаларын кады боттандырар дугайында керээни чарган.
Чаңчыл болу берген «Чуга дош» профилактика акциязы Тывага ноябрьның 20-де эгелээр. Республиканың Чазаа ону бадылаан айтыышкынны үндүрген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызыл хоорайның 8 дугаар эге школазында немей туткан тудугнуң байырлыг ажыдыышкынынга киришкен.
2014 чылдан бээр Тываның девискээринде полиметалл болбаазырадылгазында ажылдап турар «Цзыцзинь» корпорацияның иштинде «Лунсин» КХН-ниң ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр ийи таланың моон соңгаар кады ажылдажылгазын Владислав Ховалыг баштаан республиканың сайыттар кабинеди ооң удуртулгазы-биле сайгарып чугаалашкан.
Тыва Республиканың Баштыңының аппарат хуралында, Тываның мал ажыл-агыйлары кыштаглаашкынче канчаар киргенин сайгарып чугаалашкан.
«2023-2028 чылдарда күрүне хамааты албанын хөгжүдери» күрүне программазының хемчээ-биле Тываның тергиин күрүне албан-хаакчызы ат дээш мөөрейни бир дугаар эрттирген.
Ол бөлүктүң хамаатыларынга дээш 93 квартира тудуу адакталган болза, эрткен чылдарның программазындан база 93 объектиниң тудуу доостур четкенин республиканың Өөредилге яамызы дыңнаткан.
Тываның Чазаа аграржыларның импортту солуурун хандырарынга херек экономиктиг ажыл-чорудулга хевирлериниң регионда даңзызын немээр дээн саналын деткээн. Ноябрьның 10-12 хүннеринде Ереван хоорайга самбога делегей чемпионады болуп эрткен. Саян Хертек түңнел салыгда Грузияның мөгези Вахтанг Чидрашвилини 2:0 сан-биле тиилээн. Бо чылдың июнь 1-де Тывага албан ёзузу-биле ажылдап эгелээриниң бетинде “Ада-чурттуң камгалакчылары” күрүне фондузунуң салбыры 200 ажыг хамаатыны хүлээп алган.
2022 чылда профилактиктиг эмчи шинчилгезин эрткен уругларныӊ 28,9 хуузун шуут каӊ кадык деп санаан (РФ- те – 28 хуу). Ук медээни уругларныӊ болгаш уруг-дарыглыг өг-бүлелерниӊ дугайында күрүне илеткелинде бижээн.
Владислав Ховалыг Улусчу фронтунуң регионалдыг салбырының конференциязынга аалчы болуп киржип, республикада национал төлевилелдер күүселдезинге мониторинг түңнелдерин база “Улусчу фронт Россия дээш” деп бүгү-российжи хөй-ниити шимчээшкининиң регионалдыг штавының чаа составын соңгуур шиитпирлер хүлээп алыышкынын дыңнаан. Бөгүн Тываның Чазаанга, Чоннуң чаңгыс эп-сеткил хүнүнге тураскаадып, шылгараңгай ажылдакчыларга болгаш күш-ажылдың хоочуннарынга күрүне болгаш республика шаңналдарын тывыскан.
Бөгүн, ноябрь 3-те, Тываның Чазак бажыңының чанынга чаа дүрген дуза автомашиналарының дүлгүүрлерин байырлыг байдалда ээлеринге дамчыткан. Республиканың сес кожуунунуң эмнелге албан черлери 10 автомобильдерни бо хүн алган.
Тываның Арга-арыг болгаш бойдус ажыглалының яамызы 2022 чылда долгандыр хүрээлелдиң байдалы болгаш ооң камгалалының дугайында күрүне илеткелин республика чазаанче киирген.
Тываның Чазаа даштыкы-биле экономиктиг ажыл-чорудулганы сайзырадырынче угланган чаарткан күрүне программазын бадылаан.
Тыва дылдың хүнүнде, республиканың национал чогаал шаңналының тиилекчилерин шаңнаар байырлыг хемчег болуп эрткен. Улусчу чогаадылга бажыңынга «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» шуулганда шаңналдарны тывыскан.
Башкы болгаш дагдыныкчының чылында, Тывада уруглар садтарының кижизидикчи башкылары «Уруглар сады – сайзыралдың оруктары» төлевилелге киришпишаан, боттарының профессионал билиг-мергежилин бедиткен.
Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы Александр Даржайның саналдааны езугаар, 2016 чылда Тыва дыл хүнү тургустунган. Байырлал бүдүүзүнде, республикада тыва дылды кадагалап, камгалап арттырарынга болгаш сайзырадырынга тураскааткан хөй санныг темалыг хемчеглерни эрттирери чаңчыл болу берген.
Дүүн Томск хоорайга, Сибирь регионнарында национал айыыл чок чорукту хандырарының чугула айтырыгларының талазы-биле Россия Федерациязының Айыыл чок чорук чөвүлелиниң секретары Николай Патрушевтың үнүүшкүннүг хуралы болуп эрткен. Тываның Орук-транспорт яамызының специалистери бо чылдың тос айларында республика оруктарынга озал-ондактарны өөренип көргеш, эң хөй орук-транспорт болуушкуннары болган черлерни тодараткан.
Регион баштыңынга неделя санында берип турар санитар-эпидемиологтуг байдалга мониторинг медээзинден алырга, халдавырлыг тыныш инфекциялары-биле аарыыр таварылгалар неделя санында немежип турар. Документиде Сибирь регионнарының экономиктиг өзүлдезинге база чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталга шынарын экижидеринге таарымчалыг байдалдарны тургузар элээн каш угланыышкыннарда бөлүктээн 150 ажыг хемчеглер кирген. Владислав Ховалыг Россияның чаа регионнарынга ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, Төп болгаш Чөөн чүк шериг округдарының кезектеринде албан хүлээлгезин эрттирип турар Тываның төлээлеринге ужурашкан. Тываның чер ажылдыгларының профессионал байырлалында республикага Дүжүт хүнүн демдеглеп, көдээ ажыл-агыйының улуг ярмарказын эрттирген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Луганс Улус Республикада ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле чораан. Шефтээшкин дузазы-биле бистиң тудугжуларывыстың септеп чаартканы ЛУР-нуң Свердловск хоорайның 6 дугаар школазының спорт залын ажыткан байырлалга киржип, тыва чоннуң өмүнээзинден байырын чедирген.
Регионнуң муниципалдыг тургузугларында сентябрьның 15-20 хүннеринде эгелээн одалга сезону эки чоруп турарын Тываның Одалга болгаш энергетика яамызы дыңнаткан.
Уран чечен болгаш төөгүлүг кинолар айы, И.Г. Сафьянов аттыг Орус культура төвүнге.
Тывада «Орус географтыг ниитилел» бүгү-российжи хөй-ниити организациязының регионалдыг салбырының хайгаарал чөвүлелиниң кижи санын болгаш составын тодараткан.
2023 чылда социал адыр объектилерин бүрүнү-биле чаартып-септээр улуг кампания Тывада чоруп турар.
2023 чылда Тываның регионалдыг каттышкан продуктузу эрткен чылдыындан 5,5 хуу көвүдеп (Россияның ВВП – 2,5 %), 101,07 млрд. рубль чедерин санаан. Октябрьның 23-тен 29 хүннеринде Тиранага (Албания) 23 харга чедир мөгелер ортузунга спортчу хүрешке делегей чемпионады болуп эрткен. Социал айыылдыг байдалда назы четпээннерге болгаш өг-бүлелерге профилактика ажылын чорудар муниципалдыг назы четпээннер комиссияларының аразында эки арга-дуржулганы илередип, нептередир сорулга-биле мөөрейни тургускан. Тывада Тыва дыл хүнүнүң бүдүүзүнде, ол хүнге тураскааткан темалыг хемчеглер хөйү-биле эртип турар. Дүүн, Национал театрга республиканың бот-тывынгыр болгаш профессионал чогаадыкчы коллективтери, күүседикчилер база төптүң үндезинин тургускан хоочуннар чыылган юбилейлиг концерт үезинде, Владислав Ховалыг республиканың улусчу чогаадылга төвүнге байырын чедиргеш культура адырынга улуг үлүг-хуузун киирген ажылдакчыларга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Федералдыг Чырыдыышын яамызының деткимчези-биле камгалап алганы чартык миллиард ажыг рубль ашкага бо чоокку ийи чылда школаларга капитал септелгелерни кылырын, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң социал четкилеринде дыңнаткан.
Тываның эрге-чагыргазы бок аайлап аңгылаар комплекс тудар инвесторну тыпкан. Кадыг боктар-биле ажылдаар регионалдыг оператор «ТСП» КУБ-туң иштинде «Вторэкопром» КХН ол ажылдарны кылыр.
Октябрьның 20-де, РФ-тиң Чазааның даргазы Михаил Мишустин аныяк көрүкчүлер болгаш ойнаарактар театрларының эде чаартылгазын база бүрүн септелгезин доозарынга акша-хөреңгини тускайлаар дугайында айтыышкынга атты салган. .
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чаа тудар хөй аалдыг бажыңнарда квартиралар шөлүн эвээжетпес дээш хемчеглерни алырын республиканың Тудуг яамызынга дааскан. «Чуртталга оран-савазы болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң Тывада «Чурттаар аргажок чуртталга фондузун доктаамал кызырарын чедип алыры» регионалдыг төлевилел күүселдези-биле Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурда хөй аалдыг ийи бажыңның тудуу доозулган.
Бөгүн, октябрьның 23-те, Россияның Саң-хөө яамызының контроль-хыналда органы тургустунганындан бээр чүс чыл оюн демдеглеп эрттирип турар.
Владислав Ховалыг РФ-тиң Чазааның даргазының оралакчызы Виктория Абрамченко-биле ужурашкаш, регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлде айтырыгларын сайгарып чугаалашканын бодунуң социал четкилеринде дыңнаткан. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Александр Новактың удуртуп эрттиргени Тыва Республикада Энергия хандырылгазының коплекстиг планы кайы хире күүсеттинип турарын сайгарган хуралга киришкен.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажылчын сургакчылаашкынның үезинде Россияның транспорт сайыдының ужар чүүл адырын харыылап турар оралакчызы Игорь Чалик-биле ужурашкан.
Бо чылын Тывада «Сорунза» губернатор төлевилели-биле үш чаа культура бажыңын туткан. Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа, Сүт-Хөлдүң Кара-Чыраа база Тес-Хемниң Ак-Эрик суурларда тудуг ажылдары чоруп турар.
Тываның эрге-чагыргазы кышкы ажылдарга белеткенир кылдыр республиканың орук организацияларынга дузалажып эгелээн. Бо неделяда чаа тускайжыттынган техникаларны байырлыг байдалда орукчуларга дамчыткан.
Бии-Хем биле Барыын-Хемчик кожууннарда Аныяктар эгелээшкиннериниң төптерин чаартып турар. Септелге ажылдары доостурунуң кырында келген, удавас тус черниң аныяктары ону ажыдып кирер.
Тывада чиигелделиг ипотека программазынга Ажаалга банкызының соонда, бо айда Росбанк каттышкан. Банк сентябрьның 25-тен 2 хууга ипотека бээринге чагыгларны хүлээп эгелээн болза, октябрьда бодунуң клиентилери-биле ставказы бичии бирги керээлерни чарып эгелээн.
Республиканың оруктарынга бо чылдың эгезинден бээр орук эртип бар чораан мал-маган-биле 13 орук озал-ондаа болган, ооң хайындан ийи кижи мөчээн, алды кижи кемдеп-берттинген.
2020 чылда федералдыг чазактың хүлээп алганы Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазында тудуглар даңзызынче «Чедер» санаторлуг-курорт кадыкшылга комплекизи кирип турар. Росхереглелхайгааралының регионалдыг эргелелиниң сүмелээни езугаар, Тываның эрге-чагыргазы эмнелге болгаш социал албан черлериниң ажылдакчыларынга маска чурумун албан сагыыр негелдени киирген.
«Чаңгыс партийжилеримниң төлевилелин деткип, бистиң чурттуң кол хоойлузун билиринге бүгү-российжи конкурска кириштим – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.
Бөгүн «Билиг» российжи ниитилелдиң регионалдыг салбырының кежигүннери чалаткан аалчыларның киржилгези-биле кады эрттирген ниити хуралында Хайгаарал чөвүлелин тургузар айтырыгны көрген. Бо чылын Тываның Каа-Хем, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик база Мөңгүн-Тайга кожууннарда көвүрүглерни «Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар» национал төлевилел боттанылгазы-биле септеп, чаартыр.
РФ-тиң субъектилериниң экономиктиг кады ажылдажылгазының «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциация кежигүннериниң 99-ку хуралы видеоконференцхарылзаазы-биле болуп эрткен.
Россияның Иштики херектер яамызы кем-херек үүлгедиишкинин эвээжеткен регионнар санында Тываны база адаан. Тываның чурттакчы чонунуң 36,6 хуузу, планнаанындан 61,8 хуузу, азы 123 муң ажыг кижи сезоннуг гриппке удур тарыткан.
Декабрьда Новосибирск хоорайга эртер Сибирь федералдыг округтуң самбога бирги чери болгаш чемпионадынче аъттаныр республиканың чыынды командазын хевирлеп тургузары Тывада эгелээн.
Россияның Чырыдыышкын яамызының уруглар дыштанылгазының инфраструктарын эде чаартыр конкурстуң түңнелдери-биле Барыын-Хемчик кожуунда «Таежный», Тес-Хемде «Сайлык» база Улуг-Хемде «Чодураа» уруглар лагерьлеринге капитал септелгелерни чорудар. Тываның националдар херектериниң талазы-биле агентилел Чогаал адырында национал шаңнал тыпсырынче чагыглар хүлээп алырын доозарынга чедир бир неделя артканын дыңнаткан.
Регионалдыг хөй-ниити организациязы юбилейлиг хүнүн демдеглээн байырлыг хуралга республиканың булуңнарындан делегаттар чыглып келген. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага федералдыг кол яамылар удуртукчулары-биле ужурашкаш, регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Владислав Ховалыг Москавага сургакчылап чорааш, Россияның чырыдыышкын сайыды Андрей Николаев-биле ужурашкан. 2024 чылда дужаарын планнаан республикада чаа тудуглар дугайында чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республикада чиигелделиг ипотека чээлизин берип эгелээнинден ийи неделяның түңнелдерин ДОМ.РФ күрүне компаниязының удуртулгазы-биле чугаалашкан.
«Бумбатл» бүгү-российжи экологтуг акцияның октябрь 10-да эгелээн дөрткү сезонунче Тываның чурттакчыларын болгаш ажылчын коллективтерин база катап чалаан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның кадык камгалал сайыдының оралакчызы Наталья Хоровая-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Мөнгүн-Тайга кожуунга сургакчылап чорааш, Кызыл-Хая суурда школа тудуун барып көрген. Бо чылын республикада тудуп эгелээн 11 школаның бирээзи ол.
Тываның Культура яамызының медеглээни болза, бөгүн республиканың 24 143 чурттакчызы пушкин картазын идепкейлиг ажыглап турар.
ТР-ниң Чазааның даргазының оралакчызы Алик Монгуш республикада ажыл-агый аайы-биле келген «Россельхозбанк» АН-ның баштаар чериниң даргазының оралакчызы Светлана Вишняковага ужуражып, кады ажылдажылгаже угланган элээн каш ниити хемчеглерни эрттирерин дугуржуп чугаалашкан.
«Россети Сибирь Тываэнерго»-нуң удуртулгазы-биле Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының чарганы керээ езугаар, Кызылда Вавилин ээтпээнде 13 база 14 дугаар СНТ-ниң чырык четкизин эде кылыр акша-хөреңгини ол бодунга хүлээнген. "Россия" чоннар аразының делгелге-шуулганының russia.ru сайтызында регионалдыг бадылаашкын чоруп турар. «Кады чогаадыылыңар» деп оюнда логоготипке бодунуң вариантызын чыып болур.
Тываның Чазаа Административтиг чурум үрээшкиннериниң дугайында регионалдыг кодексче бичии уруглар баарын хораан азы кызыгаарлаан черлерни айтып, ол черлерниң ээлеринге кызыгаарлаашкынны хажытканы дээш кеземче хемчеглерин тодараткан эдилгелерни бадылаан.
Чедери берге ыраккы Тожу, Мөңгүн-Тайга база Тере-Хөл кожууннарда чырыкты дизельдиг генераторлар-биле хандырып турар.
Тываның Баштыңы Мөңгүн-Тайга кожуунга сургакчылаан соонда бодунуң арынында, уран чүүл школазының башкыларының боттарының күжү-биле тудуп эгелеп алганы тудугже федералдыг акшаландырыышкынны хаара тударының аргазын тывар дугайында дыңнаткан.
Тываның Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы «Тыва Республиканың муниципалдыг тургузуглар ортузунга чаагайжыдылга, ногаажыдылга болгаш арыглаашкын талазы-биле ажыл-чорудулганы эң эки организастааны» деп республика мөрейиниң түңнелдерин үндүрген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызыл хоорайның «Спутник» микрорайонунда чаа Культура сайзыралының төвүн ажыткан байырлыг езулалга киришкен.
Бо хүннерде Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы биле Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурларда амгы үении-биле септеп, чаартынып дериттинген библитекаларның ажыдыышкыны болуп эрткен.
Эрткен дыштаныр хүннерде, Тыва Республиканың найысылалы Кызыл хоорайда «Субедей» спорт школазынга шериг албанныглар аразынга РФ-тиң камгалал яамызының кубогу дээш спортчу хүрешке делегей чергелиг бирги маргылдаа болуп эрткен. Кызылга эрткен III Тудуг шуулганының түңнел хуралында, Тываның эрге-чагыргазы-биле “Россияның Ажаалга банкызы” ПАН кады ажылдаарының кол чүүлдерин тодараткан документиге атты салганнар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның кадык камгалал сайыды Михаил Мурашко-биле видеоконференцхарылзаазы-биле республиканың уруглар эмнелгезиниң тудуунга хамааржыр айтырыгларны чугаалашкан.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг туризм талазы-биле агентилелге чаа удуртукчуну томуйлаарының дугайында чарлыкка атты салган.
Тывада Бии-Хем кожуунда «Малиновская» суугат системазын эде тудары дооступ турарын республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың арга-арыг болгаш бойус ажыглалының сайыды албан-хүлээлгени күүседир кылдыр Вадим Кызыл-оолду томуйлаар дугайында чарлыкка атты салган. “Кадык камгалалы” национал төлевилел деткимчези-биле, Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Аксы суурунда фельдшер-акушер пунктузунуң тудуу шалыпкын чоруп турар.
Бөгүн, октябрьның 5-те, республиканың өөредилге адырының ажылдакчыларынга Башкы хүнүнге тураскаадып күрүне шаңналдарын тыпсырының байырлыг езулалы болуп эрткен.
Тываның 19 муниципалдыг тургузугларында 30 хөй-ниити шөлдерин 2024 чылда чаагайжыдар. Республиканың Чазаа «2018-2024 чылдарда амгы үениң хоорай хүрээлеңин хевирлээри» күрүне программазынче чогуур немелдени киирген.
Тывада башкыларның күш-ажыл төлевириниң системазын сайзыраңгайжыдар ажылдар уламчылап турар. Уруглар садтарының башкылары эде санаан база чаа немелделиг төлевирни алганын республиканың Өөредилге яамызы дыңнаткан. Кызылда «Субедей» спорт школазынга октябрьның 7-8 хүннеринде шериг албанныглар аразынга спортчу хүреш маргылдаазы болуп эртер. Бо чылын маргылдааның кол шаңналы дээш Россияның чыынды командазындан аңгыда, Иран, Сирия, Армения, Таджикистан, Беларусь дээш, он хире даштыкы чурттарның шериглери хүрежир. Дүүн Федерация чөвүлелинге, РФ-тиң саң-хөө сайыды Антон Германович Силуановтуң киржилгези-биле, 2024 чылда бюджет төлевилелиниң дугайында төлевилелдиң парламент дыңнаашкыннары болуп эрткен.
РФ-тиң бүгү федералдыг күүсекчи эрге-чагырга органнарынга база субъектилеринге Россияның ОБЯ удуртулгазы-биле штабтыг өөредилге болуп эрткен.
Республиканың чиигелделиг хамаатыларынга «Социал хөмүр» губернатор төлевилели-биле халас хөмүр дүжүртүлгези доостур четкенин Тываның чуртталга-коммунал ажыл-агыйы дыңнаткан.
Бо неделяда РФ-тиң Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызы Тываның Эрзин кожуунда Тастыгның литий чыдынын шиңгээдир талазы-биле аукционче чагыгларны хүлээп эгелээн. Президентиниң культурлуг инициативалар фондузу 2023 чылда культура, уран чүүл, креативтиг (чогаадыкчы) инициативалар адырында бирги тускай конкурстуң түңнелдерин үндүрген.
Сентябрьның 25-тен октябрьның 1-ге чедир Тывада 264 кижи ОРВИ-ден аараан. Эрткен неделяга көөрде, аарыыр чорук 2,5 катап көвүдээн.
Бөгүнге чедир 206 729 га шөлден 256 977 тонна сиген-ширбиилди кезип, мал чеми белеткээр планны 104,6 хуу чедирипкенин, республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязы база Тыва Республиканың Чазааның Аппарады Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязынга база Тыва Республиканың Чазааның Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировка эрттирер аныяк специалистер шилилдезиниң конкурузунга киржир документилер хүлээп алыышкынын чарлаан.
Cентябрьның 25-29 хүннеринде, Москва облазында Левково кадыкшылга комплекизинге, школачы арга-арыг ажыл-агыйларының VII бүгү-российжи съездизи болуп эрткен.
Ооң мурнунда чылга деңнээрге, 2023 чылда Тывада социал бүдүрүлге статузун алган биче болгаш ортумак бизнес субъектилериниң саны ийи катап көвүдеп, 17 бүдүрүлге ону алган.
Тывада Башкы болгаш дагдыныкчының чылынга тураскааткан Улуг башкылаашкын неделязында аныяк башкыларның «Чаа салгал» шуулганы бир дугаар болуп эрткен.
Октябрьның 5-6-да, Кызылга, «Мээң бизнезим: Тыва Республиканың III тудуг шуулганы» шуулган «Биче болгаш ортумак бизнес база хууда сайгарлыкчы инициативаны деткиири» национал программа боттанылгазы-биле болуп эртер.
Тываның Чазаа Даш-чонукчузунуң хүнүн республика байырлалдарының даңзызынче киирер дээн культура ажылдакчыларының саналын деткээн.
2023 чылдан эгелеп Тывага «Чылдың тудугжузу» ат дээш чылдың конкурузун эрттирери чаңчыл апаар. Республиканың чазаа ооң дугайында доктаалды хүлээп алган.
Тере-Хөл кожуннуң Кунгуртуг, Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мөген-Бүрен ыраккы чурттакчылыг черлерже волокно-оптиктиг харылзаа шугумун шөйер төлевилелдиң боттанылгазы 2024 чылда эгелээр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг эрткен неделяда Александр Новак-биле ужурашкаш, 2021 чылда ооң бадылааны Тываның энергохандырылгазының комплекстиг планында кирген энергетика объектилериниң тудуу болгаш модернизациязы кайы хире чоруп турарын илеткээн. Тывада ажаалда херек назылап кыраан болгаш инвалид кижилерни доктаамал ажаап карактаарының системазын ажылдадырының бирги чадазын боттандырып эгелээн.
«Президент маргылдаалары» бүгү-российжи спортчу школачылар маргылдааларының түңнел оюннарынга Тыва Республиканы Кызылдың 5 дугаар гимназиязы биле Сукпак ортумак школазының өөреникчилери төлээлээн.
Тываның Чазаа Луганск Улус Республикадан 100 уругнуң лагерьже путевкаларын хандырган. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг эрткен неделяда ооң дугайында доктаалга атты салган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның тудуг болгаш ЧКА сайыды Ирек Файзуллин-биле ужурашкан.
Россияның Чазаа Тывада черлерни мелиорациялаар адырда ажылдарны кылырынга бадылаттынган акшаландырыышкын хемчээлинге немей 8 млн. ажыг рубльди берген. Владислав Ховалыг ужуражылга үезинде, Андрей Николаев-биле республикада 11 школалар тудуун сайгарып чугаалашкан. Улуг-Хем кожууннуң Чааты сумузунда школаны көдээ девискээрлерниң комплекстиг хөгжүдер федералдыг программа боттандырылгазы-биле тудуп турар.
КМД-ЭНЕРГО компания Кызыл кожууннуң девискээринде тудуг ажылдарынче кирген. Элегес-Аксы суурдан ырак эвесте белеткээн участокта тудугнуң тавааның өргеннерин быжыглап эгелээн.
Чылдың 37-ги неделязында, Тывада ОРВИ аарыы ийи катап көдүрлүп, 51-ден 105 четкен. Чаа өөредилге чылы эгелээни-биле ОРВИ аарыы нептерээнин Роспотребнадзорнуң регионалдыг эргелели дыңнаткан. Эрткен дыштаныр хонуктарда Чөөн-Хемчик кожууннуң Культура одаанга Чадаана хоорайның база “Алдыы-Хүрээ” шажын хүрээзиниң үндезилеттинип тургустунганындан бээр 150 чылынга тураскааткан чоннуң байырлалы болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Чөөн-Хемчик кожууннуң 150 чылдаан база «Алдыы-Хүрээ» сарыг шажын хүрээзиниң 150 чылынга тураскааткан муниципалитетче ажылчын сургакчылаашкынының үезинде, «Амгы үениң школазы» федералдыг төлевилел-биле тутунуп турар 616 олуттуг школага барып четкен.
Сентябрьның 20-ден Тывада чурттакчы чондан эт-хөреңги үндүрүүнүң чыылдазын көвүдедир ай эгелээн.
У-шунуң бир угланыышкыны – тайцзицюаньга XI делегей чергелиг маргылдаага тыва спортчулар чедиишкинниг киржип, алды медальды чаалап алганнар.
ТР-ниң Чазааның даргазының оралакчызы албан хүлээлгени күүседип турар Олег Лукин ажыл-агый аайы-биле Тывада келген «Россияның Почтазы» АН-ның Сибирь Макрорегионунуң директору Александр Завьялов база Федералдыг почта харылзаазының Тывада эргелелиниң директору Владимир Ревенко-биле ужурашкан.
Ноябрьның 4-те, Москвада ВДНХ-га делегей чергелиг “Россия” делгелге-шуулган бодунуң ажылын эгелээр. Россия Федерациязының шупту субъектилери бүдүн чурттуң байлаа апарган регионунуң кол чедиишкиннерин көргүскен экспозицияларны делгелгеге делгээр.
Дүүн Кызылга,. В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тыва Республикада Армейжи культура хүннериниң байырлыг хаашкынын кижи бүрүзү дорт дамчыдылгадан көөр аргалыг болган.
Тывага «Енисей хүнү» экологтуг байырлал хүнүнде Улуг-Хемниң эриин дургаар арыглап аштаары чаңчыл апарган.
Росхереглел хайгааралының ТР-де эргелели сөөлгү үш неделяда республика девискээринде ОРВИ-ден аараан кижилер саны көвдеп турарын дыңнаткан. Специалистер эпидемиологтуг байдалга четпес-даа болза, аарыыр чорук көвүдээнин демдеглээн.
Республиканың Күш-ажыл болгаш соцал политика яамызы одалга сезонунуң бертинде 758 өрт медээчилерин садып алган.
«Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлеңи» национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” федералдыг төлевилел чорудуу-биле Тывада чаагайжыдар хөй-ниити девискээрлеринде шупту тудуг ажылдары доозулган.
«Восток» компания автошиналардан резин чадыглар кылыр чаа бүдүрүлге цегин дүүн ажылдадып эгелээн. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ооң дугайында дыңнаткан.
Сентябрьның 15-тен Кызылдың ЧЭТ республиканың социал объектилеринче болгаш хөй аалдыг каът бажыңнарже чылыгны берип эгелээн. Бүдүрүлгениң удуртукчузу Андрей Троцан сентябрьның 27-ге, келир средага чедир, хоорайже чылыгны төндүр бериптерин дыңнаткан. Республика Чазааның чанында “Энергия камналгазы болгаш перспективтиг хөгжүлде төвү” күрүнениң автономнуг албан чери таварыштыр АЗС ээлеринге автомобиль кывар-чаар чүүлүнүң өртээн бадырарынга Тываның бюджединден субсидияны шилчидип эгелээр.
Бо дыштаныр хүннерде Тес-Хем кожууну 100 чылын, Самагалдай хүрээзиниң 260, Самагалдай сумузунуң 250 чыл оюн демдеглээн каш дакпыр байырлалдарын калбаа-биле бедик деңнелге демдеглеп эрттирген. Тываның найысылалынга Кызылдың чурттакчылары болгаш аалчылары Армейжи культура хүннеринде эртер улуг культура-өөредиглиг хемчеглерден Ада-чурттуң төөгүзүнге болгаш культуразынга хүндүткелдиң болгаш төрээн чуртка ынакшылдың тура-соруу-биле долдунган хөй санныг солун болгаш ажыктыг чүүлдерни көөр аргалыг. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның Чазааның даргазының оралакчызы Марат Хуснуллин-биле Москвага ужурашкан. Ужуражылга үезинде вице-премьерниң удуртулга-башкарылгазында республика сайзыралында элээн каш айтырыгларны сайгарып көрген. Тыва Республиканың Күрүне тугунуң хүнүн сентябрь 17-де кылдыр тургусканы база анаа эвес. 1992 чылдың сентябрь 17-де Тываның Дээди Соведи тукту бадылаан-даа болза, мурнунда чылдарда ооң хүнүн онзагай демдеглевейн турган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республика девискээри таварты чурттар аразының Россия – Моол – Кыдат демир-орук коридорун тудар төлевилелди ажылдадыр аргазын Чөөн чүк экономиктиг форумунуң үезинде сайгарып чугаалашкан.
«Экология» национал төлевилелдиң «Арыг агаар» федералдыг төлевилели-биле агаарже хоралыг бүдүмелдерни үндүрүп турарын өйлээн дуржулга-биле шинчилел ажылдары сентябрьның 1-ден Кызылда эгелээн.
Регион девискээринде апрельдиң 20-де киирген өртке удур онза чурумну октябрь 4-ке чедир узадырын республика чазаа шиитпирлээн. Республика Чазааның албан езузунуң сайтызында чогуур доктаалды парлаан.
Тывада мал чеми белеткээр кампания адакталып келген. Республиканың ажыл-агыйлары регионнуң малчыннарынга мал кыштаглаашкынын хүр-менди эртип алырынга херек ниити мал чеми белеткээр планын 86 хуу чедирип алган.
Кызылдың 18 дугаар школазында массалыг хораннаныышкын болганы бүрүткеттинген, болуушкуннуң чылдагааны тодараттынгыже, чемненилге черин хагганын, Тываның Өөредилге яамызы дыңнаткан.
«Дневник.ру» компанияның күрүне-хуу кады эштежилге негелдези-биле, республикага чурагайлыг өөредилге шөлүн ажылдадыр дугайында инициативазын Тываның Чазаа өөренип көрген. Владивостокта Чөөн чүк экономиктиг форумнуң шөлүнге болуп эрткен “Сибирь дугуржулгазы” регионнар аразының ассоциация хуралының соонда, ол билдинген.
Сентябрь 10-да Тываның муниципалитеттеринче соңгулдаларны болган деп санаан. Тываның Соңгулда комиссиязы баш бурунгар түңнелдерни үндүрген.
Алтай крайда Виктор Томенконуң, Кемерово облазында Сергей Цивилёвтуң, Красноярск крайда Михаил Котюковтуң, Москвада база Москва облазында Сергей Собянин биле Андрей Воробьёвтуң, Нижегород облазында Глеб Никитинниң, Новосибирск облазында Андрей Травниковтуң, Омск облазында Виталий Хоценконуң, Смоленск облазында Василий Анохинниң, Чукотка Автономнуг округта Владислав Кузнецовтуң база Якутияда Айсен Николаевтиң адынче байыр чедириишкинниг телеграммалар Тыва Республикадан чоруткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның инициативазы ажылдаткан “Идепкейлиг хамааты” чат-бот корум-чурум камгалаар органнарга чажыт арага саарылгазы-биле демисел чорударынга дөгүм болган.
Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының ажылдап кылганы “Хөмүр продукциязы” күрүнениң информастыг системазы ажылдап эгелээн. Система республика девискээринде оттулар чүүл складтарындан хөмүрнү чиигелделиг өртек-биле садып алыр арганы бээр.
Тыва Республиканың Культура яамызы-биле Россия Федерациязының Камгалал яамызының культура департаментизи кады Армейжи культура хүннеринде элээн каш культура-өөредиглиг хемчеглерни эрттирер дээнин Тываның Чазааның деткээн. Сентябрь 8-тиң дүнезинде, бир шак үезинде, Улуг-Хем кожууннуң девискээринге ийи автомашина үскүлешкен орук озал-ондаадан беш кижи ол-ла черинге чок болган, ийи кижи кемдеп-берттинген.
Тывада, Чаңгыс аай бадылашкын хүнүнде, бодунуң соңгулда участогунга билдингир чылдагаан-биле кээп соңгуп шыдавас кижилерге тус чер хуралдарынче депутаттар соңгулдазының хуусаадан эрте бадылаашкыны сентябрь 5-те доозулган. Сентябрь 6-да, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дорт дамчыдылга үезинде, республиканың чурттакчыларын дүвүредип чоруур чидиг айтырыгларга харыыларны берген.
Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл суур чоогунда малчын аалга төрели-биле турган ийи харлыг чаш сентябрь 6-да чиде берген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның сентябрь 6-да дорт эфиринге көдүрүлген чидиг айтырыгларның бирээзи чурттакчы чонну болгаш эмнелгелер, школалар ышкаш социал албан черлерин хөмүр-даш-биле хандырылгазы, ооң өртээ болган. Республиканың Юстиция яамызы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазын күүседип, эзирик машина мунуп чорааш туттурган күрүне албан хаакчызын ажылындан хостаар хоойлу төлевилелин ажылдап кылган.
Тывада чылдың-на эртип турар "Школаже белеткениринге дузалаш" акция бо удаа 15 дугаар эртип, күш-ажылчы коллективтерни, хуу сайгарлыкчылары, энерел сеткилдиг хамаатыларны база катап хаара тудуп, хөй ажы-төлдүг болгаш эвээш хандырылгалыг, амыдыралдың берге байдалынга таварышкан өг-бүлелерниң уруг-дарыынга адрестиг дузаламчыны өөредилге чылының бүдүүзүнде чедирген. «Профессионалитет» федералдыг төлевилелдиң Тывада күүселдези сентябрь 1-де эгелээн. Төлевилел күүселдезинде сес өөредилге программазын - мал-маган продуктуларының технологу, мал-магандан аъш-чем продуктуларның технологу, көдээ ажыл-агый машиналарын ажыглаар база септээр мастер, агроном, үнүш ажаакчызы, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң мастери, арга-арыг болгаш арга-арыг-парк ажыл-агыйының мастери мергежилдерни шилип алган 490 сургуул өөренип эгелээн.
Тывада дачалар суурунуң идегелдиг болгаш айыыл чок чырык хандырылгазының айтырыы шиитпирлеттинген – ол ажылдарны регион бюджединден акшаландырар.
Тывада күрүне болгаш муниципалдыг органнарның, ол ышкаш бюджет албан черлериниң сайтыларын «ГосWeb» чаңгыс платформаже шилчидер ажыл эгелээн.
Кызылдың Президентиниң кадет училищези 10 чылдаан юбилейлиг бо өөредилге чылында 376 кадетти хүлээп алган. Күрүне хамааты албан-хаакчызы-биле албан керээзин үзе чарарынга чаа барымдааны тургузарының дугайында федералдыг хоойлу төлевилелиниң Тывага сайгарылгазы болуп эрткен. Коммунал инфраструктура модернизастаар программаның республикада боттанылгазы-биле Шагаан-Арыгда эде чаартыры планнаттынган даштыкы инженер четкилеринде тудуг-монтаж ажылдарының бирги кезээ бо чоокку хүннерде эгелээнин Тываның Чуртталга-коммунал ажыл-агыйы дыңнаткан.
Каа-Хем кожуунда Бүрен хемни кежир көвүрүг үрелген соонда, автомобиль аргыжылгазын катап тургузары-биле ояр орукту кылып эгелээн.
Регионнуң баштыңы Владислав Ховалыг ооң дугайында социал четкилерге дыңнаткан.
Тывада шимчеп албас кижилерни ажаап-карактаарынга өөредир школалар социал төптерге ажылдаар.
Регионалдыг экономиктиг сайзырал яамызы республикага ындыг ажылды эгелээри чугула апарганын дыңнаткан.
Тываның чурттакчылары боттарының сонуургаан айтырыгларын республика Баштыңының бодунга салып болур. Владислав Ховалыг социал четкилерге дамчыдылга үезинде чаңгыс чер чурттуглары-биле дорт харылзажыр.
Август 27-ден удуртулга органнарынга база онза байдалдарже хөделир күштерге "кезээде белен болурунуң" чуруму чарлаттынган. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг чогуур айтыышкынга атты салган.
Оруктарга орук озал-ондаандан өлүм-чидимни чавырылдырар дээш республика хемчеглерин сайгарган хурал Тываның Чазаанга болуп эрткен.
Чаңгыс аай соңгулда хүнүнүң хуусаадан эрте бадылаашкыны сентябрь 9-ка чедир уламчылаар.
Амгы Россияның аңгы-аңгы адырларында төлептиг көргүзүглер кирген «Достижения.рф» порталда республиканың көскү чедиишкиннери дээш үнүңерни берип болур силер
2023 чылда Тывада “элээр зона” деп боттарының девискээрин чарлаан суурларның саны 25 четкен. Тыва Арат Республикадан эки турачы аъттыг шеригни фронтуже үдээниниң 80 чылынга тураскааткан төөгүлүг болуушкунну катап тургускан улуг көргүзүг сентябрь 1-де болуп эртер.
2023 чылда Тывада ипотека алыры 2,5 катап көвүдээн. “РИА Новости”-ниң ипотека рыногунда шинчилелиниң түңнелдеринден алырга, эрткен чылдың 12 айында республиканың экономиктиг активчи муң чурттакчызының 45-зи ипотеканы долдурган.
Тыва Республиканың Чазак даргазының орлакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Олег Лукин кывар-чаар материалдарның регион рыногунда байдалын сайгарган ажылчын хуралды эрттирген.
РФ-тиң спорт сайыдының бирги оралакчызы Азат Кадыров ажыл-агый аайы-биле Тывага кээп чораан.
Эрзин кожуунда ол чер чүгле Россияда эвес, а делегейде литий чыдыны-биле эң байлак. Тастыгда чартык миллион тонна хире стратегтиг металл курлавыры барын эксперттер санаан.
«Билиг» российжи ниитилелдиң шаңналын алырынче Тыва Республиканың төлээлеринден үжен ажыг чагыг кирген.
Бөгүн Тываның Чазаанга, Шахтер хүнүнүң бүдүүзүнде, республиканың хөмүр үлетпүрүнүң ажылдакчыларын шаңнаар байырлыг езулал болуп эрткен.
Регионда назы четпээннерниң хайгаарал чок чоруурунга база чурум үрээринге удур профилактика талазы-биле күрүне политиказының адырында херек кырында байдалды сайгырып көөрү – эксперттерниң ажылы.
Бөгүн, август 24-те, Тыва Республиканың девискээринде өртке удур онза чурумну сентябрь 13-ке чедир узадыр дугайында доктаал күш кирген.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг башкыларның август чөвүлел хуралынга киржип тура, өөредилге адырында чедиишкиннерни, ылаңгыя школа доозукчулары күрүне шылгалдаларын эки дужааганын демдеглээн.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг республикада күрүне дылдарының бирээзи – тыва дылды сайзырадырын бадылаан чарлыкка атты салган.
Тываныӊ Чазаа «Аӊнаашкын болгаш аӊныыр курлавырын кадагалап арттырарыныӊ дугайында» Тыва Республиканыӊ хоойлузунга чогуур эдилгени киирген.
Тываныӊ сайгарлыкчылары даштыкыже үндүр садар барааннарыныӊ чөпшээрелин күрүнениӊ деткимчези-биле кылдырып алган. Арат шөлүнге, Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнүнге тураскааткан байырлалда, Россия биле Тываның күрүне туктарын көдүрер байырлыг езулалда, республиканың беш бичии чурттакчызынга Россия Федерациязының хамаатызының паспорттарын тывыскан.
Республика одалга сезонунга белеткенип турар. Одаар чүүл болгаш энергетика комплекизиниӊ, Чуртталга-хандырылга ажыл-агыйыныӊ болгаш социал адырныӊ объектилери 70 хуу белен.
Бөгүн Тываның найысылалында республиканың башкылар ниитилежилгезиниң эң улуг болуушкуннарының бир хемчээ – өөредилге ажылдакчыларының чылдың август хуралы эгелээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле эрткен аппарат хуралында, республикада мал чеми белеткээр компанияның кайы хире чоруп турарын сайгарган.
Регионнуң вице-премьериниң албан-хүлээлгезин күүседиринге чоокта чаа томуйлаткан Олег Лукин-биле Владислав Ховалыг Балгазын суурнуң эрги школазынга барып чораан. Амгы үеде ында капитал септелге ажылдары кидин-түлүк. «Чаңгыс демниг Россия» партияның чиңгине чөвүлелиниң секретары Андрей Турчак база РФ-тиң чырыдыышкын сайыды Сергей Кравцов оларның киржилгези-биле эрткен хуралга, капитал септелге чоруткан школаларның кайы хире беленин сайгарып чугаалашкан.
Август 22-де Тываның Өөредилге яамызы “Өөредилге болгаш педагогика эртемнери” деп угланыышкынга өөредилгезин дооскан дээди өөредилге черлерин доозукчуларынга ажылчын олуттар ярмарказын Кызылга организастаар.
Бөгүн Тываның Чазаанга республикада эртип турар аът чарыштарында назы четпээн аът мунукчуларының айыыл чок чоруунуң дугайында айтырыгны сайгарып хуралдаан.
Август 18-20 хүннеринде, республикага М.Б. Кенин-Лопсан аттыг «Дүңгүр» хамнаашкынының II бүгү-российжи фестивалы болуп эртер.
Республикада чедери берге суурларда социал албан черлеринче одаар чүүл сөөртүп чедирилгези 70 ажыг хууга күүсеттингенин, регионнуң Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
Ада-чурттуң улуг дайынының киржикчизи Наталья Ивановна Маслова 100 харлаан юбилейнин демдеглеп эрттирген. РФ-тиң Федералдыг хуралының Федерация Чөвүлелиниң даргазындан Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның болгаш Тываның Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оола Давааның адынче чоруткан телеграммада мынча деп бижээн:
Тыва Республиканың баштыңы Владислав Ховалыгның бөгүнгү чарлыы-биле, Тываның Чазааның даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседир кылдыр Сибирь регионнарының энергетика, тудуг болгаш коммунал ажыл-агый адырында арга-дуржулгалыг удуртукчу, 53 харлыг Олег Николаевич Лукинни томуйлаан.
2023 чылдың Наадым байырлалынга база Республика хүнүнге алдар болдурган тыва хүреш маргылдаазы - найыр-тоглаа хемчеглериниң түңнел кезээ болган. Чазак бажыңынга, Тыва Республиканың хүнүнге тураскаадып, республиканың болгаш чурттуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген аңгы-аңгы мергежилдерниң төлээлеринге күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал болуп эрткен. Тываның Баштыңы бодунуң өмүнээзинден база республиканың хөй националдыг чонунуң мурнундан Дагестан Республиканың Баштыңы Сергей Алимович Меликовка, Дагестанның акы-дуңма чонунга ханы кажыыдалын илереткен.
Июль 19-та Кызыл хоорайда Туризм бажыңынга Сибирь федералдыг округтуң Садыг-үлетпүр палатазының удуртулгазының киржилгези-биле хурал болуп эрткен. Аңаа Сибирь Федералдыг округтуң Садыг-үлетпүр палатазының иштики туризмниң хөгжүлдезинге ролюн болгаш ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазының «Саян дээрбээ» деп чаа төлевилелиниң ажыл-чорудулгазының дугайында дээш туризмге хамаарышкан оон-даа өске организастыг айтырыгларны чугаалашкан. «Кадык камгалалы» национал төлевилелдиң бирги звенозунуң чаартылгазының программазы ёзугаар Эрзин кожууннуң төп эмнелгезинде 1700000 рубль өртектиг Clima MC-15 маркалыг чаа биохимиктиг анализатор келген. Ол дугайын ТР-ниң Кадык камгалал яамызы дыңнаткан.
«Айыыл чок шынарлыг оруктар» национал төлевилел-биле септеп турар оруктарны Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг боду хынап турар. Объектилерге барып четкеш, подрядчиктер-биле ужуражып, кылдынган ажылдыӊ шынарын көрүп хынап турар. Регионнуӊ баштыӊы Кызыл хоорайныӊ чоок-кавызында оруктарныӊ тудуун бо эрткен хонуктарда хынаан.
Национал гвардияның Сибирьде шериг округунуң командылакчызының оралакчызы генерал-майор Андрей Батрак Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга Росгвардияның Тывада эргелелиниң чаа удуртукчузу полицияның полковниги Алексей Корниенкону таныштырган. Ужуражылганың үезинде регионнуң удуртукчузу республиканың социал-экономиктиг байдалы болгаш эрге-хоойлу камгалаар органнар-биле кады ажылдажылганың байдалы-биле Корниенкону таныштырган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг биле Луганск Улус Республиканың Свердловск районунуң Свердловск хоорайының удуртукчузу Андрей Сухачёвтуң аразында чардынган кады ажылдажылганың дугайында дугуржулганың иштинге бистиң республика Россияның чаа регионунуң школачыларының чайгы дыштанылгазын организастаарынга дузалажыр.
Тывада Күрүнениӊ чаӊгыс аай шимчевес өнчү-хөреӊги даӊзызынче (ЕГРН) кирбейн барган хуу бажыӊнарны, квартираларны болгаш чер участоктарын тывар ажылды уламчылап турар. Ук ажылды кожуунарныӊ эрге-чагырга органнарыныӊ ажылдакчылары, республиканыӊ Чер болгаш өнчү-хөреӊги хамаарылгаларыныӊ яамызыныӊ, Тыва Республикада Росреестр эргелелиниӊ специалистери кады кылып турар. Ужуражылгага Тываныӊ спорт яамызыныӊ оралакчы сайыды Саян Моӊгуш, чемпионнуӊ ачазы Артыш Сарыглар база келген. Аныяк мөге Чиӊгис Сарыглар Грузиядан удурланыкчызын октап алгаш, элээди мөгелер аразынга Европаныӊ бирги чери дээш хостуг хүреш маргылдаазынга алдын медальды чаалап алган. Ол маргылдаа Венгрияныӊ Капошвар хоорайынга болуп турган, аңаа аӊгы-аӊгы чурттардан келген 200 ажыг спортчулар киришкен. Чиӊгис Сарыглар түӊнел сегиржип алыышкын үезинде хүрешти эки билирин көргүскеш, бодунуӊ мергежээн уран аргалары-биле көрүкчүлерни болгаш чаӊгыс чер чурттугларын магадаткан.
Июнь 24-тен тура август 4-ке чедир план ёзугаар Кызылдыӊ чылыг-электри төвүн (ТЭЦ) өжүрер дээрзин Тываныӊ одаар чүүл болгаш энергетика яамызы дыӊнадып турар. Чылыг дамчыдар хоорзаларга гидравликтиг шенелделер кылып, оларны септээр дээш, Кызылдыӊ кол чылыг хандырар бүдүрүлгезиниӊ ажылын чылдыӊ-на ара соксадып турар. Ол дээрге хоорайга кышкы одалга сезонун авария чок эрттирип алырын хандырар кол хемчег.
Орус географтыг ниитилелдиӊ деткип турары «Сеӊгилеӊ сыннарыныӊ ландшафтызын болгаш янзы-бүрү биологтуг хевирлерин шинчилээри» деп төлевилелдиӊ I чадазын Тывага июнь төнчүзүнде боттандырып эгелээн. Ук төлевилелге Сеӊгилеӊ сыннарында бөлүк ирбиштерни камгалаарын болгаш кадагалап арттырарын организастаар, тайга-сынны федералдыг онза бойдус камгалалдыг девискээр (ООПТ) системазынче киирер үндезиннериниӊ талазы-биле комплекстиг хемчеглерни ажылдап кылыр деп турар.
«Культура» национал төлевилели-биле Тываныӊ ийи кожууну көжүп чоруур хөй ажыл-хүлээлгелиг культура төвүн алган. Амгы үениӊ дугуй кырында клубтарын ада-чурттуӊ ПАЗ автобустарыныӊ баазазынга кылган. Чаа мобильдиг төп эгезинде анаа автобус ышкаш көстүр, ынчалза-даа ооӊ иштин ажык дээр адаанга бүдүн концерт үндүреринге чугула херектиг дерилге-биле шимээн. Кандыг-даа байырлыг хемчеглерни, фестивальдарны эрттирер, кинону безин көргүзүп болур.
Бойдустуӊ арга-эзимнеринге, хову-шөлдеринге баш бурунгаар өрт болдурбазы, чурттакчылыг черлерни, янзы-бүрү хуу өнчү-хөреӊги объектилериниӊ өртке удур камгалалын быжыглаар дээш, Тываныӊ Чазаа өрт айыылынга удур онза чурумнуӊ хуусаазын узадыр деп шиитпирлээн.
Республикада хып турар өрттер чок дээрзин регионнуӊ диспетчер албаны июль 12-де медеглээн. Ийи-үш хонук улаштыр чагган чаъстар Кызыл кожуунга хып турган өрттү өжүреринге дузалаан. Ындыг турбуже улуг чаъстаашкындан элээн каш хемнерниӊ суу улгаткан. Өвүрнүӊ Дус-Даг сууру биле кожуун төвүн харылзаштырар көвүрүүн Торгалыг хемниӊ шапкын агымы үрей шаапкан.
«Айыыл чок шынарлыг оруктар» национал төлевилелди боттандырары-биле Кызыл кожууннуӊ Каа-Хем суурнуӊ Горная, Геофизическая, Безымянная, Аныяк деп кудумчуларында автооруктарны септээн.Ол кудумчуларда хөй-ниити транспорту халдып турар. Чазаглыг оруктарга маршруттуг такси азы автобус-биле аргыжары таарымчалыг эвес дээрзин чурттакчы чон үргүлчү хомудап чугаалап турган.
Биче болгаш ортумак бизнес секторунда керээ чокка, «хөлегеде» ажылдап турар улусту тыпкаш, эрге-хоойлу ёзугаар оларга күш-ажыл керээзи чардырар талазы-биле планныӊ күүселдезин Тыва Республиканыӊ Чазаанга сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бо хүннерде Улан-Батор хоорайда Моолдуң экономиктиг шуулганында киржип турар. Кожавыста күрүне ук шуулганны 2010 чылдан тура эрттирип келген. Шуулганның ажылының үезинде республиканың Баштыңы Россияның Моолда Онза болгаш бүрүн эргелиг элчини Алексей Евсиков болгаш Моолдуң Даштыкы херектер яамызының кожа-хелбээ чурттар-биле харылзаа тудар департаментизиниң директору Алтангэрэл Раднаабазарын-биле ужуражыр.
Тываныӊ найысылалы «Хоорайныӊ оттары» деп чаа иштики программаныӊ ачызында чырык апаар. Ол программаны республиканыӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг саналдаан. Найысылалдыӊ төп кудумчуларында хөй аал чурттаар элээн каш бажыӊнарныӊ даштын чараштыр септеп, хоорайныӊ каът бажыӊнарыныӊ кырынга чырыыр бижиктер тургузуп, бар турган чүүлдерни катап кылып турар.
Тыва Республика биле Луганск Улус Республиказы аразында шефтеп дузалажыр дугайында дугуржулга езугаар Луганск Улус Республиказында өөредилге албан черлерин катап тургузарынга, септеп кылырынга Тываныӊ тудугжулары дузалажып турар. Тывадан тудугжулар бригадазы Свердловск хоорайныӊ 6 дугаарлыг ортумак школазын катап тургузарынга дузалажып турар. Ооӊ соонда план ёзугаар Червонопартизанск хоорайда база бир школаны болгаш уруглар садын септээрлер.
Республикада биче болгаш ортумак бизнес субъектилериниӊ саны өзүп турар. Чыл эгезинде 8051 турган болза, июнь айда 8720 апарган. Тываныӊ Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлептүр яамызы күш ажыл рыногунда байдалды республиканыӊ Баштыӊы Владислав Ховалыгга илеткээн. Биче болгаш ортумак бизнес ажылында 29 муӊ ажыг кижи ажылдап турар. Тываныӊ экономика адырында дөрт дугаар кижи бүрүзү сайгарлыкчыларныӊ бүдүрүлгезинде хаара туттунган.
Тывада поликлиника, дүрген эмчи дузазыныӊ станциязы, фельшер-акушер пунктузунуӊ эмчилеринге ажыл-албан чериниӊ бажыӊын хуужудуп алырын чөпшээрээн. Республиканыӊ Чазаа эрткен неделяда чогуур доктаалга өскерилгелерни кииргеш, эмнелге албан чериниӊ бажыӊын бээриниӊ чурумун тайылбырлаан.
ТР-ниң Чазак Даргазы Россияда Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чоруктуң хүнү-биле республиканың чурттакчыларынга байыр чедирген:
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының специалистериниң дыңнатканы-биле алырга, Тываның девискээринде бо чайын сигенниң өзүлдези июль айның баштайгы хүннеринде ортумаа-биле 20–30 сантиметр. Сигенниң ол хире бедиин арай-ла чавыс деп санаар. 90–120 сантиметр чедир өзе бээрге, сигенни мал чеминге кезип алыры таарымчалыг.
Тывада сибирь язвазы-биле аараанынга каразааш, эмнелгеге чыттырган 6 кижиниң бирээзиниң анализи бадыткаттынмаан дээрзин республиканың Кадык камгалал яамызы дыңнаткан. “Оон аңгыда, Барыын-Хемчиктиң кожууннар аразының медицина төвүнче ук аарыгдан аараанынга каразыткан база бир кижи келген. Анализтерин алган. Ол ам эмчи хайгааралында” – деп, яамының парлалга албаны дыңнаткан.
Каа-Хем кожууннуң Дерзиг-Аксы суурга хоочуннарның болгаш инвалидтерниң бажың-интернадының тудуун “Демография” национал төлевилелдиң “Улуг назылыг салгалдар” деп федералдыг төлевилелиниң акшаландырыышкыны-биле 2023 чылдың апрель 3-те эгелээн.
Июль 5-те Хамаатыларныӊ бот-идепкейин деткиир чөвүлел хуралы Тыва Республиканыӊ Баштыӊыныӊ удуртулгазы-биле Улусчу чогаадылга бажыӊынга болган.
Тывадан бир шеригни украиннер тудуп алган деп социал четкилерге, мессенджерлерге тарай берген медээге хамаарыштыр тускай хыналданы Республиканыӊ Баштыӊыныӊ тускай шериг операциязыныӊ айтырыгларыныӊ талазы-биле төлээзи Тимур Куулар дарый чоргускан.
Республиканыӊ эрге-чагыргазы «Сибирь» - S7 Airlines» улуг авиакомпанияны кады ажылдаар партнёру кылдыр дугуржуп турарыныӊ дугайында Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг эрткен чылын Дээди Хуралга (парламентиге) Айыткалынга чугаалаан турган. Ам бо үеде ук ажылдың түңнелинде авиарейстерни чорудуп эгелээн болуп турар. Тываның Барыын-Хемчик кожуунда улуг Аянгаты хемни кежир тудуг ажылдары адакталган. Бөгүнде объектиде ажылдар 95 хуу кылдынганын, регионнуң Тудуг яамызы дыңнаткан.
Барыын-Хемчик кожууннуң чурттакчызының сибирь язвазындан аарааны билдинип, бадыткаттынганы-биле, ук кожууннуң база Ак-Довурак хоорайның девискээринге, июньнуң 30-ден эгелеп онза айтыышкын үнгүжеге карантинни киирер деп, Тыва Республиканың Чазааның онза байдалдар комиссиязының кежигүннери шиитпирлээр.
Тыва Республиканың Чазаа Тыва Арат Республиканың тыва-орус харылзааларын тургузуп база быжыглаар херекке хөй-ниитичи болгаш политиктиг ажылдакчы Иннокентий Георгиевич Сафьяновтуң тыва чоннуң мурнунга бедик ачы-хавыяазын демдеглевишаан, республиканың Орус культура төвүнге ооң адын тыпсыр шиитпирни үндүрген.
Тывада часкы кыйгыртылга кампаниязы уламчылавышаан. Барыын, Төп болгаш Чөөн чүк шериг округунуң шериг кезектеринге албан хүлээлгезин эрттирери-биле бөгүнге чедир 550 ажыг оолдар Республиканың чыылда пунктузундан аъттанганын, регионнуң шериг комиссариады дыңнаткан.
Статистиктиг сан-чурагайдан көөрге, орук озал-ондактарының ниити санының 7,5 хуузу эзирик чолаачыларның хайы-биле бооп турар. Росхереглел хайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң негелдезинге даянган судтуң шиитпири-биле «Ковчег» кафе-барның ажылын түр үеде соксаткан.
Республиканың Чазаа керээлиг шериг албанынче кирген кижилерге немелде төлевирлер дугайында доктаалды хүлээп алган.
Тывада электроннуг дневниктер болгаш журналдар сервистерлиг “Сферум” информастыг-коммуникация өөредилге шөлүн каттыштырар ажыл доозулганын регионалдыг Өөредилге яамызы дыңнаткан.
Россияда Беларусь Республиканың Онза болгаш Бүрүн эргелиг элчини Дмитрий Крутой биле Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Белорусь биле Тываның садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг биле социал-культурлуг кады ажылдажылгазының дугайында чазактар аразының дугуржулгазын чарган документиге аттарны салган. Тываның Чазааның амы-тынга айыылдыг болгаш хоочураан, ховар таваржыр (орфанныг) аарыгларлыг уругларны деткиир ажыл-чорудулгалыг «Буянныг хүрээлел» фонд-биле кады ажылдажылга дугуржулгазының төлевилелин чүүлдүг деп көрген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг кыска шөлээзинде төрээн черинде чанып келген шериг оолдар-биле ужуражып, чугаалашкан.
Республиканың эрге-чагыргазы “Социал хөмүр” төлевилел боттандырылгазы-биле Тывада эвээш хандырылгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге халас хөмүр дүжүрүлгезин чаңгыс хүлээникчи – кадыг боктар-биле ажылдап турар регионалдыг оператор «Транспорт сервизи болгаш төлевилели» КУБ-ка бүзүрээн.
Кечил-оол кудумчузу, 15 адрестиг, Кызылдың транспорт техникумунуң баазазында ажыттынган Республиканың хүлээп алыышкын комиссиязы ажылын эгелээн.
Ыраккы Өвүр кожууннуң Ак-Чыраа суурда школаның капитал септелгези адакталган. “Өөредилге” национал төлевилел-биле бо чылын чаартынар 13 ниити өөредилге черлериниң бирээзи ол.
Бо чылын республиканың ниити өөредилге школаларын 63 доозукчу, Кызылдың Президентиниң кадет училищезин 18 кадет алдын медальдар-биле дооскан.
Сибирь федералдыг округтуң, эртем, культура, өөредилге, үлетпүр, ажыл-агыйның төвү болур Новосибирск хоорайның үндезилеттинип тургустунганындан бээр 130 чыл болган юбилейлиг хемчеглеринге киржир чалалганы алгаш, Тываның Үрер хөгжүм оркестриниң хөгжүмчүлери боттарының аъттары-биле байырлал хемчеглеринге чедиишкинниг киришкеннер.
Республиканың хөй-ниити кадыкшылга болгаш эмчи профилактика төвүнүң ажылдакчылары “Амыдыралче 10000 базымнар” деп бүгү-российжи акцияны Аныяктар хүнүнге тураскаадып Дөгээ дааның баарынга эрттирген.
Республиканың арга-арыг ажыл-агыйлар девискээринде 980 га ниити шөлдүг 6 арга-арыг өрттерин өжүрген:
Бүгү чуртта хөй ажы-төлдүг деп статусту тыпсыр чаңгыс аай чурумга Тыва база каттышкан. ТР-ниң Күш-ажыл яамызының федералдыг хоойлу езугаар ажылдап кылганы, ол статусту тыпсырының азы узадырының талазы-биле күрүне эргелели биле хамаатыларның хөделиишкиннерин таарыштырган дүрүмнү республиканың чазаа эрткен неделяда деткээн.
Тываның гидрометеорология төвү республиканың шупту хемнерде сугнуң деңнели сыыгаанын дыңнаткан.
Республика Чазааның хүлээп алганы күрүне программазының боттандырылгазы-биле, республика база муниципалдыг деңнелдиг янзы-бүрү чырыдыышкын хемчеглерлиг “Наркотиктерге удур шупту” деп шалыпчы айны республиканың наркология диспансериниң эмчилери Наркоманияга удур бүгү делегей хүнүнге уткуштур чорудуп турар.
Тываның Өөредилге яамызы республиканың ниити өөредилге организацияларынга байырлыг чыскаалдар болгаш доозукчулар кежээлерин эрттиринге методиктиг тускай сүмелерни белеткээн.
Республиканың эрге-чагыргазы арга-арыгларда тургустунган өрт айыылының нарын байдалын көргеш, өртке удур онза чурумну июль 12-ге чедир узадыр шиитпирни үндүрген.
Бо кежээ Кызыл хоорайга, Россияның төөгүзүнде эң муңгаранчыг хүннерниң бирээзи – Сактыышкын болгаш кажыыдалдың хүнүнге тураскааткан хемчег болуп эртер. Республика девискээринде 1389,8 га ниити шөлдү шыва алган 16 арга-арыг өрттери хып турар:
Республиканың Аныяктар херектериниң талазы-биле агентилелдиң удуртукчузу Буян Сонамның Бүгү-российжи Аныяктар хүнүнге тураскааткан хемчеглерни эрттирер хүннү соңгаарладыр дугайында саналын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг деткээн. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг регионнуң корум-чурум камгалаар болгаш социал албаннар удуртукчуларының киржилгези-биле төпке болган кем-херекке хамаарыштыр ажылчын хуралды эрттирген.
Тывада күштүг суг үерлээшкининден үрелген Ак хемни кежир көвүрүг чоогунда, «Ак-Довурак – Абаза» автоорук участогу-биле шимчээшкин катап эгелээн.
Мооң мурнунда чылдарда-ла төп рынокту көжүрер дугайында көдүрлүп турган айтырыг, ам-на шиитпирлеттинер.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Кызылдың төвүнге мөчээн уругнуң өг-бүлезинге бүгү талалыг дузаны көргүзерин бодунуң блогунда дыңнаткан. Дүүн Чазак бажыңынга, “Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” федералдыг төлевилелин боттандырар бадылаашкынга дузалашкан волонтерларны база муниципалитеттер ажылдакчыларын шаңнап мактаан.
Россияның Чазаа 2023 чылда көдээ девискээрлерниң комплекстиг хөгжүлде программазының Тывага акшаландырыышкынын көвүдеткен. Республика эдилгелер база амгы лимит-биле кады 1 млрд ажыг рубльди алыр, ооң чартыы Чодураа суурда школа тудуунче кирер.
Тывада ортумак профессионал өөредилге албан черлеринде хүлээп алыышкын кампаниязы эгелеп, үш муң ажыг оолдар, кыстарны хүлээп алырынга белен. "Профессионалитет" федералдыг төлевилел программазы-биле 490 кижи мергежилдерге өөренип алыр аргалыг.
Тываның Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы, «Вагнер» хуу шериг компаниязының мөчээн дайынчыларының өг-бүлелериниң 38 кежигүнүнүң бижээн билдириишкини-биле, орнукшудулга акшазын шилчидип эгелээн Июнь 23-те Тываның найысылалынга база кожуун төптеринге болуп эртер «Россияда ажылдар. Арга-шинектерниң үези» бүгү-российжи күш-ажыл ярмарказының ийиги чадазында Тывадан 30 ажыг ажыл берикчилери хостуг ажылчын олуттарны таныштырар.
Тывада бо чылдың кол спортчу болуушкуну – муниципалитеттер аразында республиканың I чайгы спартакиаданың түңнелдерин үндүрген. Республиканың кожууннарындан 18 эң шыырак чыынды командаларның составында дөрт муң ажыг спортчулар Кызылга ужуражып, тулганнарның тулганнары ат дээш демисешкен.
Тываның Чазаа онза байдал чурумунуң үезинде республика иштиниң авиарейстеринче чиигелделиг тарифтерниң хемчээлин, ол ышкаш иштики авиасөөртүлге тарифтерин бадылаан. Дүүн орайтадыр үнген видеода, социал албан чериниң кижизидикчилери магат чок. Улуг уругларның бичиилерин дорамчылаан болуушкунну тырттырганын видеону интернет ажыглакчылары сойгалаан.
Хемнерниң суу хенертен көдүрлүп, оруктар база кежиг көвүрүглер хөйү-биле үрелгенинден оларны катап тургузарынга “онза байдал” чурумун киирген.
Тываның муниципалдыг тургузугларының тус чер чурттакчыларынга үер айыыл-халавының чедирген когаралының баш бурунгаар хемчээлин тодараткан.
Петербургтуң экономиктиг делегей форумунда Сибирь федералдыг округтуң субъектилери «Улуг Сибирь» коллективтиг делгелгени ажыткан. РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Виктория Абрамченко, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртканы делегация дээш, Сибирь регионнарының төлээлери ооң ажыдыышкынынга киришкен. Июньнуң 15-те, XXVI Петербургтуң делегейниң экономиктиг форумунуң шөлүнге эрткен Россия Федерациязының субъектилериниң экономиктиг кады ажылдажылгазының “Сибирь дугуржулгазы” регионнар аразының ассоциация кежигүннериниң ниити чыыжының хуралынга, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг киришкен.
Дүүн албан дужаар орус дыл шылгалдазынга Тывадан дөрт доозукчу эң хөй саннарны алганы билдинген.
Тываның Националдар херектериниң талазы-биле агентилели Тываның Баштыңының хамааты ниитилелди хөгжүдеринге грант тыпсыр конкурстуң тиилекчилерин чарлаан.
«ВымпелКом» ПАН (билайн бренд) база Тыва Республиканың Чазаа регионнуң чурагайлыг экономиказын хөгжүдеринче күжениишкиннерин катыштырган. Питерниң делегейниң экономиктиг форумунуң үезинде, ийи тала ооң мурнунда дугуржулгазын 5 чылда кады ажылдажылга керээзи-биле быжыглаан. Россия хүнүнде «Тува 24» телеканалга, «Шупту чүвени Тиилелгеге дээш» телемарафон үезинде, Тываның чурттакчылары миллион ажыг акшаны чыгган. Дорт дамчыдылгага эрткен акцияга республиканың 16 муң ажыг чурттакчылары каттышкан.
Тываның Чазаа 2023 чылда дужаап кирериниң кампаниязында тускай сорулгалыг кадрлар чагыын киирген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чогуур айтыышкынга атты салган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-албан аайы-биле Москвага чорааш, Россияның орук-транспорт сайыдының бирги оралакчызы Андрей Костюк-биле регионда хемнерниң дажаанындан когараан орук инфраструктуразын катап тургузар айтырыгны ажылчын байдалда чугаалашкан.
Республикада 31,5 га черни алган 2 өрт хып турар: Кызыл кожуунда Чербиниң арга-арыг ажыл-агыйының база Каа-Хем кожуунда Кунгуртугнуң арга-арыг ажыл-агыйның девискээрлеринде 1-1 өрт. Июньнуң 15-тен 18-ке чедир Кызыл хоорайга “Азия төвүнде фанфарлар-2023” деп үрер хөгжүм оркестрлериниң IV дугаар делегей чергелиг фестивалы болуп эртер.
Тываның Аныяктар херектериниң талазы-биле агентилел республиканың найысылалынга Аныяктар хүнү канчаар эртерин дыңнаткан. Чылдың-на июньнуң сөөлгү субботазында Россияда демдеглеп турар ол хүн бо удаада 24-те таварышкан.
Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл суурже баар орукту суг чире шаап каапканы-биле, 9 биле 11 класстың доозукчуларын Тээли суурда шылгалда эртер пунктуларже вертолет-биле чедирер.
Тываның Чазаа муниципалдыг саң-хөө органнарының удуртукчуларының квалификация негелделеринге дүгжүп турарын хынаар бүрүн эргени регионнуң Саң-хөө яамызынга хүлээндирген. Тываның Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы хөй ажы-төлдүг болгаш амыдыралдың берге байдалынга таварышкан өг-бүлелерниң ажы-төлүнге, учетта турар назы четпээннерге чайгы дыштанылга лагерьлеринче путевкаларны тускайлаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даргалаашкыны-биле чазакка онза байдалдар комиссиязының хуралы болуп эрткен. Республикада суг үери болгаш өрттер талазы-биле байдалды чугаалажып көрген. Тывага июнь 12-ниң эртени чуртуң бүгү-ле регионнарында ышкаш, чаагай чаңчыл-биле эгелээн. Арат шөлүнге, Россия хүнүнге – РФ-тиң күрүне бот-дугуннаашкынының декларациязын хүлээп алган төөгүлүг хүнге алдар болдуруп Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне туктарын көдүрер езулал болган.
Тываның хоочуннары хөй-ниитижи, дагдыныкчы ажылдарга кезээде идепкейин көргүзүп чоруур. Оларны чүгле хуу эвес, а ниити республика айтырыглары дүвүредип турар.
Тывада тускай шериг операциязының үезинде амы-тынындан чарылган “Вагнер” хууда шериг компанияның (ХШК) дайынчыларының дөргүл-төрелдеринге чаңгыс удааның төлевирин күрүне төлеп бээр дугайында доктаалды Тываның Чазаа үндүрген.
Бөгүн, Россия хүнүнүң байырлал бүдүүзүнде, Тываның Чазак бажыңынга, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың ажыл-ишчилеринге болгаш хоочуннарга күрүне шаңналдарын тыпсып, байырын чедирген.
Тывада чугула социал болгаш орук тудугларының акшандырыышкынын мурнады хандырар. Ынчалдыр республиканың чазаа бюджет чээлизи кылдыр немелде саң-хөөнү берип болур объектилерни федералдыг даңзыже киирерин чедип алган.
Тывада экономика, социал адырның база күрүне эргелеп-башкарылгазының өзек адырларын чурагайжыдар сорулгалыг Чурагай шилчилгезиниң төвү ажылын эгелээн.
Тываның Чазаа август 13-те малчыннарның Наадым байырлалын эрттирерин доктааткан.
Тывада агаар бойдустуң изээнинден хемнер суу хенертен көдүрүлген. Изиг агаар чүгле арга-арыг өрттериниң айыылын тургузар эвес, а суг үерлээшкинин база болдуруп болур. Кызылда Россия хүнүнге тураскааткан хемчеглер эгелээн. Республиканың муниципалитеттер аразынга республика спартакиадазының түңнел кезээ июнь 6-да эгелээн, Чазак бажыңынга регионнуң болгаш чурттуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген аңгы-аңгы адырның ажылдакчыларынга күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал июнь 9-та болуп эртер.
Бөгүн, июнь 8-те, Улусчу чогаадылга бажыңынга, өскелерниң өөрүшкү-муңгаралын деңге үлежип, олар дээш кезээде сагыш човап чоруур эң-не буян сеткилдиг кижилерниң профессионал байырлалын демдеглээн байырлыг хемчег болуп эрткен.
Июнь 8-тиң хүнүнде республика девискээринде ийи арга-арыг өрттери хып турарын Тываның ХК болгаш ОБ албаны дыңнаткан. 0,4 га ниити шөлдүг өрттү өжүреринге 33 кижини база 6 техниканы хаара туткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Сибирь федералдыг округда РФ-тиң Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзи Анатолий Серышевтиң удуртулгазы-биле эрткен Чөвүлел хуралынга киришкен.
Тывада хенертен изип келирге, дагларда харлар эрип батканындан хемнер суу көдүрүлген. Регионнуң орук-транспорт албаннары Тывада Хандагайты - Мугур-Аксы база Хандагайты - Ак-Чыраа автооруктарын, ылаңгыя Дус-Хөлче баар Торгалыг хемни кежир көвүрүгнүң оруун суг чууй шаап апарганы демдеглеттинген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың Дээди Хуралынга 2023 чылда чорудар иштики политика дугайында айыткалын таныштырып тура, республиканың шупту чурттакчылыг суурларын, уруглардан эгелээш пенсионерлерге чедир бүгү чонун хаара туткан республика спартакиадазын эрттирер даалганы регионнуң Спорт яамызынга берген турган. Тывада «Ада-чурт камгалакчылары» фондунуң регионалдыг салбыры бодунуң ажылын июнь 1-де эгелээн. Тускай шериг операциязының хоочуннарын, мөчээн болгаш балыгланган дайынчыларның өг-бүлелерин персоналдыг үдээри фондузунуң кол сорулгазы.
Чайгы дыштанылга үезинде Тывада 180 ажыг дыштанылга төптери түр үеде ажылдаар.
Ак-Сугнуң даг-болбаазырадылга комбинадын чырык-биле хандырар шугум тудар төлевилел Тыва Республиканың девискээринде инвестиция болгаш социал объектилерниң чырык хандырылгазының комплекстиг планында кирген.
Эрткен неделя тнчүзүнде Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайда чаа школа тудуу эгелээн. “Өөредилге” национал төлевилел күүселдези-биле туттунар 616 олуттуг амгы үениң школазын арга-дуржулгазы улуг, идегелдиг тудуг организациязы “Восток” КХН хүлээнип алган.
Июнь 6-7 хүннеринде Тыва Республиканың Орус дыл болгаш чогаал башкыларының ассоциациязы ТР-ниң Өөредилге яамызының деткимчези-биле X дугаар делегей чергелиг “Пушкин диктантызы 2023” чырыдыышкын акциязын эрттирер. Хөөмей симпозиумунга белеткел ажылдары Кызылда кидин түлүк. Тываның найысылалынга июнь 7-де эгелээш үш хонук үргүлчүлээр «Хөөмей — Төп Азия чоннарының культуразының эртинези» делегейниң этнохөгжүм симпозиуму «Хөөмей» бүгү-делегей эртем төвүнүң 30 чылдаанынга тураскааттынар.
Муниципалдыг тургузугларның Төлээлекчилер хуралдарының депутаттарының шиитпири-биле республиканың Ак-Довурак хоорай база Тес-Хем кожуун чагыргаларның чаа удуртукчуларын томуйлаан. РФ-тиң Федералдыг Хуралының Федерация Чөвүлелиниң даргазы Валентина Матвиенконуң даалгазы езугаар, июньнуң 8-10 хүннеринде комитеттиң үнүүшкүннүг хуралы болуп эртер.
Россияның Онза байдалдар яамызының Тыва Республикада кол эргелели Улуг-Хем биле Каа-Хем хемнерниң суу көдүрүлгени-биле паром кежиглерниң ажылын түр үеде тургусканын дыңнаткан.
Тыва республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның инициативазы-биле арага чажыт садыглаашкынының дугайында дыңнадыгларны бижиир кылдыр билдингир «Вайбер» биле «Телеграм» мессенджерлерде «Тываның идепкейлиг хамаатызы» чат-ботту бо чылдың мартта ажыткан.
2023 чылдың төнчүзүнге чедир «Енисей» орук эргелели «Енисей» Р-257 оруктуң беш объектизинге септелге ажылдарын доозар, беш хире километр хемчээлдиг бир участокка капитал септелгени кылыр.
Кызылда Аныяктар ордузунга «Тува 24» телеканалдың 10 чылдаанынга тураскааткан байырлыг хемчег болуп эрткен. Регионалдыг Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы шөлээлээр мурнунда курлавыр хандырылга организацияларынга өрелерин төлеп алырын республиканың чурттакчыларынга сагындырган.
“Билиг” российжи ниитилел Тываның күрүне университединге аныяктар форумун организастап эрттирген. Психологтар, маркетологтар, сайгарлыкчылар, төлевилелдер удуртукчулары, хөй-ниити ажылдакчылары амгы үеде албан-ажылга алызы барып депшиирин регионнуң студентилери-биле сайгарып чугаалашкан. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Товарищтайович Ховалыгның даргалаашкыны-биле эрткен хуралда, Россия Федерациязының чиңгине прокурорунуң оралакчызы Дмитрий Демешин база видеоконференцхарылзаазы-биле - Россия Федерациязының Президентизиниң чанында уруглар эргелерниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ Мария Львова-Белова, Россия Федерациязының сенатору Дина Оюн олар киришкеннер.
Бо чылдың апрель 20-де Тыва Республикада өртке удур онза чурумну киирген. Чурттакчылыг черлерниң база өнчүнүң аңгы-аңгы объектилериниң өртке удур камгалалын быжыглап, өрт айыылының деңнелин бадырып, бойдус болгаш техногенниг улуг өрттерниң өөскүп үнерин болдурбас чурумну июнь 21-ге чедир узаткан.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг, Россия Федерациязының чиңгине прокурорунуң оралакчызы Дмитрий Демешин, тускай шериг операциязының киржикчилери база оларның өг-бүлелериниң киржилгези-биле «Ада-чурттуң камгалакчылары» күрүне фондузунуң салбырын ажыткан. РФ-тиң тудуг болгаш ЧКА сайыдының оралакчызы Алексей Ересько ведомствонуң албан езунуң сайтызында бижээни болза, республиканың Бии-Хем кожуунунуң Туран хоорайда “Көжүп келген орус чон парыгы” объектиде биче хоорайларга болгаш төөгүлүг суурларга таарымчалыг хоорай хүрээлеңин тургузар эки төлевилелдерниң бүгү-российжи конкурузунга алган грантызы-биле чаагайжыдылга ажылдары доозулган. Чыл эгезинде Красноярскиниң экономиктиг форумунуң үезинде, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг биле Сибирьниң генерация компаниязының төлээлери ужуражып, ийи тала кады ажылдажылга дугайында дугуржулганы чарган. Эштир сезон бүдүүзүнде Тываның Чазаанга сугга кижилер-биле болуушкуннарны база чок болурун болдурбас немелде хемчеглерни сайгарып чугаалашкан. Ооң түңнелинде, сугга айыыл чок чорукту хандырган ажыл дээш харыысалга муниципалитеттер удуртукчуларында дээрзин сагындырган.
Тываның эрге-чагыргазы чурттакчылыг черлерниң архитектурлуг овур-хевирин таарыштырып, оран-саваларның даштыкы аян-шинчизинге тудуг негелделериниң чурумунче өскертилгелерни киирген.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң даалгазы-биле тургустунган күрүне фондузунуң Тывада филиалы май 31-де ажыттынар. Тываның Туризм агентилелиниң республикада туризм инфраструктуразын хөгжүдеринге грантылар бээр конкурска киржир чагыглар хүлээп алыр немелде конкурс шилилгези июнь 12-ге чедир болурун дыңнаткан.
Бо хүннерде Чөөн-Хемчик кожууннуң Бажың-Алаак суурда чайгаар тывылган кадыг боктарны чок кылып турарын Тываның Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Работа России. Время возможностей» бүгү-российжи күш-ажыл ярмарказының федералдыг чадазын республикага белеткеп эрттирер организастыг комитеттиң составын бадылаан.
Эрткен чылын Тывада эгелээн одаар чүүл складтарының четкизин хөгжүдер ажылдар уламчылавышаан.
Республиканың дыка хөй кожууннары өрттен чурттакчылыг черлерни камгалаар черниң кырыкы каъдын катап база чардырар ажылдарны дооскан деп, Россияның ОБЯ Тыва Республикада кол эргелели дыңнаткан. Тывада школачыларның чайгы дыштанлыгазының бирги хүнү – июньнуң 1-ден республиканың муниципалдыг культура-дыштанылга албан черлеринде база уруглар болгаш элээдилерниң немелде өөредилге төптеринде түр үениң 183 дыштанылга төптери ажылдап эгелээр. 2022 чылда республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының ажыл-чорудулгазының түңнелдерин сайгарган чон хуралдарында кирген санал-оналдар боттандырылгазының хемчеглер планын Тываның Чазаа бадылаан.
Республиканың чүдүкчү чону бөгүн Бай-Тайга кожуунда Тываның ыдык дагларының бирээзи - Бай-Тайга даан дагыыр езулалды эрттирип турар. Ыдыктыг Бай-Тайганы дагыыры бүгү республиканы ыдыктааны-биле дөмей күштүг деп бүзүрел бар.
Тываның Чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы "Арыг-силиг хоорай. Арыг-силиг суур" губернатор төлевилел боттанылгазы-биле «Тыва Республиканың муниципалдыг тургузуглар ортузунга чаагайжыдылга, ногаажыдылга болгаш арыглаашкын талазы-биле ажыл-чорудулганы эң эки организастааны» конкурсче чагыгларны хүлээп эгелээнин дыңнаткан. Бистиң улуг чуртувустуң аңгы-аңгы регионнарының дугайында үндүрүлгени неделя санында "Жизнь своих" дамчыдылга көргүзүп турар. Кызылга Российжи сайгарлыкчы чорук хүнүнге тураскаадып, ажыл-биле бот-хандыртынган кижилерниң "Стартаптан быжыг бизнесче" деп лозуңнуг III республика шуулганы болуп эрткен. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг социал четкилерде бодунуң блогунда, республиканың сайгарлыкчыларынга социал харыысалгазы база ачы-буянныг херектерге доктаамал киржилгези, ажыл-ишчизи база карак кызылы дээш четтиргенин илередип, сагарлыкчы ажылынга чедиишкиннерни болгаш чечектелиишкиннерни күзээн.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Орус географтыг ниитилел» бүгү-российжи хөй-ниити организациязының регион салбырының активчилериниң эксперт чөвүлелин башкарар дээн саналын хүлээп алган.
Сибирь язвазының өөскүдүкчүзү барынга лабораторлуг шинчилелдиң харыызы анаа болганы-биле, Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурда Үш-Хады деп черде киирген кызыгаарлыг хемчеглерни Тываның Баштыңының айтыышкыны-биле күш чок болдурган.
ИПСЭР-биле күрүне деткимчезин алган кижилерни бирээзи, арат Айдыс Ондар Тываның Кызыл кожуунунда сүткүр мал ажыл-агыйын чедиишкинниг хөгжүдүп турар. “Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” регион төлевилелиниң күүселдези-биле 2024 чылда чаагайжыдар хөй-ниити девискээрлери дээш бадылаашкынның төнеринге чедир алды хонук арткан.
РФ-тиң Чазааның айтыышкыны-биле, "Демография" национал төлевилелди күүседир дээн хуу уруглар садтарынга немелде олуттар ажыдар кылдыр Тывага 12,1 млн рубльди немей үндүрген.
Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле Сүт-Хөл кожуунга чораан. Ол чорааш Ак-Даш биле Алдан-Маадыр суурлар аразының оруунда, Алдан-Маадырның көдээ клувунда улуг септелгени хынап, 2021 чылда бүрүн чаарттынган төп кожуун эмнелгезиниң поликлиниказынга четкен.
Республика девискээринде харның эрээни-биле суг үериниң бирги чадазы эрткен дээрзин регионнуң арга-арыг болгаш бойдус ажыглалының яамызы дыңнаткан. Ам тайгалар бажында харның база бичии хемнерниң эриири-биле суг үериниң ийиги чадазы эгелээр.
«Уруглар эмчи дузазы көргүзер амгы үениң инфраструктуразын тудуп, уругларның кадык камгалалын сайзырадыры» федералдыг төлевилел күүселдези-биле чыдар эмнелгелиг болгаш поликлиникалыг уруглар эмнелге комплекизиниң төлевилелин ажылдап кылгаш, камгалаан. Дүүн орайтадыр Тывага улуг орук озал-ондаа болган – Кызыл кожууннуң Баян-Кол суурдан ырак эвесте черге, үш автомашина үскүлешкенинден, алды кижи амы-тынындан чарылган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг РФ-тиң премьер-министри Михаил Мишустинниң баштааны российжи делегацияның составы-биле Россия-Кыдат бизнес-форумда киржип турар.
Майның 25-те Кызылда Аныяктар ордузунга бодун ажыл-биле хандыртырганнарның III республика шуулганы болуп эртер.
Майның 26-да демдеглээр Российжи сайгарлыкчы чорук хүнүнге тураскааткан чаңчылчаан бизнес-декаданың ажыл-агыйжы хемчеглери бо неделяда Тывага база уламчылаар.
Бо чылын бо дээди өөредилге чериниң 1080 доозукчузунга сөөлгү коңга эткен. Тываның күрүне университединиң кол корпузунуң спортчу шөлүнге доозукчуларның чыскаалы-биле байырлал программазы эгелээн.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязы база Тыва Республиканың Чазаанга, регионнуң күүсекчи эрге-чагырга органнары – яамылар болгаш ведомстволарга стажировкалаары-биле аныяк специалистерни чалап турар. «Россия дээш» улусчу фронт» бүгү-российжи хөй-ниити шимчээшкининиң идип үндүргени «Автопоезд» акцияга идепкейлиг киришкен республиканың сайгарлыкчыларынга Төп болгаш Чөөн чүк шериг округдарының командылал черинден шаңналдарны Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг байырлыг байдалда дамчыткан.
Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг социал четкилерде бодунуң блогунга Сергей Күжүгетович Шойгунуң 68 харлап турары-биле байырын чедирип, республиканың шупту чурттакчылары хүндүткелдиг чаңгыс чер чурттуунга чаагай күзээшкиннерни йөрээп турарын дамчыткан.
Тываның Чазааның аппарат хуралында, ТР-ниң ИХЯ-ның эрткен неделяда “эзирик авариялар”-ның сан-чурагайының талазы-биле оперативтиг дыңнадыгны берген. Эрткен неделяда 31 орук озал-ондаа болган, 10 кижи кемдээн, 25 машина үрелген. Эзирик 22 чолаачы туттурган.
2022 чылда Тывада өзүп төрүүрү кызырылган-даа болза, ол көргүзүг талазы-биле Россияда мурнуку черни ээлевишаан. Республика Чазаанче киирген ТР-ниң Кадык камгалал яамызының чурттакчы чоннуң кадыының байдалының дугайында чылдың илеткелинде ол болгаш өске-даа сан-чурагайларны айыткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, Тыва Республикада кем-херек үүлгедиишкиннерин эвээжедир ведомстволар аразының комплекстиг планының хемчеглери-биле катап туттунуп турар Чөөн-Хемчик биле Чаа-Хөл кожууннарда Тываның орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруунуң талазы-биле күрүне инспекциязының орук-хайгыыл албанының стационарлыг ийи постузун хынаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тываның Улуг-Хем кожуунга ажыл-агый аайы-биле чорааш, Шагаан-Арыг хоорайда гимназияда септелге ажылдары кайы хире кылдынып турарын хынаан.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның айтыышкыны-биле, Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурнуң чоогунда Үш-Хады-Эмектиг деп черде кызыгаарлыг хемчеглерни киирген.
Майның 19-21 хүннеринде, Кызыл хоорайда Субедей аттыг спорт комплекизинге, Тыва Республиканың Чазааның база “Енисей Сибирин хөгжүдер корпорация” АКН-ниң деткиишкини-биле «Сибэкспосервис делгелге компаниязы» КХН «ЕНИСЕЙ ЭКСПО-2023» XXV регионнар аразының универсалдыг делгелгезин организастап эрттирер.
Тывада ТР-ниң Чонну ажылга хаара тудар төвүнүң 16 девискээр салбырларында, база социал угланыышкынныг дөрт объектиде септелге ажылдары майның эге хонуктарындан эгелээнин регионнуң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы дыңнаткан. Тускай шериг операциязының үезинде балыгланган эжин камгалап кааны "Малахов" теледамчыдылганың ачызында бүдүн чуртта билдингир апарган маадыр оол төрээн кожуунунда чурттап, ажылдап турар.
«РФ.Туризм корпорациязы» акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Сергей Суханов болгаш Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Владимир Донских «РФ.Туризм корпорациязы» АН-ниң регион-биле турисчи курлавыр хөгжүлдезинде кады ажылдажылгазының дугайында чугаалашкан. 2023 чылдың чайгы кадыкшылга кампаниязының үезинде Тываның девискээринде 16 ажыг муң уругну дыштандырар 164 уруглар лагери ажылдаарын, республиканың Өөредилге яамызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ооң айтыышкыны-биле мунициалдыг келдириишкин комиссияларның даргалары кылдыр томуйлаткан кожуун чагырга даргаларының шүшпең ажылын айтып, келдириишкин комиссияларның ажылын хынап, ооң ажылының шынарынга анализти бээр даалганы берген.
«Ада-чурттуң камгалакчылары» тускай шериг операциязының киржикчилерин деткиир күрүне фондузунуң Тывада салбырын ажыдарынга белеткел дооступ турар. Тыва АССР-ниң алдарлыг башкызы, Улус чырыдыышкынының тергиини Елизавета Боракаевна Салзыңмаа 93 харлап бар чорааш мөчээн. Республика девискээринде тудуг ажылдары кидин түлүк. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 600 ажыг кижилерни хаара туткан Кызыл девискээринде элээн каш объектилерге чедип, ажылдың темпизи кайы хире чоруп турарын хынаан. Төлевилел негелдези-биле, хөй ажы-төлдүг өг-бүле бүрүзү 50 кил картошка үрезини биле “борщ хайындырар” ногаалар үрезиннерин алыр.
Тыва бүдүрүкчүлер боттарының брендизин камгалаары-биле бодунга продукциязын канчаар бүрүткедириниң талазы-биле өөредилгени алыр.
Бөгүн, майның 15-тен, Тываның төп одалга системалыг суурларының хөй кезиинде одалга сезону доозулган.
Бөгүн, Делегейниң Өг-бүле хүнүнде, Кызылга “Чылдың өг-бүлези” бүгү-российжи мөөрейниң ренион чадазының тиилекчилерин шаңнаар байырлыг ёзулал болуп эрткен.
Таңды кожууннуң Кочетво суурнуң чурттакчызы май 11-де ханынга антитела анализи дужааган соонда, Лайма аарыы азы вирустуг саргы боррелиозундан аараанының бирги таварылгазы билдинген.
Тываның Каа-Хем, Чеди-Хөл база Таңды кожууннары часкы тарылгаже кирген. Майның 12-ниң хүнү-биле алырга, 660 гада тараа культураларын, азы планның 1,6 хуузун, 100 гада - арбайны, 240 гада – кызыл-тасты тараан.
Республиканың үш кожуунунда шээр малдың массалыг оолдаашкыны адакталып турарын регионнуң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан.
Тыва хөөмейжи Эрес Сандан Узбекистанга эрткен III делегей чергелиг бахши фестивалынга тиилээн. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг майның 13-түң аппарат хуралында чаа томуйлаашкын дугайында дыңнаткан.
Сагындырып турзажок, малын хайгаарал чокка салыпкан мал-маган ээлери-биле ажыл Тывада чоруп турар. Корум-чурум камгалакчыларының дыңнадыы-биле алырга, малын хостуг салып чорда чиде бреген азы оорладып алган таварылгалар хөй таваржып турар.
Тываның Чазаанга албан черлериниң чөвүлел хуралынга 2023 чылдың баштайгы үш айында республиканың девискээринге кемниг херектер үүлгедиишкининиң байдалын сайгарып чугаалашкан.
Россия Федерациязының тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Ирек Файзуллин Тыва Республиканың баштыңы Владислав Ховалыг-биле ажыл-агыйжы ужаражылганы эрттирген.
Май 11-де, Москвада «Парк Хуамин» кыдат ажыл-херек төвүнге, Тыва инвестиция курлавырын таныштырган. Тываның Чазаа «Ажыл-агыйжы Россия» хөй-ниити организациязы-биле «Енисей Сибири» хөгжүлде корпорациязының деткимчезинде, Россия Федерациязында Кыдат Улус Республиканың элчин черинге ук хемчегни организастап эрттирген.
Тыва бирги кварталда үүрмек садыг-саарылганы 4,6 хууга өстүрген. 2022 чылдың январь-мартка деңнээрге, үүрмек садыглаашкын 5 хуу өзүп, республика ол көргүзүг талазы-биле Алтайның соонда, чуртта ийиги черни ээлээн.
Тываның арга-арыг таңныылдары арга-арыг катап тургузуушкун ажылдарынче бөгүн үнүп эгелээр. «Экология» национал төлевилелдиң «Арга-арыг камгалалы» федералдыг төлевилел күүселдези-биле садып алганы 2300 ажыг дөс хады өзүмнериниң бирги партиязы республикада чедип келген.
Чурттакчылыг черлерде база өнчүнүң аңгы-аңгы хевириниң объектилеринде өртке удур камгалалды быжыглаарынга, өрт айыылын чавызадырынга, бойдус болгаш техногенниг улуг өрттерни болдурбас дээш, апрельдиң 20-ден май 31-ге чедир өртке удур чурумну узадырын шиитпирлээн доктаалды регионнуң эрге-чагыргазы хүлээп алган. Красноярск филармониязы Президентиниң культурлуг инициативалар фондузунуң деткимчези-биле, Ростислав Кенденбильдиң 100 база Хүреш-оол Дамбаның 80 харлаанынга тураскааткан “Эне-Сайның симфониязы” хөгжүм өнчүзү” төлевилелди боттандырып эгелээн.
Бо чылын «ЗаБег.РФ» бүгү-российжи чартык марафонну июнь 4-те чеди дугаар эрттирер. Тываның Спорт яамызының спортчу хемчеглер эргелели 1, 5, 10 база 21,1 км хемчээлге маңнаар күзелдиг шупту кижилерни чалаан. Россияның Чазааның даргазының оралакчызы Дмитрий Чернышенко Херсон биле Запорожье областарже ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде ооң дугайында дыңнатканын, Россия Федерациязының Чазааның сайтызы медеглээн.
Тываның суурларында чаа фельдшер-акушер пунктулары база эмнелге амбулаториязын тудар ажылдар бо хонуктарда кидин түлүк чоруп турар.
Республиканың бичии суурларынга культура дыштанылга төптери тудар «Сорунза» губернатор төлевилели бо чылын база ажылын уламчылаар. Улуг Тиилелге хүнүнүң бүдүүзүнде Владислав Ховалыг Ростов-на-Дону хоорайга четкеш, Улусчу фронтунуң чарлааны “Автопоезд” бүгү-российжи акция-биле Тываның чурттакчы чонунуң болгаш организацияларының чыгганы автомобильдерни бистиң республикадан дайынчыларга дамчыткан.
Май 8-те Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Ада-чурттуң Улуг дайынының Тиилелгезиниң 78 чылынга тураскааткан байырлыг концерт болуп эрткен. Аңаа Тываның шериглеринге күрүне шаңналдарын тывыскан.
Май 9-туң бүдүүзүнде Ада-чурттуң улуг дайынының хоочуну Георгий Абросимов манавааны онза белекти алган: дең дески кылдыр чыскаалыпкан, өңгүр чараш кылдыр кеттинген школачылар ооң бажыңының мурну-биле марштап эрткеш, Георгий Васильевичиге байырны чедирген.
Дүүн, азы майның 4-те, РФ-тиң Транспорт яамызының Агаар транспортунуң федералдыг агентилели - Росавиацияның удуртукчузунуң оралакчызы Георгий Бахарев ажылчын сургакчылаашкын-биле Тывага келгеш, Кызылдың аэропортунда транспорттуң (авиацияның) айыыл чок чоруунуң хандырылгазын хынап көрген. “Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелдиң «Арыг суг» иштинде программазы-биле Ак-Довурак хоорайда суг чыыр черни эде тудуп, суг дамчыдар черни тудар.
Тывага Май 9-туң байырлал хүннеринде патриотчу акциялар, темалыг концерттер база маадырларга турскааткан театржыткан көргүзүглер, Ада-чурттуң улуг дайынының хоочуннары-биле ужуражылгалар, мемориалдар болгаш тураскаалдыг черлер чаагайжыдылгазы, спортчу, культура-массалыг база онлайн-хемчеглер болуп эртер. Эрткен неделяда Кызылдың Колхозная кудумчузунуң автооруунда эде септелге ажылдары эгелээн. «Восток» КХН «Айыыл чок шынарлыг оруктар» национал төлевилел күүселдези-биле орукту калбартыр ажылдарже кирген.
Чыл санында майның 26-да демдеглеп турары Российжи сайгарлыкчының хүнүнге тураскааткан Сайгарлыкчы чорук неделязы майның 17-29 хүннеринде болуп эртер.
“Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” регион төлевилелиниң 2024 чылда күүселдези-биле чаагайжыдар ужурлуг объектилер дээш хөй-ниити бадылаашкыны майның 31-ге чедир уламчылаар.
Регионнуң Баштыңы Владислав Ховалыгның адынга «Тываның буянныг чүректери» аныяктарның хөй-ниити шимчээшкининиң активинден Тыва Республиканың Күрүне тугунга тураскааткан албан езунуң байырлал хүнүн тургузар дугайында санал кирген.
Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң баштайгы алды доозукчузу офицерлер болган.
Регионнуң Чазаа «Тыва Республиканың тергиин хөй-ниити дагдыныкчызы» республика конкурузун чыл санында эрттирериниң дугайында дүрүмнү бадылаан. «2022-2024 чылдарда назы четпээннерниң хайгаарал чок чоруурунга база корум-чурум үрээшкиннеринге удур профилактика» ТР-ниң күрүне программазының боттаныышкыны-биле конкурс шылгалдалары бо күзүн эгелээр.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязы база Тыва Республиканың Чазааның күрүне албаны база кадр курлавырының айтырыгларының талазы-биле департамент Тыва Республиканың удуртукчу кадрлар курлавырын хевирлээр конкурсту эрттирип турарын дыңнаткан.
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы республиканың мал ажыл-агыйларында мал оолдаашкыны план езугаар чоруп турарын дыңнаткан. Бөгүнде шээр малдың 305 муң чаш төлүн камгалап алган, ам-даа 539 муң баш анай, хураган немежир ужурлуг.
Тыва Республикада "Голевтиң даг-руда компаниязы" КХН-ниң "УАЗ Хантер"автомашиназын база 8 тонна гуманитарлыг ачы-дуза чүъгүн Свердловск районнуң чурттакчыларынга база администрациязынга дээш, бо хонуктарда Луганск Улус Республикаже чоруткан. Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Орлан Сарыглар Тыва Республиканың Профэвилелдер федерациязының даргазы Галина Сюрюн баштаан кежигүннер-биле ужурашкан.
Республика Чазааның аппарат хуралында, Росхереглекчилер хайгааралының удуртукчузу Людмила Салчак май-июньда коронавирустуң чаа чалгыы - "омикроннуң" бир хевири XBB 1.16 "арктур" халдавыр өөскүп болурун дыңнаткан.
Тываның муниципалдыг тургузуглары "Улусчу картофель" губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң даңзызын тургуспушаан. Чогуур үрезинни сөөртүп эккээринге белен фермерлер-биле керээлерни чарып турар.
Тываның кожуун, сумуларындан бот-тывынгыр артистер киришкен «Тыва - бистиң өргээвис» республиканың улусчу чогаадылга фестивалы солун, хөй талалыг көргүзүглүг болгаш үениң агымы-биле деңге сайзырап турарын көргүскен.
Владислав Ховалыг биле Алексей Цыденов садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг база культура адырларында Тыва Республиканың Чазаа биле Бурят Республиканың Чазааның аразында кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салганнар. Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаанага бо чылын эрткен юбилейлиг 30-ги аът чарыжы ачы-буян угланыышкынныг болганын демдеглээри чугула. Организаторлар хемчегни чалап тура, аът чарыжының киржикчилеринден чыгдынган шупту дадывыр акшаларны тускай шериг операциязында киржип турар тыва оолдарны деткииринче угландырарын дыңнаткан.
Россияның президентизи Владимир Путин бөгүн Кызыл хоорайда “Тубден Шедруб Линг” сарыг шажын хүрээзин ажыткан төөгүлүг болуушкун-биле байырлыг езулалдың киржикчилеринге болгаш республиканың чурттакчыларынга байырын чедирген.
Республиканың “Деткимче” комплекстиг төвүнүң ажылының арга-дуржулгазының дугайында “Россияның социал камгалал” федералдыг информас-аналитиктиг үндүрүлге чери чугаалаан.
Ыдыктыг XIV Далай-ламаның шажынчы камгалал-хайгааралында алдынган Россияда сарыг шажынның эң улуг өргээзи болур Кызылда «Тубтен Шедруб Линг» хүрээниң ажыдыышкыны апрельдиң 28-те болуп эртер.
Тываның найысылалынга келир кыш арыг агаарлыг болуру чадапчок. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг соцчеткилерде бодунуң блогунга, Кызылдың Мурнуу микрорайонунда ийи улуг котельнаяның ажылын чаа одалга сезонунда соксадыр деп планнаанын чугаалаан.
Красноярск хоорайга эрткен хостуг хүрештиң округ маргылдаазынга Тыва республиканың чыынды командазы дөрт алдын база алды мөңгүн медальдарны чаалап алган.
Россия Федерациязының Хамаарышпас профэвилелдер федерациязының саналдааны-биле, Тыва өске регионнар ышкаш, Май-ның 1-де күш-ажылчы коллективтерниң калбак чыскаалындан ойталаан.
Чазак даргазының оралакчызы Алик Монгуш республиканың төп кожууннары-биле зона хуралының үезинде ону чугаалаан.
Бо хонуктарда, Кызыл хоорайда республиканың улуг эмнелге черлериниң баазазында Тываның эмчи ажылдакчыларының мергежилин бедидер ажылдар чоруп турар. 2024 чылда чаагайжыдар хөй-ниити девискээрлерин Тываның чурттакчылары идепкейлиг шилип турарлар. Апрель 24-түң көргүзүү-биле алырга, https://17.gorodsreda.ru/ порталда чоруп турар бадылаашкынга 16,8 муң кижи үнүн берген. Тываның хууда уруглар садтары "Демография" национал төлевилел боттанылгазы-биле чаштарга 150 чаа олуттарны ажыдар.
Бо чылын Майның 9-зун хостакчы дайынчыларның салгалдарын: Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында база амгы үеде Төрээн чурту дээш тулчуп турарларны демдеглеп байырлаар. Өгбелеривистиң маадырлыг чоруун сактып, оларның биске чаалап бергени тайбыңны бо хүннерде камгалап турар маадырларынга чоргааралды бүдүн Тыва илередир.
«Агротуризм» грантызын бээринге конкурс шилилдезинге киржир билдирииишкиннер хүлээп алыышкыны Тывада эгелээнин, республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан.
Тыва чонну ажылда хаара тудар темп-биле Россияның мурнуку үш регионунуң санынче кирген. РИА Рейтинг агентилел эксперттериниң чагыы-биле чоруткан шинчилелдер түңнелдеринге даянган ындыг медээни, РИА Новости дыңнаткан. Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин 2022 чылдың чазынында Донбасска ажылдап чораан тыва эмчилерге Өөрүп четтириишкиннерни чарлаан. Апрельдиң 21-де Улусчу чогаадылга бажыңынга, «Муниципалдыг тургузуглар чөвүлели» ассоциация кежигүннерниң байырлыг хуралы болуп эрткен. Ассоциацияның Тывада регионалдыг салбыры он чылдаан юбилейин демдеглеп эрттирген.
Эрткен дыштаныр хүнде, Тывага Чер хүнүнге тураскааткан бүгү-российжи субботникче республиканың хоорай, суурларында хөй-ниити девискээрлериниң арыглаашкынынче 12300 ажыг кижи үнүп, 1600 кубометр бокту аштап-арыглаан.
Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы картошка болгаш ногаа бүдүрүлгезин көвүдедирин деткииринче угланган субсидия алыр чагыгларның түңнелдерин үндүрген.
Апрельдиң 22-де республиканың кожуун, хоорайларынга бүгү-российжи субботник болуп эртер. Боттарының бажың-балгаттары болгаш организацияларын арыглап-аштаарындан аңгыда, ““Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлеңи” национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри” программа-биле чаагайжыттынган хөй-ниити шөлдеринге субботниктээринге күзелдиг кижилер үлүүн киириштирип болур. Эрткен неделяда, Тывага ирбис халдаашкынындан когараан ажыл-агыйның чидириинге дең компенсацияны эгиткен. "Тыва" бойдус парыгының директору Эдуард Донгак ындыг практиканы чүгле Тывада эвес, а бүдүн Россияда бир дугаар ажыглаанын демдеглээн.
Бүгү чуртта апрельдиң 18-те стартты алган "Билиг.Маадырлар" деп чаа чырыдыышкын акциязы Тываның Каа-Хем кожууннуң Сарыг-Сеп суурга ужуун салган. Тываның эрге-чагыргалары хөй ажы-төлдүг болгаш хандырылгазы кошкак өг-бүлелерге деткимчениң немелде хевирин киирген. Республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле өрт медээлекчизи автономнуг дериг-херекселди оларның бажың-балгадынга тургузуп бээриниң шүүделин төлеп бээринге олар белен.
Республиканың Өөредилге яамызының дыңнадып турары-биле алырга, Тываның Чазааның шиитпиринге дүүштүр өскүс уруглар чурттаар оран-савазын септеп алырынга чаңгыс удааның төлевирин алыр эргелиглер. Төлевирниң хемчээли 50 000 рубль болуп турар.
Бо чылын Кызылда Вавилин ээтпээнче чырыкты кииреринге 70 хире млн рубльди тускайлаан. Чазак бажыңынга болган бөгүнгү ужуражылга үезинде, «Россети Сибирь Тываэнерго» компанияның удуртукчузу Антон Лукин найысылалдың ол микрорайонунче энергетиктерниң планнааны хемчеглер бо чылын боттанырын республиканың баштыңы Владислав Ховалыгга чугаалаан.
Регионнуң техниктиг хайгаарал албанынга 2023 чылдан эгелеп аттракционнарның ажылдаарынга беленин хынаарын онааган хоойлу төлевилелин Тываның Чазаа деткээн.
Регион Чазааның шиитпири-биле 2023 чылдың апель 20-ден май 20-ге чедир Тыва Республиканың девискээринде өртке удур онза чурумну киирген. Айыттынган ол үеде арга-арыгга болгаш хову шөлдерге өрт үнүп болуру-биле, өртке удур айыыл чок чоруктуңшыңгыыраткан өске негелделерин база киирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2024 чылда чаагайжыдылга объектизин шилиир бадылаашкынга идепкейлиг киржиринче республиканың чурттакчыларын кыйгырган. Чурттуң Президентизи Владимир Путин Федералдыг чыышка Айыткалын берип тура, тускай шериг операциязының киржикчилеринге база мөчээн дайынчыларның өг-бүлелеринге адрестиг дуза көргүзер тускай күрүне фондузун тургузарын чарлаан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг регионда АҮК, арга-арыг болгаш аңныыр ажыл-агыйларын, адыр яамыларын болгаш ведомстволарын харыылаар бодунуң чаа оралакчызы Алик Монгушту таныштырган. Муниципалдыг деңнелге улуг школаны эрткен арга-дуржулаглыг специалист ажылче киргенин Тываның Баштыңы демдеглээн.
Тыва Республиканың Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызы биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук субъектилерин "социал бүдүрүлгелер" деп хүлээп көөрүнге херек документилер хүлээп алыышкынын эгелээн.
Тывага эрткен неделяның эгезинде хар чагганындан, мал кыштаглаашкыны элээн нарыыдаан. Чамдык кожууннарның одарларында харның кыры дошталдыр доңа бергенинден, малчыннар малды тургузу азырап кирипкен болгаш, мал чеминге хереглел улгаткан деп, республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан. Эрткен пятницада орук-ондал ондаанга таварышкан школачылар сегип турар. Дүүн ийи уругну катап шинчээн соонда республиканың 1 дугаар эмнелгезинден үндүр бижээн. Бөгүн дөрт кижини үндүр бижиир болза, бир кижи ам-даа эмнедип артар. Тываның сарыг шажынында төөгүлүг болуушкун болган – регион баштыңының шиитпири-биле, элээн каш билдингир хүрээлерни - шупту оран-савазы болгаш чоок чыдар девискээрлери-биле Кызылда Цеченлинг хүрээзин, хем ол чарыында "Туптен Чойхорлинг" дуган-хүрээни, Чөөн-Хемчикте "Үстүү-Хүрээ" хүрээ комплекизин республиканың Камбы-Лама эргелелиниң өнчүзүнче халас дамчыткан. Бөгүн Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Тыва Республиканың Чазак даргазының агроүлетпүр комплекизиниң талазы-биле оралакчызын томуйлаан. «Экология» национал төлевилелдиң «Арыг агаар» федералдыг төлевилелинге регион киришкеш, 2030 чылга чедир Тываның найысылалында хуу секторнуң көвей кезиин экологтуг арыг энергия дөстүг одалгаже шилчидерин чедип алган деп, ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызы дыңнаткан.
Тываның арга-арыг фондузунуң девискээринде аңгы-аңгы точкаларда арга-арыг өрттерин ол дораан ырактан тып илередиптер үш тускай системаны ажылдаткан. Республиканың ийи кожуунунда: Таңдының Балгазын арга-арыг ажыл-агыйының девискээринде база Бии-Хемде «Тайга» станциязының бедик черлеринде тургускан ийи камера ол чоок кавы девискээрлерни хайгаарап турар.
2023 чылда бот-тывынгыр коллективтерниң бүгү-российжи фестиваль конкурузунга Тывадан ийи коллектив киришкен. Жюриниң шиитпири-биле мөөрейниң ийиги чадазынче Сибирь болгаш Ыраккы чөөн чүктен 14 киржикчиниң санынче Тывадан улустуң уран чогаадыкчы ийи коллективи: Эрзинден «Эзир-Уя» аас чогаал бөлүү база Кызыл кожуундан «Аян тудаал» ыры ансамбли эрткен. Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускай программазы-биле “Агроүлетпүр комплекизиниң материал-техниктиг баазазын экижидери” угланыышкынга субсидия алыр чагыгларны сайгарып көргенин дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның инициативазы-биле чажыт арага садып турар черлерни бижип дамчыдар “Идепкейлиг хамааты”/"Активный гражданин" чат-ботту чонда нептереңгей "Вайбер" биле "Телеграм" мессенджерлерде ажыдып, бо чылдың мартта ажылдаткан.
Тывада тыва чогаалчыларның аудио-номнарын чыыр ажыл уламчылавышаан. «Культура» национал төлевилелдиң “Чогаадыкчы кижилер” федералдыг төлевилелиниң “Библиотека херээ” угланыышкынга Россияның культура фондузунуң коммерцияга хамаарышпас организациялар аразынга конкурузунга ойнап алган грантызы-биле Тываның библиотека ассоциациязы-биле К.И. Чуковский аттыг Тываның республиканың уруглар библиотеказы сөөлгү каш чылда ол төлевилелди эгелээш, боттандырып турар. Тыва Республиканың Чазааның Үрер хөгжүм оркестри тургустунганындан бээр бо чылын 15 чылдаанын демдеглээр. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг хөгжүмчүлер-биле ужурашкаш, юбилейлиг чылда коллективтиң планнарының, херектиг деткимчени чазактың талазындан шиитпирлежириниң дугайында чугаалашкан.
Чайгы кадыкшылга кампаниязының бүдүзүүнде Чагытай чоогунда уругларның стационар лагерьлери хөл чоогунга айыыл чок, эптиг, тускай дериттинген эштир зонаны алыр.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Роскызыгаар тудуунуң Новосибирскиде филиалының удуртукчузу Александр Владимирович Сирчук, Красноярск таможнязының начальниги Василий Сергеевич Костомаров база Федерация Чөвүлелинде сенатор Дина Ивановна Оюннуң киржилгези-биле, Кызылдың аэропортунда агаар эрттирилге болгаш ийи талалыг «Хандагайты» автомобиль эрттирилге пунктуларын эде чаартыр ажылдарның чорудуун Тываның Чазаанга чугаалашкан.
Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы Каа-Хем кожууннуң Дерзиг-Аксы суурга бажың-интернаттың5 чаа оран-савазын тударын дыңнаткан. «Демография» национал төлевилелдиң “Улуг салгал” федералдыг төлевилел шугуму-биле ол сорулгага 1,3 млрд рубльди тускайлаан. Россия Федерациязының регионнарындан Тыва Республика күрүне программаларын боттандырар керээлер чарарынга эки үре-түңнелдерни көргүскен.
“Чурттаар чер болгаш хоорай хүрээлели” национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээри” регион төлевилелиниң күүселдези-биле 2024 чылда Тывада чаагайжыдар хөй-ниити девискээрлерин шилиир онлайн-бадылаашкын апрель 15-те эгелээр. 17.gorodsreda.ru федералдыг шөлчүгешке эртер рейтингилиг бадылаашкын май 31-ге чедир уламчылаар.
Тываның чумага удур станциязы Моол кызыгаарындан чумалыг хээкчилер аарыгны нептередип болур дээн дүвүрээзин үндезин чок дээрзин республиканың чонунга дыңнаткан.
Тывада ие капиталының регионалдыг хемчээлин эде көрген. 2023 чылдың январь 1-ден ооң хемчээли 2022 чылга деңнээрге 3175 рубль көвүдеп, 60909 рубль апарган. Донецск улус республика, Луганск улус республика, Запорожье база Херсон областарже ажылдап чоруткан Тывадан эмчилерниң болгаш эмчи сестраларының ажылынга төлевирни ийи дакпыр кылдыр төлээр. Бо неделяда республиканың Чазаа ындыг шиитпирни бадылаан. Тывада РФКП политиктиг партияның регион салбырының удуртукчузу Роман Тамоев Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның таныштырган отчедунуң өзек темазы болгаш айтырыы социал политика болганын демдеглеп, өг-бүлеже кичээнгей, чурттакчы чоннуң орулгалары өзүп, регионнуң хөгжүлдеже херии басканы - чугула чедиишкиннер болган деп, онзалап айыткан: Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) депутады, «Восток» КХН тудуг компаниязының удуртукчузу Сергей Уюсов 2022 чылда Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетка хамаарыштыр үзел-бодалын илередип тура, сөөлгү ийи чылда республиканың тудуг адыры дыка дүрген шимчеп турарын демдеглээн: Дүүн, апрель 12-де, Чазак бажыңынга Тываның Баштыңының 2022 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң база 2023 чылдың сорулгаларының дугайында отчедунуң кыска допчулалын таныштырган.
Бөгүн 11.00 шакта, Тываның Чазааның Бажыңынга, республиканың Дээди Хуралының депутаттары 2022 чылда регион чазааның кылган ажылдарының дугайында дыңнап, 2023 чылда күүсекчи эрге-чагырганың дээди органының мурнады боттандырар ажылдары-биле таныжар.
«Айыыл чок шынарлыг оруктар» национал төлевилел күүселдези-биле Кызылдың оруктарында септелге ажылдары эгелээн. «ДСТ» КХН-ниң ажылчыннары апрель 6-тан Каменистая кудумчузун чаартыр ажылдарже кирген.
Эртен, апрель 12-де, Кызылга республикада «Поддержка» чурттакчы чоннуң социал хандырылгазының комплекстиг төвүнүң тургустунганындан бээр 20 чылынга тураскааткан ачы-буян концерти болуп эртер. Тываның Чазаа республиканың эрткен чылда кылган база 2023 чылда кылыр ажылдарының дугайында отчетту белеткээн. Тываның Чазааның бирги вице-премьери Владимир Донских отчеттуң кол темаларын илеткеп, эрткен чылда республиканың чедип алганы кол көргүзүглерин таныштырган.
Нина Ендан-Сюрюновна Саая база ооң уйнуу Айзаның амыдыралында өөрүшкүлүг болуушкун болган - элээн каш чылдар иштинде түр чуртталга шөлдүг турган кырган-авашкыларның Кызылга чурттаар чериниң айтырыы шиитпирлеттинген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазының соонда, өскүс дээш оочурда турар Айзага бажың бээрин дүргедеткен.
Неделя санының мониторинг сан-чурагайы-биле алырга, Тывада саргы сезонунуң эгезинден бээр 12 кижи саргыга ызырткан, оларның бежи - 17 харга чедир бичии уруглар дээрзи демдеглеттинген. Тываның чурттакчылары 2015 чылдың март 1-ге чедир чурттаар бажыңнар туткулап алган боттарының чер участоктарын бөдүүнчүткен чурум-биле хоойлу езугаар күштүг кылдыр кылдырып ап болур.
Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга болуп эрткен байырлыг хуралга башкылал ажылының регион тиилекчизиниң адын чарлаан. Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы школазының англи дыл башкызы Алдын-кыс Куулар «Чылдың башкызы - 2023» хүндүлүг аттың база бир миллион акша түңнүг кол шаңналдыг эдилекчизи болган.
Апрель 1-де “Чылдың башкызы” мөөрейниң регионалдыг чадазының ажыдыышкыны болуп эрткен. Аңаа ниитизи-биле кожууннарга тиилекчи болган 233 башкы киржип чедип келген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле бо чылын, ооң мурнунда чылда дег, ниити шаңнал фондузун 5 сая рубль кылып каан. Мөөрейге тиилекчи болуп, “Тыва Республиканың чылдың башкызы – 2024” деп атты чаалап алган башкы шаңнал кылдыр 1 сая рубльди алыр. Ол ышкаш федералдыг деңнелге Тываның адын камгалап киржир эргелиг болур.
Республиканың эмнелгелеринде Кадык камгалалынга хамаарышкан национал төлевилелдер болгаш регион удуртулгазының деткимчези кончуг улуг рольду ойнап, чурттакчы чонга эмчи дузазын алырынга эптиг байдалды тургузуп турар. Оларның аразында Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгези күрүне деткимчезиниң ачызында сайзырап турары көскү. Ол дугайын улуг эмчиниң оралакчызы Буян Маадыр-оол чугаалап турар.
2023-2024 өөредилге чылында Тываның өөредилге албан черлериниң ном саңының фондузу 55 сая ажыг рубльге саткан чаа өөредилге номнары-биле (89040 кезек) четчелеттинер.
Кызыгаар чоогунда чыдар кожуун, сумуларның девискээринге өрге-күжүген, тарбаганнар аразынга чума аарыы бо-ла илереттинип келир. Бир эвес аарыг амытаннарга дээп, эъдин чиир болза, кижиже халдай бээриниң айыылы улуг. Аарыг өрге-күжүгенге, тарбаганга дээп, оларның эъди-кежин союп, бузуп турар үеде холун кезип алган таварылгада, балыгже чуманың вирузу дораан кире бээр. Ук аарыг дыка дүрген нептереп, долгандыр кижилерже халдай бээр дээрзин эпидемиолог эмчилер тайылбырлап турар. Ол ышкаш чедир хайындыртынмаан тарбаган эъдин чиирге, база чума аарыы кижиже халдай бээр.
"Социал хөмүр" губернатор төлевилелинге киржир күзелдиглер документилерин 2023 чылдың февраль 1-ден март 31-ге чедир дужаап турар. Бо хүнге чедир 3600 ажыг өг-бүле документилерин дужааган. Билдириишкинни тус черлерде Уругларга болгаш өг-бүлелерге дуза чедирер төптерге, Кызыл хоорайда - Бай-Хаакская кудумчузунуң 6 дугаар бажыңда кабинетке киирер.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг Культура ажылдакчыларының хүнүн таварыштыр байыр чедирген:
Республиканың удуртукчузу Владислав Ховалыг Елена Хардикованы Өөредилге сайыды кылдыр томуйлаан.
Бо хүннерде Республиканың Баштыңының бот-идепкейи-биле сураглыг мессенджерлерде хоруглуг арага садып-саарып турарының дугайында дыңнадып болур чат-боттар (чат-бот – харылзаа тударынга автоматчыткан система) ажылдап эгелээн. Ол бот-идепкейниң техниктиг деткимчезин Тывада Регионну удуртур төп (ЦУР) хандырып турар, кирген бирги дыңнадыгларның ажыл-чорудулгазын база ол төп чорудар. Россияның Украинада чорудуп турары тускай дайынчы операцияның киржикчилери дайынчыларга дузаны организастаар талазы-биле Республика штавының хуралы ТР-ниң Чазааның бажыңынга март 21-де болуп эрткен. Хуралды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг башкарып эрттирген.
Тываның чуртталга-коммунал объектилериниң 77 хуузу эргилээн. Чылыг четкилериниң 50 хуузун, суг четкилериниң 45 хуузун, чуундулар төгер четкиниң 60 хуузун дүрген чаартыры негеттине берген.Бо ажылдарны кылып чорудары-биле, коммунал объектилерин модернизастаарының 2023–2027 чылдарда регион программазын ажылдап кылган. Ону боттандырар талазы-биле ажылдарны 2023 чылда эгелээрин чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Мерген Мынын-оол дыңнаткан.
Март 21-де Бүгү-делегейниң кукольниктер хүнүнге болгаш Тываның күрүнениң ойнаар-кыстар театрының 10 чылдаан юбилейинге тураскааткан байырлыг хемчеглер болуп эрткен.
РФ-тиң ОБЯ-ның Тывада кол эргелелиниң баш бурунгаар тодаратканы-биле, республика девискээринде чамдык суурлар эрээн хар суундан когарап болур магадылалы бар.
РФ-тиң Чепсектиг Күштеринче хамаатыларны керээ ёзугаар шилип чорудар талазы-биле хемчеглерни 2023 чылда Тыва Республиканың шериг комиссариаттары канчаар чорудуп турарының дугайында чөвүлел хуралды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг март 21-де эрттирген.
Сөөлгү болган Аппарат хуралынга ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг час дүжерге, хар адаанга көзүлбейн чыткан боктар көстүгүлеп келирин болгаш хоорай, суурлар девискээрлерин арыг-силиг тургузары-биле, субботниктерни организастап эгелээр дугайында даалганы шупту деңнелдиң удуртукчуларынга берген.
Национал терроризмге удур комитеттиң даргазының бадылаан 2023 чылдың планы ёзугаар Барыын-Хемчик кожуунга ТР-ниң оперативтиг штавының удуртулгазы терроризмге удур өөредигни чоруткан.
Тожунуң ивижилер командазы Саха Республикада Нерюнгрин районнуң Иенгра деп суурунда болуп эртип турар чаңчыл болган Делегей чергелиг чемпионата киржип турар. Чемпионатка «Делегейниң ивижилери» деп делегей чергелиг ассоциация деткимчезин көргүскен. Арктика чөвүлелиниң кежигүннери болур чурттардан, Моолдуң болгаш Кыдаттың соңгу чүктүң ивилерин азырап өстүрүп турар арга-дуржулгалыг областары чемпионаттың киржикчилери болган.
Россияның амыдырал-хандырылга болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйының ажылдакчыларының профессионал байырлалын чылдың-на март айның үшкү улуг-хүнүнде демдеглеп эртери чаңчыл апарган. 2023 чылда бо профессионал байырлалдың хүнү – март 19.
Чурттуӊ агроүлетпүр комплекизин хөгжүдер болгаш чаартып кылыр талазы-биле Россия Федерациязыныӊ Чазааныӊ сорулгалыг ажыл-херээн шиитпирлээри-биле «Росагролизинг» деп акционерлиг ниитилелди 2001 чылда тургускан. Республиканыӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ машина-техниказын садып алыры-биле Тываныӊ Чазаа Росагролизинг-биле дугуржулга чарып алган.
Россияның Чурагайлыг сайзырал, харылзаа болгаш массалыг харылзажылга яамызы 2023 чылдың март 13-тен апрель 2-ге чедир «Чурагай кичээли» деп ниити билигниң төлевилелиниң «Смартфоннарда чүү чаштып турарыл: интернеттиң айыылы» деп темага кичээлдерни эрттирер. Ооң кол сорулгазы школачыларның чурагайлыг экономикага чугула билиглерин сайзырадыры, смартфоннарга интернетти айыыл чок ажыглаарының чуруму-биле таныштырары, телефоннарга хууда информацияны камгалаары болгаш информацияның айыыл чок чоруу-биле ажылдаар специалистерниң ажылды чорудары болур.
Тывада чаа тургустунган автономнуг коммерциялыг эвес «Номад» гуманитарлыг шинчилелдер төвү ук мультфильмни тыва дыл кырынга очулдургаш, ону үндүрер тускай чөпшээрелди Россияда «Ноль плюс медиа» студиядан алган. «Номад» төп бо хүннерде Тываның хөгжүм-шии театрының база «Тет-а-тет» ойнаар-кыстар театрының артистери-биле кады ажылдажылганы чорудуп, мультфильмниң баштайгы сериязының үн бижидилгезин чорудуп эгелей берген. «Лео биле Тиг» мультфильм ниитизи-биле 26 сериялыг. Бижидилгени Чогаадыкчы үлетпүр школазының студиязында профессионал артистерниң киржилгези-биле бижидип турар. Тыва дылда мультфильмнерни көргүзери-биле “Ирбиштей” деп аңгы ютуб каналды ажыткан.
Часкы болгаш чайгы үер суундан камгалал ажылдарын үндезиннии-биле чорудар хемчеглерни база баш бурунгаар алган. Оларның бирээзи Тыва Республикада сугга алзыр девискээрлерниң кызыгаарының дугайында медээлерни шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай күрүне реестринче киирип эгелээни. Бо реестрже киирген девискээрлерге чуртталга бажыңнарын, чурттакчылыг черлерни оларны сугдан камгалаар инженер тудуглар чокка тударын чөпшээревес. Ындыг зоналарның карта-схемаларын Тываның дөртен суурларынга хамаарыштыр ажылдап кылган. Чижээлээрге, Хемчик, Чыргакы, Сыстыг-Хем хемнерниң болгаш Кызылда Доңмас-Сугнуң суунга алзыр черлерниң девискээрин тодарадыр талазы-биле ажылдарны «Сибземпроект» акционерлиг ниитилел, «Земстройпроект» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел, Арга-ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус ажыглалының яамызының чагыы-биле кылып чорутканнар.
Республиканыӊ яамыларыныӊ болгаш ведомстволарыныӊ удуртукчулары-биле оларныӊ оралакчылары бо хүннерде Тываныӊ ырак булуӊу – Тере-Хөл кожуунда ажылдап турар.
Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг Дээди Хуралга (парламентиге) Айыткалынга «Чоннуӊ чаагай чаӊчылдарыныӊ күш-ажыл, өг-бүле, демниг болуру деп үнелиг билиглерни кадагалаары болгаш быжыглаары» деп аӊгы эгени онзалап демдеглээн.
Чугула харылзааларның бирээзи чурттар аразы чергелиг “Кызыл – Улангом”, Кызыл – Улан-Батор” авиарейстерни ажыдары – чоокку чылдарда боттандырары. Бо хоорайларның аразынга агаар харылзаазын ажыдары-биле Кызыл хоорайның аэропортунда чурттар аразының секторун ажыглалга киирер ажылдарны дүргедеткен.
Март 13-те ыраккы Тере-Хол кожууннуң төвү Куңгуртугда "Хүнчүгеш" аттыг 60 олуттуг чаа уруглар сады ажыттынган дугайында Чазак Даргазы Владислав Ховалыг ВКонтакте-де бодунуң блогунга бижээн.
Бөгүн Таңдының Бай-Хаак суурга олимпий оюннарының биатлонга ийи дакпыр чемпиону, Россияның алдарлыг спорт мастери, делегей чемпионадының мөңгүн медалының ийи дакпыр эдилекчизи Евгений Устюгов кээп чораан. Ол Таңдының спорт школазынга четкеш, хаактыг чарышка сонуургалдыг өөреникчилер болгаш тренер башкылар-биле ужурашкан.
Ие-Черивистиң амгы үеде экология талазы-биле нарын-берге байдалда таваржып турары дүвүрээзинниг айтырыгже хөй-ниитиниң кичээнгейин угландырары-биле, шак мындыг делегей чергелиг акцияны Бүгү-делегейниң бойдус фондузу 15 чыл бурунгаар Австралияның төвү Сидней хоорайга эгелээн. Акцияга чоорту хөй-хөй чурттар каттыжып, ук акция эң-не калбак, барык 2 миллиард кижи киржип турар делегей чергелиг хемчег апарган.
Тывада чуртталга бажыңнарын тудуп болур, ажыглал чок чыдар чер участоктарын Росреестр-ниң сайтызындан тып болурун бо албан чери дыңнадып турар.
Марттың он сесте «Тайга» станциязынга "Хар ирбижи - 2023" хаак чарыжының VI маргылдаазы эгелээр. Чыл санында эртип турар чаңчылчаан маргылдаа ачы-буян сорулгалыг: ирбистиң чурттап турар бойдузунга болгаш девискээринге камныг болурунче кичээнгейни хаара тудар.
Тывада чуртталга тудуунуң чер участоктарын база девискээрлерни чөптүг ажыглавайн турарын илередир ажыл уламчылавышаан. Росреестрниң регион эргелели, ажыглал чок чыткан 114 га черни тодараткан, ооң 27,9 газын хөй каът чуртталга тудуун тударын чөпшээрээн ажыл-агый ажыглалынче хаара туткан.
Федералдыг эксперттер 2022 чылда экономиктиг өзүлде талазы-биле лидер регионнарының санынче Тываны киирген. Республика каттышкан регион продуктузун 4,1 хууга өстүргеш, чуртта үшкү черни ээлээнин «Реальное время» интернет-солуннуң аналитиктери дыңнаткан.
Өөредилгениң школа системазын эде чаартыр федералдыг программа шугуму-биле бо чылын Тывада 13 школага капитал септелгени чорудар. Эрткен неделяда Тываның Чазаа эде тудуушкун ажылдарын кылыр организацияларны томуйлаар дугайында доктаалды бадылаан.
Апрельдиң 4-ке чедир азыг диштиг араатаннар-биле демисел хемчеглерин күштелдирер деп, ТР-ниң дириг амытаннар объектилерин камгалаар күрүне комитеди дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг регионнуң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга ийи уксаажыдылга өшкү ажыл-агыйларын тургузар даалганы берген турган. Красноярскиниң экономиктиг шуулганының шөлүнге Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызы «Нефть база газ, хөмүр» кластер талазы-биле стратегтиг сессияның интеллектуалдыг партнеру база организатору кылдыр ажылдаан.
Тыва Республиканың кадыннары! Бистиң эргим херээженнеривис!
В. Көк-оол атыг национал хөгжүм-шии театрынга, Бүгү делегейниң херээженнер хүнүнге тураскаадып, ТР-ниң Баштыңының Өөрүп четтириишкиннерин база Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал болуп эрткен.
«Чаңгыс демниг Россия» партияның регион салбырының баазазынга, марттың 6-дан 9 хүннеринде, кадык камгалалының талазы-биле айтырыгларлыг хамаатыларын хүлээп, оларга консультацияларны бээр.
Ат-сураглыг спортчу, Тыва Республиканың Арзылаң мөгези Маадыр Монгуштуң чүрээ 55 харлыында чүрээ турупкан дугайында кажыыдалдың медээзи бөгүн келген.
«Лидер» элээдилер төвүнде барып турар Тываның кадет корпузунуң сургуулдары аар балыгланза-даа, чүгле бодунуң эвес, а ийи уругнуң база амы-тынын камгалап кааш, ады-сураа бүгү чуртта алгый берген үе чергези Фёдорга өөрүп четтиргенин илереткен ажык чагааны чоруткан.
Экер-оол Манчын ТР-ниң Дээди Хуралында (парламентиде) Тываның Баштыңының төлээзи кылдыр томуйлаткан.
Красноярскиниң экономиктиг шуулганының үезинде, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база «БТК групп» АН-ның чиңгине директору Андрей Подопригорин инвестиция төлевилелин кады боттандырар дугайында керээге атты салганнар. Печка одаар бажыңнарга хөмүр хандырылгазының төпчүткен системазын тургузуп, одаар чүүлге өртектерни кайы хамаанчок өстүрерин болдурбас дээш, республика эрге-чагыргазының дузазы-биле хөмүр шыгжаар черлер четкизин көвүдедир тудар ажылды Тыва 2023 чылда уламчылаар.
«Межегейхөмүр» хөмүр-даш компаниязы» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилел республиканың каттышкан бюджединче 2022 чылда 83 млн ажыг рубль хемчээлдиг үндүрүг төлевирин кииргенин, Тываның Экономиктиг хөгжүлде яамызы дыңнаткан.
Тываның Чазаанга террорга удур комиссияның ээлчеглиг хуралы болуп эрткен. ТР-ниң Чазааның даргазының албан-хүлээлгезин күүседип турар Виталий Бартына-Садының башкарганы хуралда, комиссия кежигүннери 2019-2023 чылдарда Россия Федерациязында террорнуң идеологиязынга удур хөделириниң комплекстиг планының хемчеглерин эрткен чылын республикага канчаар боттандырганын чугаалашкан.
Ооң мурнунда неделяга деңнээрге, Тывада чаа коронавирус халдавырындан аараан кижилер саны 56 хуу кызырылган. Росхереглелхайгааралының республикада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак февральдың 27-ден марттың 4-ке чедир COVID-19-тан аараан 132 таварылганы лаборатория бадыткаанын дыңнаткан. XIX Красноярскиниң экономиктиг шуулганының бир шөлүн Тыва Республиканың хөгжүлдезинге тураскааткан. Тываның баштыңы Владислав Ховалыг байырын чедиргеш, Россия, Моол база Кыдаттың белдиринде онза геополитиктиг байдалдыг, бай-байлак арга-арыг, суг болгаш минерал-чиг эт курлавырларлыг республика - улуг болгаш каш янзы инвестиция төлевилелдерин эгелээринге онзагай баазалыг регион болуп турарын демдеглээн. Красноярскиниң экономиктиг шуулганының үезинде, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг биле «Сибирьниң генерация компаниязы» КХН-ниң «Сибирьниң хөмүр энергетика компаниязы» АН-ның чиңгине директору Максим Басов, Тываның Чазаа биле Сибирьниң генерация компаниязының кады ажылдажылга керээзи езугаар Тыва Республиканың энергетика комплекизин кады хөгжүдерин дугурушканнар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Техмашсервис» АН-ның чиңгине директору Игорь Тарабанов-биле Красноярскиниң экономиктиг шуулганының ийиги хүнүнде ужурашкан. Красноярскиниң экономиктиг шуулганының үезинде, Тываның Садыг-үлетпүр палатазы-биле Енисей Сибирин хөгжүдер корпорация кады ажылдажылга дугайында керээге атты салганнар.
Красноярскиниң экономиктиг шуулганының стратегтиг сессиялар үезинде, республиканың эрге-чагыргазы Ажаалга банкызының Сибирь банкызы-биле кады ажылдажылга документизинге атты салганнар.
Кадыкшыл байдалы кызыгаарлыг кижилер аразынга профессионал мергежилге «Абилимпикс» национал чемпионаттың регион чадазынга Тывада 163 кижи киржир.
Красноярск крайның, Хакас Республиканың база Тыва Республиканың инвестиция курлавырын даштыкы делегацияларга Красноярскиниң экономиктиг шуулганының шөлчүгештеринге таныштырган.
Красноярскиниң экономиктиг шуулганы-2023 үезинде, Владислав Ховалыг биле Виктор Томенко Тыва Республика биле Алтай крайның аразында кады ажылдажылганы хөгжүдер планга атты салганнар. Республика Чазааның сөөлгү хуралында, «Тыва Республиканың күрүне шаңналдарының дугайында» хоойлуже өскертилгелерни киирип, «Тыва Республиканың социал камгалалының алдарлыг ажылдакчызы» чаа атты тургузар дугайында хоойлу төлевилелин хүлээп ап, ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламент) ону көөр кылдыр дамчыткан.
Красноярскиниң экономиктиг шуулганының стратегтиг шөлдериниң бирээзинге, шуулганның аалчыларының болгаш киржикчилериниң мурнунга тыва делегация «Келир үеже инвестициялар. Тываның хөгжүлдезиниң перспективтиг угланыышкыннары» деп таныштырылганы кылган.
Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызының регион хөгжүлдезиниң департамент директору Виталий Алтабаев Красноярскиниң экономиктиг шуулганының (КЭФ) “РФ-тиң үлетпүр зоналарын хөгжүдери – дээре дээн практикалар” деп темалыг ажыл-агыйжы дискуссия үезинде, ведомство Сибирьниң регионнарындан тускай экономиктиг зоналар тударынга чагыгларны манап турарын дыңнаткан.
НТВ телеканалдың Россияның чоннарының уран чүүлүн, культурлуг езу-чаңчылдарын база онзагайын нептередиринче угланган “Талантылар чурту” деп улуг шоузун тырттырарынга киржир кылдыр этно-хөгжүм күүседикчилериниң “Одучу” чогаадыкчы коллективин кастингиже чалаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чамдык яамылар болгаш ведомстволарның дээди күрүне албан-дужаалдарынче томуйлаашкын дугайында каш доктаалга адын салган.
Амгы экономиктиг болгаш геополитиктиг байдалга дүүштүр Сибирьни хөгжүдеринче угланган айтырыгларлыг Красноярскиниң экономиктиг шуулганы – 2023 ажылын эгелээн.
Кызылда Моолдуң чиңгине элчин черинге Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг барып чедип, Тыва Республика биле Моолдуң кады боттандырып ажылдаары чугула айтырыгларын чугаалашкан.
2023 чылда Тывада национал төлевилелдерни боттандырарын 11,7 млрд рубльга акшаландырар, 2022 чылда ол сорулгага үндүрген акша-хөреңги хемчээлинден 114,7 хуу хөй.
Чаңгыс аай пособие дугайында хоойлу күш киргенден бээр, Тыва Республикада 16 муң ажыг уругга база 1300 ажыг иштиг херээженнерге төлевирлер дээш 210 ажыг млн рубль акшаны шилчиткен.
Өөредилгениң школа системазын эде чаартыр федералдыг программа шугуму-биле 2023 чылда Тывада 13 школаны бүрүнү-биле септээри планнаттынган.
Бөгүн, марттың 1-де, бүгү чуртта ышкаш, республиканың шупту школаларынга бүгү-российжи хыналда ажылдар эгелээн. Тываның 81 школазынга ниити хыналда ажылдарны бирги хүнде бижиирин. ТР-ниң Өөредилге яамызы дыңнаткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, Тыва Чазактың кежигүннери республиканың хоочун солуннары - «Тываның аныяктары» биле «Шынны» удуртуп чораан ат-сураглыг болгаш салым-чаяанныг журналист, Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы Светлана Сюр-ооловна Монгуштуң үр эвес аарааш чок болганы-биле ооң чоок болгаш төрээн кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен.
Эрткен чылдан эгелеп Тывада аңчы билеттерни база аңнаарынга чөпшээрел алырын электроннуг хевир-биле кылдырар практиканы ажыглап эгелээн.
Тыва Республиканың чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы 2023 чылда республиканың чурттакчылыг черлерин суг-биле хандырарының шынарын бедидер программа боттаныышкынының планнарын дыңнаткан.
Бөгүн Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы суурда республикада Башкы болгаш дагдыныкчының чылынга болгаш Тываның эң-не арга-дуржулгалыг дарганнарның бирээзи, республикада ады-сураа билдингир мастер Виктор Сакыйбанович Ондарның юбилейинге база Тыва үндезин культура төвүнүң 15 чылы биле 60 маадырларның тура халыышкынының 140 чылынга тураскаадып, “Уран дарган” деп ус-дарганнарның республика мөөрейи эгелээн.
Тывада үлүг киирилделиг тудуг институду шапкын хөгжүлдени алган. Росреестрниң республикада эргелели чүгле эрткен чылын хамаатылар-биле тудуг организацияларының аразында чарган 366 керээлерни бүрүткээн.
Республиканың ветеринария албаны ыттар ээлери-биле ажылды уламчылавышаан. Ылаңгыя бажың ыттарын тарып, албан имнеп демдегледир хемчеглер чоруп турар. Бөгүнге чедир республика иштинде үш муң хире ыттар демдеглеттингенин, ведомствонуң парлалга албаны дыңнаткан. Чуртта ниити амыр эвес үеде, Президентиниң российжи эртемни тускай деткиир дээни, эртемденнер ниитилелинге чаа аргаларны ажыдып турарын Тыва Республиканың Эртем талазы-биле агентилелиниң директору Алёна Стороженко демдеглээн.
Красноярск край, Хакас Республика база Тыва Республиканың девискээринде регионнарның социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган “Енисей Сибири” комплекстиг инвестиция төлевилел чорудуу-биле, Хакасияның төвү Абаканга тыва чоннуң Шагаа байырлалын бир дугаар демдеглеп эрттирген. Ивижилер фестивалының кол эртер чери - Тожунуң Тоора-Хем суур чанында Бирги оймакка чон хөйү-биле чыглып келген. Байырлалдың киржикчилери база аалчылары ивилер-биле тырттыржып, аңныыр тывыжының, бойдус байлааның делгелгезин сонуургап, тус чер ус-шеверлериниң кылганы уран чогаадылга чүүлдерин сонуургап, тос чадырларже база өглерже кирип, ивижилерниң амыдыралын сонуургаан.
Тываның найысылалында Масленица неделяның сөөлгү хүнүн хөглүг, солун, уттундурбас кылдыр чон байырлаан. Арат шөлүнге 1,5 муң хире кызылчылар болгаш аалчылар чыглып, кышты үдээн.
Тыва Республика үер соонда оруктар септелгезинче акша-хөреңгини алыр 8 регионнуң санынче кирген. Федералдыг Чазак ол сорулгага ийи миллиард рубль акшаны тускайлаан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база Россия Федерациязының Соңгу чүк, Сибирь болгаш Ыраккы чөөн чүктүң биче буурай үндезин чоннар ассоциациязының президентизи Григорий Ледков ажыл-агыйжы ужуражылга үезинде керээге атты салганнар.
Ада-чурт камгалакчызының хүнүнде Кызыл хоорайда Тиилелге шөлүнге байырлыг митинг болуп эрткен.
Эргим чаӊгыс чер чурттугларым!
Ада-чурт Камгалакчыларыныӊ хүнү-биле силерге Тываныӊ Чазааныӊ болгаш бодумнуӊ өмүнээмден байыр чедирип тур мен!
Бөгүн, февраль 22-де, Кызыл хоорайның Арат шөлүнге чылдың-на февраль 23-те Россияга демдеглээри Ада-чурт камгалакчызының хүнүнде, митинг-концерт болуп эрткен. Февраль 21-де, Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин Федералдыг Хуралга 18-ки Айыткалын кылган. Гостиный дворга, Президентиниң Айыткал ёзулалынга республиканың удуртукчузу Владислав Ховалыг баштаан делегация киришкен.
Эргим чаңгыс чер чурттугларым!
Өгбелерниң ай санаашкыны-биле Чаа чыл – Шагаа байырлалын уткуштур Тыва Республиканың Чазааның база бодумнуң өмүнээмден байыр чедирип тур мен.
Эртен, февраль 21-де, Гостиный дворга, Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң Федералдыг Хуралга чылдың Айыткалын таныштырган езулалынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг база киржир.
Республикада террорчу кыжаныышкынныг меге дыңнадыглар бо-ла нептерей бээр апарганын корум-чурум камгалаар органнар демдеглээн.
Тываның найысылалынга февраль 21, 23 база 24 хүннеринде араганы садарын хораан. Шак-ла ындыг хоругларны республиканың арткан муниципалдыг тургузуглары база киирген.
Тываның чурттакчыларынга чаа ажылчын неделя ийи ажыл хонуктуг. Республика Шагааны байырлаары-биле, Россияның өске регионнардан бир хонук артыкка дыштаныр. Эрткен неделяда Тываның күрүне университединге «Баштайгыларның шимчээшкини» бүгү-российжи уруглар болгаш аныяктар шимчээшкининиң эге салбырын байырлыы-биле ажыткан.
Эрткен чылдың түңнелдери-биле алырга, Тывада туберкулезтан аарыыр чорук эвежээни демдеглеттинген. Фтизиатрлар ниитилелиниң хуралында, республиканың фтизиатрия албанының дыңнаткан сан-чурагайлары-биле алырга, 2022 чылда 100 муң кижиге онааштыр 113,5 кижи аарып, 2021 чылдан 8 хуу эвээжээни айыттынган. Тываның профессионал танцы уран чүүлүнүң алдын шыгжамырын тургускан алдарлыг “Саяннар” ансамблиниң кол хореографтыг көргүзүглеринге тураскааткан “Салгалдарга тураскаал” деп элээн каш дамчыдылгалыг төлевилелдиң көргүзүү «Оваа ТВ» телеканалга эгелээр.
Февраль 17-де, ай санаашкыны-биле Чаа чылга – Шагаа байырлалынга тураскаадып, Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан. Байырлал бүдүүзүнде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг төрээн чериниң байлак культурлуг өнчүзүн кадагалап, ону хөгжүдүп чоруур чаңчылчаан тыва иштиң маадырлары – малчыннарга, ус шеверлерге, уран чүүл күүседикчилеринге, башкыларга болгаш эртемденнерге өөрүп четтиргенин илереткен
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның берген даалгазы-биле, Шагаа, Ада-чурт камгалакчызының база Масленица байырлалдарының хүннеринде хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң хемчеглерин күштелдирер. Тываның күрүне университеди чаа өөредилге чылында боттандырар дээш, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр чурттар аразының өөредилге программазын белеткеп турар. Тыва уран чүүл эгиттинмес улуг каражага таварышкан. Тыва Республиканың Ыдык ырызының автору, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, хан төрел сенгел чоннуң төлептиг оглу Тос-Кириш сөөктүг Баянцагаан оглу Өвекей аар-берге аарыгга таварышкаш, чырык өртемчейден кезээ мөңгеде чарлып чорупканының дугайында кажыыдалдың медээзи дыңналып келген.
Бо чылын Красноярскиниң экономиктиг форумунуң темазы - Сибирьни хөгжүдериниң айтырыы болур.
Чаңчылчаан масленица неделязы бо удаада февраль 20-де эгелээш, Шагаа болгаш Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле капсырлажып эртер.
Шагаа байырлалын белеткеп эрттирер оргкомитеди Тываның найысылалында Саң салыр езулал эртирирер черлерни тодарадып доктааткан. Чоннуң киржилгези-биле саң ужудуп чаңчыга берген черлерден аңгыда, чаа туттунган «Тубтен Шедруб Линг» хүрээниң чанынга база Дөгээ дааның эдээнге субурган чанынга езулалды эрттирерин дыңнаткан.
Россия Чазааның 2023 чылда 3 ажыг млрд рубль акшаны туризм хөгжүлдезинче үлештирген Россияның 44 регионунуң санында Тыва база кирген. Премьер-министр Михаил Мишустин февраль 9-та чогуур айтыышкынга атты салган. 2011 чылдан бээр Россияда тураскаалдыг мөгейигниң хүнүн — чурттуӊ кызыгаарындан дашкаар черлерге албан-хүлээлгезин эрттирип турган российжилерге Сактыышкын хүнүн демдеглеп турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкынының үезинде, Агаар транспортунуң федералдыг агентилелиниң удуртукчузу Александр Нерадько-биле ужурашкан.
Бөгүн Тыва Республика Соңгулда комиссиязының кежигүннери 35-ки хуралында, чажыт бадылаашкынның шиитпири-биле Лариса Сереновна Андалаеваны кандидатуразын бадылаан.
Февральдың 21, 22, 23, 24 база 26-да санитарлыг хүннер чарлаттынгандан, Россияның Моол-биле күрүне кызыгаарында «Хандагайты», «Цагаан-Толгой» база «Шара-Суур» автомобиль эрттирилге пунктулары ол хүннерде ажылдавазын, Тыва Республиканың Даштыкы экономиктиг харылзаалар агентилели дыңнаткан.
Россияның улусчу уран-дарган болгаш ус-шеверлел палатазының баштаар чериниң президентизи, юрист Жанна Сусловичене республиканың Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң Улусчу уран ус-шеверлел төвүнүң “Ус ажыл школазынга” бөгүн эгелээр өөредилгеде кол кичээлдерни бээр. 2023 чылда «Демография» национал төлевилелдиң «Ажылче хаара тударынга деткимче» федералдыг программа-биле Тываның 500 ажыг ажыл чок хамаатылары чаа мергежилдерни шиңгээдип ап болурун, республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы дыңнаткан.
«Деткимче» республика төвү ажыттынганындан бээр 20 чыл болганынга ачы-буян концертин белеткеп турар. Апрель 12-де Улусчу чогаадылга бажыңынга эртер болуушкун - коллективтиң 2023 чылда кол юбилейлиг хемчээниң бирээзи .
«Российская газета» солуннуң фотокорреспондентизи Владимир Аносовтуң «Донбасс 2022» автор делгелгези Кызылда Туризм бажыңынга февраль төнчүзүнге чедир ажылдаар.
Эрткен неделяның төнчүзүнде, тускай шериг операциязында киржип турар шериг албанныгларже Тыва Республикадан ачы-дуза чүъгүнүң ээлчеглиг партиязын чоруткан.
Тыва беш чыл дургузунда чуртталга тудуун ажыглалче дужаарының чылда хемчээлин 1,5 катап көвүдедип – 2022 чылда 111 муң дөрбелчин метр турганындан, 2027 чылда 141 муң чедирер.
Росхереглелхайгааралының регион эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак коронавирус халдавырындан аараан таварылгаларның сан-чурагайын дыңнаткан. Февральдың 4-тен 10-га чедир республикада covid-19-тан аарааны лабораторияга бадыткаттынган 301 кижи илереттинген.
Тожу февраль 25-те планнаан ивижилер фестивалының аалчыларын хүлээп алырынга белеткенип эгелээн. Байырлал кожуун төвү Тоора-Хемден ырак эвесте бирги оймакка болурун организаторлар дыңнаткан.
Үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи-биле Тыва Республика Россия Федерациязының мурнуку 10 регионнарының бажында. Росстаттың сан-көргүзүү-биле алырга, 2022 чылда Тыва үлетпүр бүдүрүлгезиниң эки динамиказы-биле чуртта эң улуг көргүзүглүг - 137,1 хуу, ооң соонда Брянск область (117,7 хуу) база Калмык Республика (115,3 хуу) чоруп олурар.
Дүүн Башкылар съездизиниң соонда, хөй чыл стажтыг башкылар-биле ужурашкан соонда, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың аңгы-аңгы өөредилге организацияларындан дагдыныкчы башкыларның «Тыва Республиканың алдарлыг дагдыныкчызы» хүндүлүг атты тыпсыр дугайында саналын деткээнин бодунуң блогунда дыңнаткан.
В. Көк-оол аттыг Национал театрга Тываның башкыларның республика съездизи болуп эрткен.
Январьның 1-ден автомобиль транспортунуң техниктиг байдалын хынаар ачы-дузага чаа өртектерни киирген. Республиканың Чазаа теххыналда өртээн өскертир дугайында Тарифтер албанының саналын деткээн.
Реcпубликаның кожуун, суурларында чоннуң Шагаа байырлалынга уткуштур тыва чемнер, идик-хептер болгаш ус-шеверлел ажылдарын делгеп-саткан хемчеглер калбаа-биле эртип турар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың ветеринария албан черлеринде специалистер чедишпес айтырыгны Россияның көдээ ажыл-агый хайгааралының Хакасия, Тыве база Кемерово облазы – Кузбасста территориалдыг эргелелиниң удуртулгазы-биле сайгарып чугаалашканнар. Дүүн видеоконференцхарылзаазының үезинде, ийи тала Тыва Республиканың Чазаа биле Кыдат Улус Республиканың Синьцзян-Уйгур автономнуг можузунуң Чазааның аразында дугуржулга хемчеглерин боттандырар планны бадылаан. Тыва Республиканың Чазаанга "Чаңгыс демниг Россия" бүгү-российжи политиктиг партияның дээди партийжи удуртулгазындан шаңналдарны тыпсыр езулал болуп эрткен. Тывадан мобилизастаттынганнарның видео-дыңнадыының соонда, республика Баштыңының даалгазы-биле Донецск Улус Республикада чеде берген Тыва Республиканың Чазааның даргазының орлакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Виталий Бартына-Сады, шериг албанныглар ДУР-дан үнгеш, 55-ки мотоадыгжы бригаданың одуруунга кирер дээш, Луганск Улус Республикада чеде бергенин дыңнаткан.
Тываның Баштыңының даргалаашкыны-биле эрткен Тыва Республиканың Кызыгаар комиссиязының хуралында, «Хандагайты - Боршоо» ийи талалыг эрттирилге пунктузун хөй талалыг кылдыр эде классификастаар ажылдың чорудуун чугаалажып көрген.
Июньнуң 7-9 хүннеринде Кызылга, «Хөөмей» делегейниң эртем төвүнүң (амгы үеде – «Хөөмей» делегей академиязы) 30 чылдаанынга тураскааткан «Хөөмей – Төп Азия чоннарының культурлуг эртинези» деп этнохөгжүмнүң ээлчеглиг, чедиги делегей симпозиуму болуп эрттерин Тываның культура яамызы дыңнаткан.
Кызылда Аныяктар ордузунга, Россияның эртем хүнүнде, республиканың эртеминиң алдар-аттыг хоочуннарынга база улуг идегелди берип турар аныяк эртемденнерни демдеглээн.
«Национал төлевилелдер түңнелдери» федералдыг кампания чорудуунуң национал төлевилелдер айы февраль 26-га чедир үргүлчүлээр. Ол үе дургузунда, регионнуң шупту яамылары Интернет четкизинде боттарының албан курлавырлары база массалыг информация чепсектери таварыштыр кандыг хемчеглер эрттиргенин, кандыг үре-түңнелдерни чедип алганын тодаргай таныштырар. Тывада регионнуң күүсекчи эрге-чагырга органнары база тус чер бот-башкарылга удуртукчуларының ажылының шынарынга чаа негелдени киирген – оларның харыысалгазында адырларда база девискээрлеринде чурттакчы чонну ажылга хаара тутканының деңнели.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле, чазын харлар эрип, суглар чайындылап эгелээрге, сугга алзып болур девискээрлерни тодарткан. 18 суурларда 1 муң хире өрегелер чазын сугга алзып болурунуң айыылы барын, ТР-ниң Бойбдус курлавырлары болгаш экология яамызы дыңнаткан. Ында 3 муң хире кижи, ооң санында 846 чаштар чурттап турар.
Республиканың Кадык камгалал яамызы Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазн күүседип, керээ азы эки тура-биле тускай шериг операциязынга киржир дээш шериг албанынче чоруп турар кижилерниң эмчи шинчилгезин халас организастаар дугайында шиитпирни хүлээп алган.
Кыштаглаашкын үезинде мал бажының чидириин болдурбазы-биле, республика фондузундан мал чемин хереглелдиг ажыл-агыйларга үлеп, деткимчени көргүзер даалганы Көдээ ажыл-агый яамызынга Владислав Ховалыг берген.
Тываның Баштыңы РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы езугаар эге белеткелдиң баазалыг деңнелин хандырар оперативтиг штабтың хуралын эрттирген.
2023 чылда Тываның 3880 чурттакчызы социал керээ-биле күрүне деткимчезин алыр. Программага киржир күзелдиг кижилерден документилер хүлээп алыышкыны февраль 1-ден эгелээнин регионнуң Күш-ажыл яамызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның тудуг сайыды Ирек Файзуллин-биле ужурашкаш, Тывада тудуг адырының 2022 чылда түңнелдерин таныштырган. Бистиң республика отчеттуг үе дургузунда, киржип турары федералдыг программаларының көргүзүглерин күүсеткен. Тыва Республиканың кол санитар эмчизи Людмила Салчак республикада коронавирус халдавыры-биле аараан кижиниң биологтуг материалын шинчээн соонда, ында «омикрон» коронавирус халдавырының «кракен» хевири бары бадыткаттынганын дыңнаткан. Тывадан долу эвес мобилизация-биле чоруткан чаңгыс чер чурттугларывыстан видеодыңнадыг социал четкилерге үнүп келирге-ле, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Донецк Улус Республиканың Чазааның даргазы Виталий Хоценкоже дораан долгаан.
«Тыва Республиканың Адалар чөвүлели» бо чылын тургустунганындан бээр 10 чыл оюн демдеглеп турар. Чазак бажыңынга аңаа тураскааткан Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдың Чюдюктуң киржилгези-биле калбак хурал болуп эрткен.
Тыва чоннуң Чаа чыл байырлалы - Шагааның бүдүү айының хемчеглери эгелээн. Республиканың оргкомитеди чоннуң байырлалы - Шагааның бүдүү айында болуп эртер чырыдыышкын, өөредилге, спортчу болгаш культура-массалыг хемчеглер программазын бадылаан.
Азыралында 16 хар чедир назылыг, үш болгаш оон хөй ажы-төлдүг хамаатыларга мобилизация-биле шериг албанынче кыйгыртылгазының хуусаазын соңгаарлаткан. Тываның Баштыңы РФ-тиң транспорт сайыдының бирги оралакчызы Андрей Костюк-биле ажыл аайы-биле ужурашкаш, республика оруктарының тудуунче база эде чаартылгазынче акшаландырыышкынны көвүдедирин чугаалашкан. Тываның абитуриентилеринге чурттуң шериг өөредилге черлеринге өөрениринге квотаны көвүдеткен.
Февраль 2-де, Сталинград тулчуушкунунга немец-фашисчи дайзыннарны совет шериглерниң чылча шапканының төөгүлүг хүнүн бүгү чурт демдеглээн. Оон бээр 80 чыл эрткен.
Тываның Тудуг яамызы тудуг материалдарының бүдүрүлгезин организастаар юридиктиг черлерге субсидия бээринге конкурсту чарлаан.
Эртем талазы-биле агентилел республиканың эртем ниитилежилгези-биле февраль 8-те демдеглээр Россияның эртем хүнүнге тураскааткан хемчеглерниң калбак планын ажылдап тургускан. Тывада чурттакчы чон-биле улуг профилактика ажылын: печканы ажыглаарының чурумнарын кижилерге тайылбырлап турар. Шупту муниципалдыг тургузугларда өрт кезээниң ажылдакчылары бажыңнарны эргий кезип, ээлери-биле чугаалажып, бөдүүн дүрүмнерни үлеп, хоолайын аштадырын сүмелеп турар. ТР-ниң Чазааның даргазының оралакчызы Уран-оол Ондар Сибирьниң магистральдыг электри четкизи энергетика компаниязының, Чаңгыс энергетика системазы федералдыг четки компаниязының (ПАО ФСК ЕЭС) филиалының төлээлери-биле, республиканың энергохандырылга инвестиция төлевилелдериниң комплекстиг планы езугаар чырык четкилеринге Ак-Суг даг-болбаазырадылга комбинадының технологтуг кожулдазының талазы-биле ажылдары кайы хире чоруп турарын хуралдаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ДОМ.РФ-тиң чиңгине директору Виталий Мутко-биле ажыл-агыйжы ужуражылгазының үезинде, ийи таланың кады боттандырар инфраструктура төлевилелдерин болгаш өске-даа угланыышкыннарга кедизинде кады ажылдажылгазын чугаалажып көрген.
Хөй-ниити транспортунга эптиин көргүскен транспорт картазын ам Тывада ажыглап эгелээн. Эрткен күзүн республика Чазаа биле “Ажаалга банкызы” ПАН-ның аразында ат салган дугуржулгазының бир пунктузу езугаар «СберТройка» орук төлевир системазын киирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг РФ-тиң иштики херектер сайыды, полицияның генералы Владимир Колокольцев-биле ужуражып тура, республикада амгы байдалды, чыл дургузунда кылдынган ажылдарның үре-түңнелдерин, эрткен чылдың ноябрьда республикада ажылдап келген регионнуң ИХЯ Сергей Кондрашов-биле кады ажылдажылгазының дугайында каксы чугаалаан. Россия Федерациязының Чазааның сайтызында ооң дугайында тодаргай дыңнаткан.
Эрткен неделяда Россия Федерациязының Чазааның бадылааны 2035 чылга чедир Сибирь федералдыг округтуң хөгжүлдезиниң чаа стратегиязын, регион Баштыңының берген даалгазы езугаар, чазак даргазының оралакчызы Владимир Донскихтиң удуртулгазы-биле Тываның сайыттар кабинеди шиңгээдип эгелээн.
Россияның камгалакчылар эвилелиниң Дээди чөвүлелиниң даргазы Алексей Дударев-биле Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ужуражып тура, бажыңнар өрттеринге база угарлыг газтан хоранналырынга удур профилактика ажылын чорударын чугаалашкан. Россияның Социал фондузунуң шенелде төлевилел чорудуу-биле РСФ Тыва Республикада салбырының Бии-Хем кожуунда клиент албанында Улуг салгалдың харылзажыр төвүн Тывада бир дугаар ажыткан.
Бөгүн, январь 30-де, 2016 чылдың декабрь 25-те айыыл-халапка таварышкаш мөчээн ооң эжи Валерий Михайлович Халиловтуң адын эдилээн Тываның күрүне филармониязынга ат-сураглыг пианист Сергей Тарасов концертин көргүзер. Тываның гуманитарлыг болгаш тускай шинчилелдер институдунуң дыл эртемденнери Тыва Республикада күрүне дылдарының бирээзи болур Тыва дылды деткиир болгаш сайзыраңгайжыдар стратегияның төлевилелин ажылдап кылып турар.
Эрткен чылын «Убсунур ыйгылаажы» заповедникке 1300 хире аян-чурукчулар чораан, ылаңгыя «Кантегир серпантини» маршрутка сонуургал улуг болган – деп, Эртем-техниктиг чөвүлелдиң бо чылда бирги хуралында, заповедник директорунуң экологтуг чырыдыышкын болгаш билиишкинниг туризм талазы-биле оралакчызы Оюнмаа Ондар дыңнаткан.
2022 чылда Тываның үлетпүр бүдүрүлге хемчээлиниң өзүлдези темпизи ортумак российжи көргүзүгнү ашкан.
Шагаа байырлалын эрттирериниң талазы-биле Тыва Республиканың организастыг комитеди Чаа чылда чаагай чүүлдерни дилеп, ие-бойдузунга өөрүп четтиргенин илередип, ак чемни саңга өргүүр езулалды эрттирер черлерни тодараткан. Тыва Республиканың Экономиктиг хөгжүлде яамызы-биле кады Сайгарлыкчы чорук фондузу, «Россияның чөленгиижи»/«Опора России» тыва регион салбыры, Аныяктар херектериниң талазы-биле агентилел тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин шулуудадырының чаа хевири – «Тывага бүдүрген»/«Сделано в Туве» деп ылгавыр демдектиг продуктулар садып-саарар дыштаныр хүн ярмарказын организастаар.
Тывада транспорт үндүрүүнге чиигелде алыр хамаатылар категориязын тодараткан. Республиканың Иштики херектер яамызының түңнел коллегия хуралында, Тываның Баштыңы сөстү алгаш, ындыг саналды киирген.
Тываның национал хөгжүм-шии теарынга, Российжи студентилер хүнүнге тураскааткан Ректор балында, Владислав Ховалыгныы-биле алырга, эң харыысалгалыг болгаш карак кызыл оолдар, кыстарның – Тыва Республиканың Баштыңының стипендиязын алыр студентилерниң аттарын чарлаан.
«Культура» национал төлевилелдиң “Культура хүрээлели” федералдыг төлевилел боттанылгазынче регион 2019 чылдан эгелеп идепкейлиг киржип эгелээш, 12 модельдиг библиотеканы туткан.
2023 чылдың февраль 21-25 хүннеринде, Моол-биле күрүне кызыгаарында эрттирилге пунктуларының ажылында кызыгаарлаашкыннарны кииргенин Тыва Республиканың Даштыкы экономиктиг харылзаалар агентилели дыңнаткан.
Республиканың 2 дугаар эмнелгезиниң кол эмчизи турган Кужугет Шолбан Артемовичини албан медицина камгаладылгазының девискээр фондузунуң директорунда томуйлаан. Россияның Социал фондузунуң Тыва Республикада салбыры 17 харга чедир 7870 уругга база 556 иштиг херээженге чаңгыс аай пособиени доктааткан. Январьның 24-ге чедир Тывада чүгле 14,8 муң ажыг билдириишкин кирген.
Тывада Каа-Хем суурда спортчу-культура төвүнүң тудуун катап эгелээр: республиканың Спорт яамызының удуртулгазы федералдыг бюджеттен ону акшаландырар акша-хөреңгини камгалап алган.
Бөгүн, январь 25-те, күрүнениң автоинспекция машиналарынга үдедип алгаш, республика найысылалындан “Шира” сантаторийже уруглар сөөртүп бар чыткан ийи автобус орук кыдыынче кире берген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг «Убсунур ыйгылаажы» күрүнениң бойдус биосфералыг заповедниктиң хоочуннарынга база ажылдакчыларынга 30 чыл болган юбилейи-биле байырын чедирген.
Тыва Республикада чоннуң кол байырлалдарының бирээзи – Шагаа байырлалының бүдүү айы эгелээн. Чазак даргазының оралакчызы Уран-оол Ондар регион Баштыңының даалгазы езугаар, Тываның Чазаанда Чаа чылды уткуурунуң хемчеглерин эрттирер организастыг комитетти удуртур.
Тываның эрге-чагыргазы регионнуң бизнезинде импортту солуптар аргалыг экономика ажыл-чорудулгалыг хевирлерни тодараткан. Бо неделяда республика чазааның бадылааны даңзыда, ажыл-чорудулганың 28 угланыышкыны кирген. Тываның эрге-чагыргазы спортчулар болгаш оларның тренерлериниң маргылдааларга киришкен чарыгдалдарын улгаттырар чадавас. Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг маргылдаа болур черже баар-кээриниң, чурттаарының болгаш чемненириниң чарыгдалдарын акшаландырарының чаа нормативтерин ажылдап кылыр даалганы ТР-ниң саң-хөө сайыдынга берген.
2022 чылда бөрү бажын узуткааны дээш Тываның аңчыларынга 2 млн ажыг рубль акшаны төлээн. ТР-ниң дириг амытаннар делегейиниң объектилерин камгалаар күрүне комитеди республиканың мал ажыл-агыйларынга улуг каражаны чедирип турар кокай санын өйлээн кампанияның түңнелдерин дыңнаткан. Россияның экологтуг ниитилелиниң даргазы, ол адырда башкарыкчы эксперттерниң бирээзи Рашид Исмаиловтуң удуртулгазы-биле, Тываның Чазаанга Экология айтырыгларының талазы-биле Хөй-ниити-эксперт чөвүлелиниң бирги хуралы болуп эрткен.
Шимчээри багай спортчулар аразынга чаа адарының Россия Кубогу дээш маргылдаазынга тыва ча адыкчылары чедиишкинниг киришкен Тываның суурларынга бодунуң карьеразын эгелээр күзелдиг аныяк специалистер республика Баштыңының гранты деткимчезинче кордап болур. Регионнуң Өөредилге яамызы 2022 чылда дээди болгаш ортумак тускай өөредилге черлериниң доозукчуларынга губернатор грантызын тыпсырынга конкурс эгелээнин чарлаан.
Тывада школа назыны четпээн өөредилгениң хуу организациялары күрүнеден дузаламчы-биле 1,5 хардан 3 харга чедир уругларга немелде олуттарны ажыдып ап болур.
Республиканың шупту ажыл-агыйларында 447 муң баш мал кыштаглаашкынче кирген. Чөөн-Хемчик, Кызыл база Эрзин кожууннарда эң хөй кыштаглар бар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурунда чаа туткан школа назыны четпээн уруглар албан черинге четкен. Ак-Довурак, Чадаана, Кунгуртуг база Эржейде уруглар садтары-биле кады, 2022 чылдың төнчүзүнде ону дужааган. Уруглар сады “Челээш”/ «Радуга» деп атты алган.
Россияның Кадык камгалал хайгааралының Тыва Республикада девискээр органы неделя санында эмнелге болгаш аптека организацияларында эм-таң аймааның чүзүн-бүрүнүн база өртектерин мониторингилеп турар.
2023 чылдың январь 1-ден хөмүр өртээн өстүргенинге хамаарыштыр Тываның чурттакчыларындан социал четкилеринде бижиктерге республиканың Тарифтер талазы-биле албаны ону канчаар санаанынга тодаргай тайылбырны берген.
Республика Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазын күүседип, Тывадан тускай шериг операциязының киржикчилеринге болгаш оларның өг-бүле кежигүннеринге эмчи дузазын көргүзериниң “ажык коридорун” ажылдаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг православ байырлалдарның эң ыдыктыының бирээзи – Крещение хүнүнде Кызыл епархиязының башкарыкчызы архиепископ Феофан-биле ужурашкан.
Россияның регион хөгжүлдезиниң федералдыг комиссиязы Тыва Республиканың коммунал инфраструктуразын эде чаартырының талазы-биле программаның хемчеглерин сайгарып көрген. Россия Чазааның даргазының оралакчызы Марат Хуснуллинниң даргалаашкыны-биле январь 18-те эрткен штаб президимунуң хуралында, төлевилелдиң түңнелин дыңнаткан.
Тыва Республикада ажылдавайн турар пенсионерлерниң камгадылга пенсиялары 2023 чылдың январь 1-ден 4,8 хууга индексастаттынар.
Эрткен чылын Тывада 8 почта салбырларын чогуур байдалга дүүштүр эде чаартырынга федералдыг бюджеттен 36 млн рубльди үндүрген. Россия почтазының Тывада удуртукчузу Владимир Ревенко, почта салбырларын эде чаартыр ажылдар 2023 чылда ам-даа уламчылаарын дыңнаткан.
Чурттуң регионнарында белен болурунуң чогуур деңнелин хандырган оперативтиг штабтың база республика Баштыңының шиитпирлерин күүсетпээни азы хажытканы дээш адинистративтиг харыысалганы онаар дээн Тываның Чазааның саналын деткээн.
Бир талазында, республикадан арга-дуржулгалыг специалистерни чорутпас, а өске талазында – эмчи институттарының база училищелериниң бөгүнгү дозукчаларындан төлептиг салгалды белеткээр дээш, эмнелге ажылдакчыларынга немелде төлевирлерни Тывада доктааткан.
Шериг албанныгларны болгаш оларның өг-бүлелерин деткиир талазы-биле республиканың каттышкан штавының ээлчеглиг хуралында, долу эвес мобилизацияже кыйгырткан хамаатыларның кол кезии республикада хүлээп алган хемчеглерни алганын Тываның Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының төлээлери дыңнаткан.
Православ шажын чүдүлгелиглерниң Крещение хүнүнде ыдыктаан сугга калбаа-биле сугга кирип, айыс алыры - чугула байырлалдарның бирээзи. Сөөлгү чылдарда коронавирус кызыгаарлаашкыннарындан республикага Крещениеде сугга массалыы-биле кирер ёзулал болбайн турганын сагындыраал. Ам бо чылын ук байырлалда хөй чүдүкчүлер келири чадапчок.
Тываның эрге-чагыргазы өскүс уругларга чуртталга сертификаттарын бээр практиканы моон-даа соңгаар уламчылаан. ТР-ниң Өөредилге яамызы сертификаттар алырынче документилер хүлээп алыыышкыны март 15-ке чедир уламчылаарын чарлаан.
2023 чылдың январь 18-тен эгелеп, республикада «Блокада хлеви» деп бүгү-российжи сактыышкын акциязы эгелээр. Сибирь федералдыг округ база Ыраккы чөөн чүк девискээринде соок агаар тургустунганы-биле, онза байдалдарны болдурбас база чайладырының девискээр системазының күштерин база удуртулга органнарын “кезээде белен” ажыл чурумунче киирер дугайында айтыышкынга республика баштыңы Владислав Ховалыг атты январьның 12-де салган.
Чазак Даргазының информастыг блогун удуртуп турар оралакчызы Айдын Чюдюк тыва журналистиканың хоочуннары-биле ужуражып тура, массалыг информация чепсектериниң база массалыг коммуникация адырында Тыва Республиканың Баштыңының грант алыкчыларының аттарын чарлаан.
Бо чылдың январь 2-ден 8 хүннеринде, республикада ОРВИ болгаш грипптен аараан 609 таварылга бүрүткеттинген, ол-ла үениң чүгле үш хонуунда 1468 халдавыр чыпшынган барымдаа демдеглеттинген.
Өске российжилерге деңнээрге, Тываның чурттакчылары коронавируска удур ийи катап хөй тарыткан. Неделяның аппарат хуралында, Росхереглел хайгааралының регион эргелели республика Баштыңы Владислав Ховалыгга регион 2022 чылда вакцинация планын 100, 2 хууга күүсеткенин дыңнаткан.
Россия Федерациязының Истелге комитеди тургустунганындан бээр 12 чыл болганын демдеглеп турар. Шак бо чылдар иштинде ооң ажылдакчылары кеземче херектерин истевишаан, боттарының мергежилин болгаш билииниң бедик деңнелин көргүзүп келгеннер.
Январь 13-те, республикада ажы-төлдүг өг-бүлелер бирги чаңгыс аай пособиезин алган. Россияның Социал фондузунуң Тыва Республикада салбыры 964 ажы-төлдүг 654 өг-бүле деткимче хемчээн алганын дыңнаткан.
2023 чылда, Тываның үш төлевилели Президент грантыларының фондузунга бир дугаар киришкеш, тиилээн. Инициативаларны боттандырарынче ниитизи-биле 7,6 миллион ажыг рубльди угландырар.
Тываның Орук-транспорт комплекизиниң яамызы чаа үнген чылда Кызыл чоогунче автобус рейстерин база Шагаан-Арыгга чедир муниципалдар аразының маршрудун немей ажыдарын планнаан.
Январь 13-те, «Ведомости» солуннуң бирги дугаары чырыкче үнгенден бээр 320 чылын бо чылын демдеглеп эрттирип турар Россияның Парлалга хүнү тавырыштыр, Тываның Баштыңы республиканың массалыг инфрмация ажылдакчыларының шылгараңгайларын демдеглеп, а эң тергииннеринге күрүне шаңналдарын тывыскан. Тывада 48 градус чедир дыңзыдыр сооп эгелээни-биле, республиканың Орук-транспорт яамызы база орук албаны федералдыг база регион чергелиг автооруктарда чолаачылар база пассажирлер чылыгар кылдыр хондур ажылдаар пунктуларны январь 12-ден эгелеп организастаан.
Тываның Аныяктар херээниң талазы-биле агентилел “Делегейде тываларның Шагаа-биле видео байыр чедириишкиннери” деп улусчу төлевилелдиң эгелээнин чарлап, күзелдиг кижилерни аңаа киржиринче чалаан.
Тывада бажың хөлезилээр база автомобиль тургузар ажылдыг организацияларны эт-хөреңги үндүрүүнден хостаан. ТР-ниң Тудуг яамызының белеткээни «Организацияларның өнчү-хөреңгизинге үндүрүг дугайында» регион хоойлузунче бажыңнар хөлезилээр операторларга ындыг чиигелдени киирер дугайында доктаалын республиканың Чазаа бадылаан.
«Енисей Сибириниң лидерлери» регионнар аразында конкурстуң түңнелдерин үндүрген. Тиилекчи болган 97 конкурсантының аразында Тыва Республиканың 17 чурттакчызы бар.
«Делегей кооперациязы болгаш экспорт» национал төлевилел-биле экспортче угланган бизнести деткиир регионнуң экспорт стандарты 2.0. системаның аргаларын Тывада идепкейлиг ажыглап эгелээн. Тускай шериг операциязында киржип турар шериг албанныгларга дуза көргүзер республиканың каттышкан штавының кежигүннери ээлчеглиг хуралын эрттирген. Тыва чоннуң Чаа чылы – Шагаа бүдүүзүнде, Тывадан чорудар ачы-буян дузаламчызынга дайынчыларның адынга белектерни, техниктиг дериг-херекселдерни, бирги хереглелдиң база тускай хепти чыыр шиитпирни штаб кежигүннери үндүрген. 2023 чылда күрүне деткимчезин бээри-биле малчыннардан документилер хүлээп алыышкынын январьның 10-дан эгелээн. Муниципалдыг тургузугларда көдээ ажыл-агый эргелелдери араттарның документилерин февраль 28-ке хүлээр.
Дүүн, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агый аайы-биле Чеди-Хөл кожуунга чораан. Губернатор сургакчылаашкын үезинде, элээн каш инфраструктура объектилерин, ооң иштинде аварийлиг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер программа-биле тудуп турар хөй аалдыг бажыңнарны хынап көрген.
Приморьениң агаар-бойдузунга баш бурунгаар чаңчыктырар дээш, тыва уксаалыг тогдуларны ында садып апаргандан бээр, беш ай чеде берген. Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы регионнуң көдээ ажыл-агый адырын деткип, эрткен чылдың сентябрьда, крайның Терней районундан «Андреев К.Н.» фермер ажыл-агыйынга уксаалыг хойларны дамчыткан.
Амыдыралдың болгаш ажыл-чорудулганың кол адырларын чурагайжыдар бүгү-российжи план чорудуу-биле, экономика, социал адырның кол кезектерин база күрүне эргелеп-башкарылгазын чурагайже шилчидериниң регион стратегиязы бадылаттынган.
Чаа чылдың байырлал хүннеринде, Тывада ийи муң ажыг хамаатылар боттарының девискээринде хөй-ниити корум-чурумун база айыыл чок чорукту хандырарынга иштики херектер органнарының ажылдакчыларынга дузалашкан.
Байырлал хүннеринде «Күзелдер Шивизи» бүгү-российжи акция-биле Тывада 121 күзелди шилип тырткан.
Школалар болгаш колледжтер январь 1-ден эгелеп, өөредилге чорудуунга күрүнениң информастыг системаларын ажыглап эгелээр ужурлуг.
RAEX рейтинг агентилели Россияның башкарыкчы дээди өөредилге черлеринче дужаап кирип алган доозукчуларының саны-биле 2022 чылда эки көргүзүглерлиг болган Тываның беш школазын адаан. Кызылдың 15 дугаар лицейи, 5 дугаар гимназиязы, Тыва Республиканың күрүне лицейи, Кызылдың 1 дугаар школазы база Тываның республиканың лицей-интернады ол бештиң санынче кирген.
Чаа чылдың дыштаныр хонуктарында, тыва Соок-Ирей Москвага «Рождествоже аян-чорук» фестивалынга киришкен. Россияның 14 регионнарындан Чаа чылдың тоолчургу маадырларының хөглүг компаниязы, январьның 5-7 хүннеринде Москваның кудумчуларынга, эрткен-дүшкен чонга байырны чедирген.
2023 чылдың январь 1-ден Россияның Пенсия фондузу (РПФ) биле Социал камгалал фондузу (СКФ) чаңгыс организация – Россияның Социал фондузу кылдыр каттышкан. Чаа структура ийи ведомствонуң бүрүн эргезинде шупту хүлээлгелерин болгаш ажыл-чорудулгазын күүседир.
Эрткен чылын Тываның күрүне университединиң физика-математика факультединиң үш студентизи боттарының эртем ажылдарынга херечилелди алган.
Январьның 5-7 хүннеринде, Новосибирскиниң Төп парыгынга, хар скульптуралар тударынга 23 дугаар фестиваль болуп эрткен. Бо чылын «Мээң хоорайымда бүгү Россия» деп темага ажылдарны кылып бараалгаткан. «Мини-футболду - школаларже» бүгү-российжи төлевилел боттанылгазы-биле Тываның найысылалынга, школачылар аразынга мини-футбол маргылдаазы доозулган. Иштиг херээженнерни база 17 хар чедир назылыг ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиир чаа хемчег - чаңгыс аай пособиеже Тыва Республикада ийи муң ажыг кижи билдириишкинни кирген. Бүгү чуртта чүгле 532 муң билдириишкин кирген.
«Кадык камгалалы» национал төлевилел-биле бөгүн, январь 6-да, Кызыл кожууннуң Баян-Кол сумузунда чаа эмчи абмулаториязын байырлыг ёзулал-биле ажыткан. Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Елена Хардикова, Дээди Хуралдың Даргазы Каң-оол Даваа база кадык камгалал яамызының сайыды Анатолий Югай Баян-Кол сумузунуң чурттакчыларынга байырын чедирип келген.
Россия Федерациязының бүгү девискээринде “Мээң-биле кады сагыштаалы” бүгү-российжи ачы-буян төлевилелиниң “Күзелдер шивизи” акциязы 2018 чылдан бээр эгелээн. Амыдыралдың берге байдалдарында кижилерге өөрүшкүнү сөңнеп, Чаа чылдың хуулгаазынын көргүзери – акцияның сорулгазы.
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң блогунга Тывага Чаа чылда бир дугаар чаш төрүттүнгенин демдеглээн:
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Силер бүгүдеге чаа 2023 чыл-биле сеткилимниң ханызындан байыр чедирип тур мен.
2022 чылда Тыва Республиканың күрүне шаңналының эдилекчилери эмчилерни, 55-ки мотоадыгжы бригаданың шериглерин, волонтерларны база ажыл-ишчилерни Чазак бажыңынга шаңнап-мактаан.
Россияның Көдээ ажыл-агый яамызының мелиорация төлевилелдерин сайгарып база шилиир комиссия «АҮК продукциязының экспорту» национал төлевилел-биле акшаландыр Тыва Республикадан үш төлевилелди шилип алган. 2023 чылда республиканың Бии-Хем база Чаа-Хөл кожууннарында 714 гектар суггаттыг черлер көдээ ажыл-агый ажыглалынче кирер.
Бо чылын Тывага «Улусчу көвүрүг» губернатор төлевилели-биле 14 кежиг көвүрүглерни туткан. Декабрь төнчүзүнге чедир шупту объектилерде ажылдар дооступ, 2022 чылда план бүрүнү-биле күүсеттинген.
«Көдээ девискээрлерниң комплекстиг хөгжүлдези» күрүне программазының иштинде «Көдээ девискээрлерде чурттап турар хамаатыларның чуртталга байдалын экижидери» программа-биле Тывада 35 кижи күрүне субсидиязын алган.
Тывада күскү шериг кыйгыртылгазы доозулган. Россия Федерациязының Чепсектиг күштериниң Кол штавының база Төп шериг округунуң Тывага дээш тургусканы 2022 чылдың күскү кыйгыртылгазынче оолдарны чыггаш, чорудар план 100 хуу күүсеттингенин, республиканың шериг комиссары Демир-оол Артына илеткээн. Республиканың Национал театрынга Чаа чыл бүдүүзүнде күрүне шаңналдарын тыпсыр ёзулал болуп эрткен. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг регионнуң хөгүжүлдезинге улуг үлүүн кииргеш шылгараан 33 чаңгыс чер-чурттугларынга Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсып, оларның кызымак күш-ажылы дээш сеткилинден өөрүп четтиргенин илереткен.
Тускай шериг операциязының киржикчилеринге дузаламчы көргүзер республиканың каттышкан штавынга, республика чурттакчыларының Тывадан шериглерге дээш чыгганы ачы-дуза чүъктүг улуг самолет Кызылдың аэропортундан бо дүне ужуп үнүпкен.
Тывада грипптен аараан кижилерниң саны дөрт неделя иштинде сыыгаваан. Росхереглелхайгааралының регион эргелели эрткен неделяның дөрт хонуунда республикада грипптен аараан 2124 кижи бүрүткеттингенин, ооң мурнунда неделяда ол көргүзүг 1005 кижи турганын дыңнаткан. Тываның Чазааның даргазының оралакчызы Елена Хардикова база Россияның Пенсия фондузунуң Тывада салбарының башкарыкчызы Светлана Кенденниң киришкени брифингиде, хөй эвес орулгалыг өг-бүлелерни деткээн амгы беш хевирниң төлевирлер орнунга, келир чылдың январь 1-ден киирер чаңгыс аай пособие дугайында тайылбырлааннар.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг биле «Тываның даг-руда компаниязы» КХН-ниң чиңгине директору Валерий Куликов социал-экономиктиг кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салганнар.
Тываның эрге-чагыргазы 2023 чылда садар хөмүр өртээн тургускан. Республика Баштыңының бадылаан доктаалы езугаар, 2023 чылдың январь 1-ден эгелеп Тываның даг-руда компаниязының чурттакчы чонга садар хөмүрүнүң өртээ 1 тоннада 2619,33 рубль кылдыр доктааттынган.
Тыва АССР-ниң чурттакчы чонун радио дамчыдылгазы база радио харылзаазы-биле хандырар сорулгалыг Тываның радио төвү 1962 чылдың декабрь 27-те тургустунган. 1964 чылда, хоорайның эң бедик черинге, областың телетөвүн тудуп эгелээн.
В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тываның Баштыңының чаңчыл болган Чаа чыл ёлказы болуп эрткен. Школачыларны ийи аңгы бөлүктээн байырлалга республиканың 19 муниципалдыг тургузугларындан ниитизи-биле муң хире өөреникчи киришкен.
Смольныйга Тываның Баштыңы-биле соңгу найысылалдың губернатору ийи регионнуң экономиктиг база гуманитарлыг адырларында кады ажылдажылгазының угланыышкыннарын тодараткан Тыва Республика биле Санкт-Петербургтуң аразында чаа дугуржулганы белеткээр деп шиитпирлээн.
Чазактың аппарат хуралында, Тываның одалга болгаш энергетика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Эдуард Куулар республиканың чылыг-энергетика комплекизиниң бүдүрүлгелеринде амгы байдалды база чаа чылдың дыштанылга үезинде ажылдаарынга белениниң дугайында илеткээн.
«Сорунза» губернатор төлевилелиниң боттанылгазы-биле Бии-Хем кожууннуң Сесерлиг суурда туткан көдээ культура бажыңының байырлыг ажыдыышкыны эрткен дыштаныр хонукта болуп эрткен.
Соңгаарладып болбас дуза:
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2023 чылда Тыва Республикада амыдырап-чурттаарының кудуку хемчээлин доктааткан документиде атты салган.
«Чуртталга бажыңы база хоорай хүрээлели» национал төлевилел боттаныышкынында “Арыг суг” федералдыг төлевилели-биле Тываның Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайда хүнде 7500 кубометр суг чыыр күчүлүг черни эде чаартыр ажылдар доозулган.
2022 чылда «Культура» национал төлевилел күүселдези-биле, Тыва Республиканың көдээ черлеринде - Өвүр кожууннуң Саглыда, Кызыл кожууннуң Каа-Хем, Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы суурларда Культура бажыңнарынга капитал улуг септелгени бо чылын кылып дооскан.
Тыва Республиканың Садыг-үлетпүр палатазы-биле Казахстанның даштыкы садыглаашкын палатазы ийи таланың экономиктиг күчү-күжүн быжыглаарынче угланган кады ажыдажылга дугайында керээни чарганнар.
«Россияның кубогу» делегей конкурс-фестивальга Шагаан-Арыг хоорайдан “Он-Кум” мода болгаш костюм театры тиилээн. Москвага эрткен конкурстуң финалында, республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, делегей болгаш российжи конкурстарның лауреады Андрей Неверицкийниң удуртканы үлегерлиг театрның бичии сылдыстары база катап бедик чедиишкинни эккелген.
Тываның Баштыңы Россия Федерациязының Күрүне Чөвүлелиниң хуралынга киришкен. Чурттуң Президентизи Владимир Путинниң Күрүне Чөвүлелиниң стратегтиг чугула темазы - аныяктар политиказын боттандырарында деп демдеглээн.
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң Чарлыы-биле, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгны Найырал ордени-биле шаңнаан. РФ-тиң Президент администрациязының удуртукчузунуң оралакчызы Сергей Кириенко регионнуң удуртукчузунга күрүне шаңналын тывыскан. Владислав Ховалыг республиканың энергетика адырының ажылдакчыларынга профессионал байырлалы-биле байырны чедирип, чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды, аас-кежикти күзээн бижикти бодунуң блогунда арттырган
Республиканың национал школа хөгжүдер институду “Башкы” сеткүүлдүң электроннуг хевирде бирги үндүрүлгезин үндүргенин дыңнаткан. «Башкы» - Тываның башкылар ниитижелгезинде эртем-нептерелдиг болгаш методиктиг сеткүүл деп билдингир.
Хөгжүлдениң бот-тускай программаларының ажылчын олуттар талазы-биле көргүзүглери ажыр күүсеттинген. Декабрьга чедир 6,5 муң ажылчын олут тургузар планны, 8 муң кылдыр күүсеткен.
Кызылда туттунуп турар буддийжи хүрээ «Будда Шакьямуниниң өөредиин тайылбырлаар болгаш боттандырар хүрээ» деп атты алган (тиб. Тубтен Шедруб Линг). К.С. Шойгу аттыг культура фондузунуң саң-хөө деткимчези-биле Тываның найысылалында ол улуг шажын тудуун тудуп турар.
Республиканың Юстиция яамызы Тывадан шериг албанныгларга база оларның өг-бүлелериниң кежигүннеринге халас юридиктиг дузаны чедирип турарын дыңнаткан.
Декабрь 20-де, Кремльдиң Екатерина залынга, Россия Федерациязының дээди күрүне шаңналдарын тыпсыр ёзулал болуп эрткен. Өөредилге, эртем, медицина болгаш кадык камгалал, үлетпүр, көдээ ажыл-агый, далай транспорту болгаш өске-даа адырларда шылгараңгай российжилерниң ажыл-чорудулгазын дээди күрүне шаңнадары-биле демдеглээн.
Донбасста эмчи коллегаларынга практиктиг дуза көргүзүп, тулчуушкун шөлдеринге балыгланган шериглерге эмчи дузазы чедирер дээш, ийи неделя бурунгаар аъттанган бөлүк эмчилер бо эртен Тывада ужуп чедип келген.
Тываның Баштыңы мобилизастаан хамаатыларның өг-бүлелеринге коммунал ачы-дуза төлевиринге 10 муң рубль түңнүг чаңгыс катап бээр төлевирни төлээриниң чурумун бадылаар дугайында доктаалга атты салган.
РФ-тиң Президентизиниң чанында уруглар эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээниң «Россияның элэдилери» стратегтиг программазының 2022 чылда боттанылгазы-биле республикада “Лидер” элээдилер төвүн ажыдар байырлыг хемчег дүүн Кызылда Аныяктар ордузунга болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг РФ-тиң Президентизиниң эге белеткел чурумунуң талазы-биле чарлыын хандырар Тывада Оперативтиг штабтың хуралын дарый чыгган.
Бо хонуктарда, Кызылда Вавилин ээтпээнде база Бай-Тайганың Шуй суурда участок төлээзиниң ажылдаар чери биле чурттаар оран-савазын кады туткан бажыңнарны дамчыткан. «2021-2024 чылдарда Тыва Республикада хөй-ниити чурумун база кем-херек үүлгедиинге удур демиселди хандырары» күрүне программазының күүселдези-биле полиция ажылдакчыларынга бажыңнарны туткан. 2022 чылдың ноябрь 11-де, Бишкек хоорайга тыва мөге Саян Хертек алдын медальды чаалап алган. Ол ооң делегей чергелиг ийиги алдыны болган. Тываның Баштыңы-биле ужуражылгага Тываның спорт сайыды Субудай Монгуш, спортчунуң ат-сураглыг тренерлери, «Самбо-70» деп спорт болгаш өөредилге төвүнүң төлээлери Павел Фунтиков биле Денис Павлов келген.
Регионнуң удуртукчузу-биле ужуражылга үезинде, Тываның хоочуннары болгаш көскү ажылдакчылары декабрь 16-да дыңнаткан республика Баштыңының Айыткалының кол тезистерин сайгарып, санал-оналдарын үлешкен.
Декабрь эгезинде Донбассче аътаныпкан бөлүк тыва эмчилер бо чоокку хүннерде чанып кээр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ооң дугайында дыңнаткан.
Чурттуң тулган барааннарының санынче тыва бүдүрүкчүлерниң дөрт продуктузу кирген. 2022 чылдың «Россияның 100 тулган барааннары» бүгү-российжи конкурсче республиканың бүдүрүлгелери дөрт аъш-чем продукциязын киириштиргенин, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан. Тыва үндезин культура төвүнүң директору Игорь Көшкендей өөредилге черлеринге тыва дылдың башкылаашкын айтырыынга хамарыштыр бодалын илереткен. Тыва Республиканың Баштыңының Айыткалында тыва дылды өөредир системаны хөгжүдери чугула дээн даалганы культура ажылдакчызы бедик көдүрлүүшкүн-биле хүлээп алган: Тываның Дээди Хуралынга Тыва Республиканың Баштыңының Айыткалын таныштырар езулалга армян диаспораның төлээзи, хөй-ниитичи Анна Терджанян бир дугаар киришкен. Ооң мурнунда республиканың бирги удуртукчузунуң кол стратегтиг айтыышкыннарын МИЧ-тен билип ап турган. Тывада азербайджан диаспораның удуртукчузу Чингиз Алиев Айыткалда республика спартакиадазын эрттирер дугайында пунктуну өөрүшкү-биле хүлээп алган: ТР-ниң уран гимнастика федерациязының президентизи Алена Удод Тыва Республиканың Баштыңының Айыткалын кичээнгейлиг дыңнааш, шын болгаш чугула инициативалар ында кирген деп санаан: Таңды кожууннуң көдээ ажыл-агыйының мурнакчызы, тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы Михаил Санников республика Баштыңының Айыткалында көдээ ажыл-агый продукциязының болбаазырадылгазын онзалап демдеглээн. Көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге дыка херек чүүл ол болур: Республиканың Баштыңы аграрлыг секторже улуг кичээнгейни салганын тараачын-арат ажыл-агыйның баштыңы, арга-дуржулгалыг тараажы онзалап демдеглээн. 2023 чылда көдээ ажыл-агыйының техниктиг чепсеглээшкинин уламчылаары дыка онза: Тыва Республиканың 1 дугаар республика эмнелгезиниң чүрек кезер салбырының эргелекчизи, медицина эртемнериниң кандидады, чүрек-дамыр хирургу Шораан Саая чаа специалистерни хаара тужуп, өске регионнарже ажылдап чоруй барган эмчи ажылдакчыларын эгидип алырынга «Мээң эмчим» төлевилел салдарлыг болурун демдеглээн:
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы бо чылдың кыштаглаашкынынче 447 муң баш мал – шээр, бода, иви, теве, сыын, чылгы болгаш хаван киргенин дыңнаткан. Тываның журналистер эвилелиниң даргазы Эльвира Лифанова Тыва Республиканың Баштыңының Айыткалы республиканың чүгле экономиктиг күчүзүнче эвес, а кижи капиталын хөгжүдеринче угланганын айыткан:
Тывада «Демография» национал төлевилел күүселдези-биле туткан назы четпээн уругларга чаа беш уруглар садын ажыдарынга белеткенип турар. Республикада үш болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер хөй болганындан, российжи субъектилерниң аразындан уруглар садынга хереглел улуг. Кан-Демир Лопсан-Комбу – тускай шериг операциязының киржикчизи, эки турачы Тываның Баштыңының Айыткалында тускай шериг операциязының киржикчилеринче, оларның өг-бүлелерынче улуг кичээнгейни угландырганын онзалап чугаалаан: Россияның Улусчу фронтузунуң Тывада аныяктар командазының координатору Сонам Буян ниитилелге ажыктыг салгалды кижизидип өстүрер дээн Айыткалдың угланыышкыны аныяктар болгаш элээдилер ортузунда чаа ажыл-херектерни эгелээринге эки чагыг бооп турарын демдеглээн: "Өлчей" кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилелдиң чиңгине директору Оскал-оол Кысыгбай Тываның Баштыңының Айыткалында республикада тудуг ажылдарынче улуг кичэнгей салдынганын демдеглээн: РЭА СС Тываның бойдус курлавырларының комплекстиг шиңгээдилге институдунуң директору Ренат Кужугет Тыва Республиканың Баштыңының Айыткалында республиканың эртем ниитилежилге-биле эрге-чагырганың сырый кады ажылдажылгазы база өске-даа чүүлдер чугула болганын демдеглээн: Республиканың бизнес каттыжыышкыннарының төлээзи, Тыва Республиканың Садыг-үлетпүр палатазының президентизи Андрей Ондар регионнуң Баштыңының айыткалында сайгарлыкчы чоруктуң хөгжүлдезинче углааныышкынны онзалап айытканын демдеглээн. Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады Алдын-кыс Конгар Тываның Баштыңының салган даалгалары чогумчалыг, чөптүг болгаш үндезинниг деп санаан. Ам угланыышкыннар болгаш адырлар аайы-биле ажылды чурумчудар тодаргай планнарны кылыры арткан:
Россия Федерациязының сенатору Дина Оюн Айыткалдың ужур-утка, ооң күүселдези хөгжүлдениң кол шимчедикчизи болур кижиже угланганын демдеглээн:
Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!
Хүндүлүг депутаттар! Эргим чаңгыс чер-чурттуглар!
Тыва Республиканың Үндезин Хоойлузунуң негелделеринге дүүштүр республикада ниити байдал база 2023 чылда иштики политика кол чүүлдериниң дугайында Айыткалымны таныштырар-дыр мен.
«Мелодия» үн бижидер компания тыва композитор Владимир Токаның чогаалдарын «Енисей акварели» деп аттыг албом кылдыр үндүрген. Тыва симфониктиг хөгжүм Россияның амгы төөгүзүнде чурттуң онлайн-дамчыдылгазының агымында бир-ле дугаар көстүп келгени ол.
Эртип турар чылда республикада 28 өөредилге объектилерин «Өөредилге хөгжүлдези» күрүне программазының федералдыг акша-хөреңгизи-биле септеп-селээн. Келир чылын программа күүселдезин уламчылап, 13 школаны бүрүнү-биле чаартырын регионнуң өөредилге яамызы планнаан.
2023 чылдың февральда, чөөн чүктүң ай санаашкыны-биле Чаа чыл – Шагааны байырлап турда, Кызылда «Тубтен Шедруб Линг» чаа сарыг шажын хүрээзин ажыдар.
Сөөлгү ийи чылда Тываның кадык камгалалы бурунгаар хөгжүлделиг базымнарын кылган деп, республиканың кадык камгалал сайыды Анатолий Югай дыңнаткан. «Кадык камгалалы» национал төлевилелче 2022 чылда каттышкан «Кадык камгалалының бирги звенозун модернизастаары» федералдыг улуг программаның ачызында ол чедип алдынган.
Тывада өөредилге организацияларынга база назы четпээннерге профилактиктиг эмчи хыналдазының үезинде чоруткан социал-психологтуг шинчилелдер түңнелин үндүрген.
Россия Федерациязының Камгалал яамызының архив материалдарының чыындызы-биле тургускан «Дайынчы Сенгии Оюн Чымчак оглу» деп чүгле чаңгыс санныг үндүрүлгени Тывага таныштырган.
ТР-ниң Кадык камгалал яамызы Тывада сезоннуг гриппке удур тарыышкынның планы 97,6 хуу күүсеттингенин дыңнаткан. 194,5 муң кижини, ооң санында 87,2 муң уругну тараан.
Тываның эрге-чагыргазы өөредилге соонда төрээн черинде ажылдап чедип келген эмчилерге чаңгыс удаа төлээр компенсацияны бээр өскертилгени “Көдээ черниң эмчизи” база “Көдээ черниң фельдшери” программа боттанылгазынче киирген.
Эрткен неделяда Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле Луганск биле Донецк Улус Республикаларга чедип, РФ-тиң чаа регионнарының удуртукчулары-биле чугааны чорудуп, бистиң республикадан оолдарның албан шериг кезектерин быжыглаан девискээрлерге четкен.
Ноябрь төнчүзүнде Тываны шыва алган дыңзыг сооктар бо неделяда чавырлып, ооң мурнундаазынга бодаарга, декабрь “чылыг” болуру чадапчок. ТР-ниң Чазааның даргазының оралакчызы Елена Хардиковага өөредилге, дүрген хөделир албаннар, Кызыл мэриязы база массалыг информация чепсектериниң төлээлери киришкен пландан дашкаар хурал үезинде, Тываның гидрометеорология база долгандыр хүрээлелге мониторинг төвүнүң директору Анатолий Ляпин ону дыңнаткан. Регионнуң Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелеринге элээн каш угланыышкыннарга дузаламчыны организастаан.
Тываның көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери садып алыкчылар-биле дорт харылзааның чаа шөлүн ажыглап эгелээн: Россияның регионнарында “Россельхозбанк” АН-ның организастааны “Чаагай пятница” төлевилел-биле неделя санында боттарының продукциязын садып турар.
Тывада “кызыл дипломнуг” аныяк специалистерге күрүне деткимчезиниң программазынче аграрлыг, культура болгаш уран чүүл дээди өөредилге черлериниң доозукчуларын, аныяк эртемденнерни даңзыже немей киирген.
Республиканың кожууннарында үш дош кежигниң ийизин - Каа-Хемде «Бельбей» база Улуг-Хемде «Эйлиг-Хем» кежиглерни декабрь 6-да ажыткан.
РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызы көдээ черлерде туризмниң сайзыралынче чогуур негелдерни доктааткан. РФ-тиң Юстиция яамызы ол доктаалды бүрүткээш, Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызының сайтызында салган.
Донецк база Луганск улус республикаларның, Запорожье база Херсон областарның чуртакчыларынга гуманитарлыг дуза көргүскен “Чоннар чылдар өттүр кады” деп федералдыг төлевилелде Тыва киржип, республиканың националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң директору Владимир Хабаров баштаан регионнуң национал чоннарын төлээлээн Тыва Республикадан делегация ында чеде берген.
ТР-ниң Тудуг яамызының белеткээни хөй аалдыг бажыңнарның ниити өнчүзүнүң капитал септелге ажылдарынга база ачы-дузаларга үстүкү өртекти өстүрер дугайында доктаалының төлевилелин Тываның Чазаа деткээн.
Россия Федерациязының субъектилер аразынга чарлаттынган “Эң номчуттунар регион” деп бүгү-российжи мөөрейге Тыва Республика киришкеш, Өөрүп четтиришкин бижиинге төлептиг болганын ТР-ниң Культура яамызы дыңнаткан.
Эрткен дыштаныр хүннерде, Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү школазында ниити өөредилге школазы 75 чылдаан юбилейин демдеглеп эрттирген. Байырлал үезинде школаның доозукчузу, Россия Федерациязының Маадыры, улуг сержант Мерген Донгакка алдар болдурган самбыраны ажыткан.
Бо хонуктарда ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле Донецк Улус Республикада чоруп турар Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тывадан шериг албанныглар болгаш Донбасста коллегаларынга дузалажыр дээш аъттаныпкан тыва эмчилер-биле ужуражыр.
Шериг албанныгларның өг-бүлелеринге дуза көргүзер республиканың каттышкан штавы тускай шериг хөделиишкиннериниң киржикчилеринге база оларның өг-бүлелеринге Чаа чылдың белээн чыггаш, чорудар талазы-биле белеткел ажылдарын эгелээн.
Тыва Республиканың автомобиль оруктарының эргелели регион болгаш муниципалдар аразында оруктарда чылыгар черлер кылыр дөрт вахта турлаан ажытканын дыңнаткан.
Декабрь 1-де, «Чаңгыс демниг Россия» партияның үндезилеттинген хүнүнде, ооң Хөй-ниити хүлээп алыр чери чон хүлээр декаданы эгелээн. Партияның регион политчөвүлелиниң секретары Владислав Ховалыг айтырыгларлыг болгаш санал-оналдарлыг хамаатыларны бирги хүнүнде хүлээп алган.
Республика Баштыңының даалгазы-биле саткан 500 кВт күчүлүг чаа дизельдиг генераторлар Тывага чедип кээри билек, Тожу кожуунче ол-ла дораан чоруткан. Генераторларны тургузуп, белеткээри-биле бүгү күштү ынаар октаан.
Тыва Республиканың автомобиль оруктарының эргелели регион болгаш муниципалдар аразында оруктарда чылыгар черлер кылыр дөрт вахта турлаан ажытканын дыңнаткан. Агаарның сооп келгени-биле, “Урал” улуг машианаларда көжүп чоруур чылыгар пунктуларны база автокыштагларда чылыг өрээлдерни тускайлаан. Тыва Республиканың найысылалының чараш черлериниң бирээзи - Дөгээ дааның чоок-кавын чаагайжыдар шупту ажылдар доозулган. Кызылдың эң бедик чери республиканың аалчыларын бодунче чыыра тырттып турар.
Тываның Баштыңы республиканың туризм агентилелиниң удуртукчузу Ай-Хан Догур-оол-биле ужурашкан. Сентябрь төнчүзүнде, Владислав Ховалыг регионнуң турисчи адырының хөгжүлде айтырыглары-биле дорт ажылдаар тускай ведомствону чазак структуразынга хевирлээр шиитпирни үндүрүп, ооң удуртукчузунга Кызыл кожууннуң чагырга даргазынга билдилиг ажылдаан Ай-Хан Догур-оолду томуйлаанын сагындыраал.
Росхереглел хайгааралының Тывада эргелелиниң медээзи-биле алырга, ооң мурнунда чеди хонукка бодаарга, эрткен неделяда Кызылда ОРВИ-ден аараан 778 таварылга бүрүткеттинген, республика эпидемиологтуг байдалда четпээн.
Тывада «ЧЭК-4» башкарыкчы компанияның ажылдакчылары 3,7 муң чурттакчылыг Хову-Аксы суурнуң чылыг шугумунда чара тевер деп барган черни үе шаанда тыпкаш, септеп, мергежилдиин болгаш шалыпкынын көргүскен.
Петр Иванков 1942 чылдың апрель 1-де Тываның Араттың революсчу шерииниң одуруунга хөгжүмчү болуп шериг албанын эгелээн. Шериг албанынче кирер дээш, ийи харны немеп алган. Труба ойнакчызы аныяк-чалыы Иванковтуң оркестри Тыва Арат Республиканың найысылалында бүгү-ле байырлыг хемчеглерге киржип турган.
Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төптерни эде чаартырының ийиги чадазынче регионнар аразындан Тыва Республика кирген.
Тываның эвээш комплектилиг көдээ школаларының, школа-интернаттарның, лицейлерниң база республиканың немелде өөредилге төвүнүң директорлары чаа школа автобустарын хүлээп алган. Чазак кежигүннери биле Дээди Хурал депутаттарының 30 хонук кады ажылдаанының соонда, 2023 чылда болгаш 2024–2025 планныг чылдарда Тыва Республика бюджединиң төлевилелиниң бирги номчулгазының хөй-ниити дыңнаашкыннары болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ооң даалгазы-биле ажылдап кылган “ногаан коридор-биле” «Серебрянка» санаторийинде кадыын быжыглап чыдар тускай шериг операциязының киржикчилери тыва шериглерге база эки турачыларга барып ужурашкан.
Шериг албанынче күскү келдириишкин декабрьның 31-де доостур. Ол үеге чедир республика шериг албанынче 600 ажыг оолдарны чорударын хандырар ужурлуг. Ноябрьның 23-ке чедир келдириишкин планы 61 хуу күүсеттинген болза, Төп шериг округунда ортумак көргүзүг - 72,6 хуу.
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызынга ажылдың баш бурунгаар түңнелдерин үндүрген. Агроүлетпүр комплекизи таарымчалыг эвес чылдагааннар турза-даа, шупту көргүзүглерге өзүлдени көргүскен деп, сайыт Сергей Ондар дыңнаткан.
Тываның Чазааның Аппарат хуралдарын чаа чурум-биле эрттирер апарганынга дүүштүр неделя санында муниципалитеттерниң перспективтиг хөгжүлдезин сайгарып чугаалажыр.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Николай Иванов-биле ужурашкан. Тываның эвилелиниң 80 чылдааны-биле коллегаларынга байыр чедирер дээш ол республикада чедип келген. Тывада энергетика болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый объектилериниң үзүктел чок ажылын хандырар баш бурунгаар хемчеглерни ап турар. Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг аппарат хуралында агаар хенертен сооп, казыыр 40 база оон-даа куду кылдыр дыңзый берзе, ажылды контрольга шыңгыы тудар даалганы чогуур албаннарга берген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг-биле дорт дамчыдылгаже аңгы-аңгы каналдар-биле 598 айтырыг кирген. Ук хемчег Регион удуртулгазының төвүнүң студиязынга эрткен. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле, тускай шериг операциязында киржип турар шериг албанныгларның база бистиң чуртувустуң чаа регионнарының тайбың чурттакчыларынга дуза көргүзер сорулгалыг Тыва Республикада хөй-ниити каттыжыышкыннарының, политиктиг партияларның болгаш эрге-чагырга органнарының төлээлерин киирген Чаңгыс аай штаб тургустунган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның бөгүн, ноябрь 26-да тус черниң үези-биле 15:00 шакта болур дорт эфиринге 400 ажыг айтырыглар болгаш санал-оналдар республиканың удуртукчузунуң “Вконтакте” социал четкиде хууда арынынга болгаш Тыва регион башкарылга төвүнүң арынынче кирген.
Тывада чамдык суурларның шаг төөгүден аттарын катап эгидип, “-ский” деп тыва дылдың дүрүмнеринге таарышпас кожумактарны ол аттардан ап кааптар дээн улуг төлевилел дооступ турар.
Сентябрьның 15-тен ноябрь 15-ке чедир үргүлчүлээн саазын чыыр #БумБатл бүгү-российжи акцияның Тывага канчаар эрткениниң түңнелдерин үндүрген. Тускай шериг операциязының киржикчилеринге база оларның өг-бүле кежигүннеринге социал деткимче көргүскен регион хемчеглериниң даңзызын Тывада калбарткан.
Ноябрь 19-та В.Көк-оол аттыг Национал театрның эртинези деп санадыр хоочун артист Дыртык Монгуш 80 харлаанынга тураскааткан ыры-хөгжүмнүг, байырлыг оюн-көргүзүүнче чонун чалап, ынак көрүкчүлеринге бараан болган.
«Бойдусту камгала — батарейканы дужаа» деп экология акциязын Тываныӊ арга-арыг камгалаар төвү чоннуӊ хөй санныг дилээ-биле организастаан. Ук акцияны база катап эрттирериниӊ дугайында чон дилээн.
2023 чылда кадык камгалалының бирги звенозун чаартыр регион программазы-биле Тывага объектилер тудар тудуг организациязын шилиири эгелээн. ТР-ниң Кадык камгалал яамызының медээзи-биле алырга, программаның объектилеринге садыглажыышкынны чарлап, ол ажылдарже ниитизи-биле 248,8 млн акшаны көрген – федералдыг бюджеттен 243, 2 млн, республиканыындан – 5,7 млн. рубль.
2022 чылдың ноябрь 15-тен декабрь 15-ке чедир «Енисей Сибириниң лидерлери» регионнар аразының конкурузу онлайн-хевирге болуп эртер. «Енисей Сибири» комплекстиг инвестиция төлевилелиниң кадр курлавырын хевирлээри-биле, башкарыкчы болгаш мергежилдиг специалистерни дилеп тывырынче конкурсту угландырган. Бүдүрүлге заводун тудар талазы-биле ниити төлевилелди шиитпирлээр дээш Тываның Чазаа биле «Техмашсервис» АН элээн каш айтырыгларны тодарадып чугаалашкан.
Көдээ ажыл-агый эртемнериниң доктору, хой болгаш өшкү өстүрүп-көвүдедир лабораторияның эргелекчизи, РБЭА академиги, РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының Мал ажыл-агый департаментизиниң эксперти Салауди Хататаев баштаан Бурятиядан делегация Тывага кээп ажылдаан.
2022 чылда Тыва “Көдээ черниң доктору” база “Көдээ черниң фельдшери” программаларны бүрүнү-биле күүсеткен. Ол программаларның 30 киржикчизинге деткимче акшазы кылдыр 54 млн рубльди төлеп бергенин ТР-ниң Кадык камгалал яамызы дыңнаткан.
Тываның Чазаа Россияның федералдын орук агентилели-биле ТР-ниң девискээринде регионнуң, азы муниципалдар аразының болгаш тус черниң автомобиль оруктарын хөгжүдер дугайында меморандумунда атты салган.
Тывада «Кадыкшылдың оруу» губернатор төлевилелин боттандырарының арга-хевирин өскертир. Республиканың кадык камгалал сайыды Анатолий Югай «Кадык камгалалы» национал төлевилел боттаныышкынының ачызында бөгүн кожуун эмнелгелерин амгы үениң дериг-херекселдери-биле хандырып, суурларны тускай мергежилдиг эмчилер-биле четчелеп турарын дыңнаткан.
Четвергде, ноябрь 17-де, Улусчу чогаадылга бажыңынга “Кара ирбиш” («Чёрный барс») бөлүк тускай шериг операциязының киржикчилерин деткип ачы-буян концертин көргүзер.
2022 чылдың ноябрь 24 база 26 хүннеринде күрүне кызыгаарында «Хандагайты» (Боршоо), «Цагаан-Толгой» база «Шара-Суур» эрттирилге пунктулары таварты шимчээшкинни түр када тургузар. Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Решетников биле Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң, хөгжүлдениң бот-тускайлаң программазын узадырының, мурнады боттандырар инвестиция төлевилелдериниң энергохандырылгазының болгаш инфраструктура төлевилелдерин боттандырарының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан. РФ-тиң тудуг болгаш ЧКА сайыды Ирек Файзуллин биле Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг Россияның Тудуг яамызынга ужурашкан. «Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлели» национал төлевилелдиң күүселдези, ол ышкаш республиканың тудуг адырын хөгжүдери болгаш чедир кылдынмаан объектилерни доозары - ажыл-агыйжы ужуражылганың кол темалары болган.
Тываның Чазаа тус черниң көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге тускай техника садып алыр күрүне деткимчезин көргүзер ажылды чорудуп турар. Бо хүннерде регион «Росагролизинг» акционерлиг ниитилел-биле кады ажылдажылганың чаа керээзин чарган.
Ноябрь 26-да 15 шакта Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг дорт эфирге чурттакчы чоннуң айтырыгларынга харыылаар. Дорт харылзааны хемчегниң методологтуг болгаш техниктиг үделгезин хандырып турар Тываның Регион удуртулгазының төвүнүң (ЦУР) шөлүнге эрттирер.
Росхереглекчилер хайгааралының регион эргелелиниң специалистери бөгүнде Тывада эпидемиологтуг байдал чогумчалыг дээрзин демдеглээн. Чаа коронавирус халдывырындан аараан чоруктарның саны баткан.
Бо чайын кааңнаашкындан чидириглиг болган Тываның үш тараажызы көдээ ажыл-агый камгаладылгазының керээзи-биле компенсацияны алыр. Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы ооң дугайында дыңнаткан.
ывадан мобилизация-биле шериг албанынче 684 кижи кыйгырткан. Оларның өг-бүлелеринге янзы-бүрү дузаламчы хемчеглерин чедирип турар. Татарстан машина тудуунуң, ооң иштинде «КАМАЗ» автомобильдер артык кезектерин хандырар адырында, ол ышкаш энергетика, тудуг база инфраструктура төлевилелдерин боттандырарынга, нефтехимия база дугуй продукциязы, газотурбина шимчедикчилери, үлетпүр болгаш соодукчу дериг-херекселдер, өске-даа продукциялар талазы-биле Тыва-биле кады ажылдаарынга белен деп, Татарстанның Президентизиниң парлалга албаны дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ажылчын сургакчылаашкын үезинде Чоннар найыралының бажыңынга чораан. Бо чылын Татар Республиканың чоннарының Ассамблеязы тургустунганындан бээр 30 чыл болган оюн демдеглеп турар.
Татарстанның бүдүрүлгелери Тыва Республика ышкаш регионнар-биле кады ажылдажылгага сонургалдыг деп, Татарстанның Президентизи Рустам Минниханов Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг-биле ужуражып тура демдеглээн.
«БТК-групп» акционерлиг ниитилел Тыва Республиканың Чазаа-биле дугуржулга керээзи езугаар, Тываның Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызының чанында “Тыва Республиканың инвестиция хөгжүлдезиниң агентилели” күрүнениң автономнуг албан чериниң бүдүрүлге шөлүн алгыдып, ажылдакчылар санын көвүдеткен .
Тываның Чазаа регионнуң кадык камгалалының эде дерилгезинче улуг ажылды чорудуп турар. Кызыл, Каа-Хем, Мөңгүн-Тайга, Бии-Хем, Таңды, Тере-Хөл, Тес-Хем, Улуг-Хем, Чеди-Хөл база Эрзин кожууннарның төп кожуун эмнелгелери база кожууннар аразының эмнелге төптери, шупту 10 организацияның удуртукчулары амгы үении-биле четчелетинген 12 автомашинаның дүлгүүрлерин алган.
Ноябрьның 17-18 хүннеринде Тываның найысылалынга «Инновациялар-2022» деп IV регионнар аразының аныяктарның чаартыкчы чорук шуулганы болуп эртер. «Енисей Сибири» төлевилел чорудуунуң хемчээн Тываның күрүне университеди, Хакассияның күрүне университеди база Сибирьниң федералдыг университеди организастап эрттирер.
Украинага тускай шериг операциязынга киржип чораан Каң-Демир Лопсан-Комбу-биле Тываның Баштыңы ужурашкан. Шериг операциязының үезинде дайынчы эжин камгалап каанының дугайында «Малахов» телепрограммага көргүскен ооң төөгүзү дыка хөй кижилерни хаара тудупкан. Чоннуӊ амыр-дыжын болгаш хөй-ниитиниӊ корум-чурумун камгалап чоруур шагдааларга республиканыӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг байыр чедирип турарын социал четкиде бодунуӊ блогунга бижээн:
Республиканың Кадык камгалал яамызы чурттакчы чонга шынарлыг эмчи дузазының чедирилгезин экижидер хемчеглерни ап чорудуп турар. Чаа өөредилге чылының эгелээни-биле чергелештир, Кызылдың чеди школазында стоматология кабинеттери ажыттынган. Саха (Якутия) база Тыва республикаларның аразында парламентилер кады ажылдажылгазы-биле, ЮНЕСКО-нуң камгалалының ачызында “Делегей чоннарының маадырлыг тураскаалдары” деп чоннар аразының төлевилели-биле номну белеткеп, үндүрген.
Республикада мелиорация комплекизин катап тургузар ажылдар шимчей берген. Бо хонуктарда Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем аямызы үш суггарылга системазын катап тургузарының төлевилелин Чазакче киирген.
Тывада хамааты болгаш девискээр камгалалының талазы-биле калбак өөредилгелер эртип турар. РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң даалгазы езугаар, российжи өске-даа регионнарда ведомстволар аразының комплекстиг ындыг белеткелдери чоруп турар.
Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Владимир Николаевич Мухин 98 харлыында мөчээн. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хоочуннуң төрээн болгаш чоок кижилеринге кажыыдалын илередип, орнукшудулга езулалынга херек дузаны өг-бүлеге көргүзер даалганы ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга берген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тываның найысалалының мэрия төлээлери база Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутаттары-биле ужуражып, ажыл-агыйжы чугааны чоруткан.
Тываның 12 хардан өрү назылыг чурттакчы бүрүзү https://energydict.ru/ сайтыга онлайн хевирге эртер III бүгү-российжи «Е-Диктантыга» киржип, бажыңга энергияны камнаарынга хамаарыштыр бодунуң билиглерин хынап болур.
Кызылдың барыын талазында камгалал чалды төндүр тударынга Тыва немей 200 ажыг млн рубльди алыр. ТР-ниң арга-арыг болгаш бойдус ажыглал сайыдының оралакчызы Алексей Арчимаев, инженерлиг камгалал объектизинде тудуг ажылдары графиктен мурнай чоруп турарын көргеш, Россияның суг курлавырлары бо чылын тудугга немелде акшаландырышкынны үндүрер шиитпирни хүлээп алганын дыңнаткан.
Тыва Республиканың хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албанының республиканың чурттакчы чонунга дыңнадып турары болза, Тыва Республиканың чурттакчы чонунга дарый дыңнадыышкын чедирер системаның беленин хынаан комплекстиг хемчег 2022 чылдың ноябрь 8-те 10.30 минутадан 10 шак 48 минутага чедир эртер.
ТР-ниң Кадык камгалал яамызы бо чылдың тос айында республикада демографтыг байдалды анализтээн илеткелди кылган. Сайыт Анатолий Югайның илеткелинден алырга, чыл эгезинден тура Тывада өзүп-төрүттүнер чорук эвээжээн, ол ышкаш өлүп-хораар чорук саны база кызырылган.
Кызылда мото-адыгжы бригаданың баазазынга Тыва Республикадан кыйгырткан хамаатылардан тургустунган батальонну үдээн. Дайынчылар Россия Федерациязының Президентизи, дээди кол командылакчы В.В. Путинниң Төрээн чуртувустуң айыыл чок чоруун хандырып, ону камгалаар дээн айтыышкынын күүседири-биле аъттыпкан.
Регионнуң Культура болгаш туризм яамызы “Культура” национал төлевилел боттанылгазы-биле саткан көдээ черлерде чоннуң культурлуг дыштанылгазын организастаарынга тускай дериттинген көжүп чоруур төптү тыпсыр дээш республиканың культура албан черлериниң ортузунга мөөрейни чарлаан турган.
Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Тимур Куулар Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның даалгазы-биле Украинада тускай шериг операциязында киржип турар чаңгыс чер-чурттугларывыска барып ужурашкаш, материалдыг дузаны чедиргеш, шылгараан дайынчыларга күрүне шаңналдарын тывыскан.
«Тываның командазы-2030» республика лидерлерниң шуулганынга киржир чагыглар хүлээп алыышкыны доозулган. Хемчегниң кол организатору ТР-ниң Аныяктар херээниң талазы-биле агентилелдиң дыңнатканы-биле алырга, эксперт комиссиязының сайгарылгазынче чүс хире анкета кирген.
Тыва Республиканың хүндүлүг чурттакчылары, аалчылары! Бистиң тыва чонувустуң эң кол күрүне байырлалдары - Республика хүнү болгаш малчыннар Наадымы-биле сеткилимниң ханызындан байыр чедирип тур мен!
Бо чылын республиканың чурттакчылары күрүнениң хөмүр шыгжаар черлеринден хөмүрнү садып алырлар. Чеди кожуун төптеринде хөмүр шыгжаар черлерни эде чаартып, септеп, амгы үениң деңзилерин салып, видеохайгаарал системазын кожар. А Кызыл хоорайга чаа складты тудар.
Тываның орук-транспорт комплекизиниң сайыды Шораан Чыргал-оол республиканың орук-транспорт комплекизин хөгжүдериниң беш чыл планын ажылдап кылгаш, ында кандыг хемчеглер киргенин республика баштыңынга илеткээн.
Бөгүн Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Төп шериг округунуң 41-ги ниити шериг армиязының 55-ки аңгы мото-адыгжы бригадазының командиринге республиканың дээди күрүне шаңналы - Буян-Бадыргы орденниң III чергезин база аңгы шериг салбырының командиринге “Тиилелге хүнү” тураскаалдыг медальды тывыскан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг РФ-тиң хамааты камгалал, онза байдалдар болгаш ала чайгаар болган халаптарның уржуктарын чайладыр херектер талазы-биле сайыттың албан-дужаалында томуйлатканы-биле Александр Куренковка байырын чедирген.
Бөгүн май 20-де, Тываның найысылалы Кызыл хоорайда, регионнар аразының универсалдыг делгелге-ярмарказы «ТЫВА ЭКСПО – 2022» ажылын эгелээн. Республиканың Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызының деткимчези-биле чылдың-на Россияның регионнарындан 100 хире киржкичини хаар тудуп турар хемчег бо чылын 24 дугаар эртер.
Тываныӊ Баштыӊы Владислав Ховалыг Делегейниӊ өг-бүле хүнүн таварыштыр республиканыӊ чурттакчы чонунга байыр чедирген. 2019 чылдың январь 1-ниң хүнү-биле алырга, Тыва Республикада 95165 өг-бүле бар, оларның 31346-зы (32,94 хуузу) – хөй ажы-төлдүг.
Донецк база Луганск Улус Республикалар харылзаа операторларының абоментилери +7 российжи дугаарларга коштунар. Донецк Улус Республика биле Луганск Улус Республиканың баштыңнары Денис Пушилин биле Леонид Пасечник олар ооң дугайында субботада дыңнаткан.
Тываның Баштыңы “Интерфакска” республиканы удуртуп-баштап келгени бир дугаар чылының дургузунда бодунуң командазының ажылының түңнелдери, экономиктиг стратегия болгаш регионнуң эргиде-ле чидиг айтырыгларын шиитпирлээр талазы-биле чаа арга-хоргаларының дугайында чугаалап берген.
Медицина эртемнериниң доктору, Тываның улустуң эмчизи Вячеслав Ондар, регионнуң Чазааның Даргазы албан-дужаалга Владислав Ховалыгның бир чыл ажылдаанының түңнелдеринге тураскааттынган интервьюзунда, Тыва бодунга эң-не таарымчалыг Баштыңныг болган деп бодалын илереткен.
Бо чоокку хүннерде «Элээр суур - 2022» деп мөөрейни Тыва Республиканың көдээ чурттакчылыг суурларының аразынга чарлаар. Чурттакчы чоннуң арагалаарын эвээжедип, спирт холуксаалыг продукцияны чөпшээрел чок садып-саарарынга удур хөделир хемчеглер планында ол кирген.
Чаа коронавирус халдавырындан аарыыр чоруктуң хүн бүрүде чавырлып эгелээни-биле, айыттынган албан черлери чонну катап хүлээп эгелээрин кол санитар эмчи Людмила Салчак саналдаан.
2021 чылдың декабрь 25-те Тываның Баштыңы “Тува-24” телеканалга дорт дамчыдылга үезинде чоннуң айтырыгларынга “дорт харыыларны” берген.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг «Листвяжная» уургайга озал-ондак-биле холбаштыр Кемерово облазының чурттакчыларынга кажыыдалын илереткен.
- Мерген угаанныг болгаш амыдыралчы арга-дуржулгалыг улуг назылыг улустуң назынын, болганчок-ла чуртталганың күзү деп адаар. Делегейниң улуг назылыг улустарының хүнүн - күстүң кидин түлүк өйүнде – октябрь 1-де демдеглээни анаа эвес.
Кызыл хоорайга мурнакчы малчыннарны шаңнап-мактаар Наадым байырлалы болуп эрткен.
«Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту база хуу сайгарлыкчы санал-оналды деткиири» национал төлевилел-биле ажылдап турар «Мээң бизнезим» төп таварыштыр, Тываның сайгарлыкчылары каттышкан күрүне ачы-дузаларын ап турар.
Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг регион чурттакчыларынга Республика хүнү-биле байырын чедирген:
Бөгүн, Республика хүнүнүң байырлалында, Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне туктарын көдүрериниң байырлыг езулалы Чазак бажыңының чанынга болуп эрткен.
12.08.2021
Тывада чон чизезинге белеткел ажылдарында четпестерни чайлады
Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының медээзи-биле алырга, эрткен неделяда Эрзин кожууннуң 250 ажыг чурттакчылыг Качык бичежек суурнуң школазынга «Өөредилге» национал төлевилелдиң шугуму езугаар ажык спортчу шөлдү эптеп-тургускан. Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг “Чаңгыс демниг Россия” партиядан Тыва Республиканың Баштыңы-Чазааның даргазы албан-дужаалдың соңгулдаларынга киржир.
«Кадык камгалалы» национал төлевилел чорудуу-биле, Тыва Республикада “Кадык камгалалының күрүнениң чаңгыс аай информация системазы-биле кадык камгалалынга чаңгыс аай чурагай дөзевилелин тургузары” регион төлевилелиниң хемчеглерин боттандырып, эмчи дузазының шупту системазын чурагайжыдар.
Тыва Республиканың Культура яамызы культура хемчеглерин залдың чартыын долдургаш, эрттирип болурун дыңнаткан.
Тываның гидрометеорология блогаш долгандыр хүрээлелге мониторинг төвүнүң дыңнатканы-биле алырга, бо неделя дургузунда Тываның хемнеринде сугнуң деңнели чоорту чавызап бадар.
Республиканың эрге-чагыргазы регионнуң сайгарлыкчылар ниитилежилгези-биле ужуражып, Роспотребнадзорнуң саналдааны кызыгаарлаттынган хемчеглерни сайгарып чугаалашкан.
Июнь 17-де, 12.00 шакта, Кызыл хоорайның Арбат шөлүнге Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чылынга уткуштур «Объективте 100 чыл» деп делгелге ажыттынган.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Тыва Республиканың чер болгаш өнчү-хөреңги сайыдының албан-хүлээлгезин күүседир кылдыр Менги Кара-оолду томуйлаар дугайында чарлыкка атты салган.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг республиканың найысылылында «Курай» садыг бажыңында коронавируска удур тарылга кылып турар пунктуга четкен.
Айдың Чюдюкту Тыва Республиканың Баштыңының Администрация база Тыва Республиканың Чазак Аппарадының удуртукчузу албан-хүлээлгеде томуйлаан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Россияның регионнарында коронавирус-биле аарыыры көвүдээнинден республиканың чурттакчыларынга видеокыйгырыгны кылган:
Кызыл хоорайда Кочетов кудумчузу, 43 бажыңда “Ажаалга банкызы” ЭАН база Кечил-оол кудумчузу, 7Б адресте хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төпке тарылга кылыр көжүп чоруур ийи пунктуну немей ажылдадыр.
Тываның Чазааның бөгүнгү аппарат хуралында “Көдээ девискээрлерниң комплекстиг хөгжүлдези” Тыва Республиканың күрүне программазы-биле “Албан бажыңы” регион төлевилели кайы хире күүсеттинип турарын чугаалашкан.
Тываның Чазаанга республика баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг база Дээди Хуралдың даргазы Кан-оол Даваа Россия хүнү-биле төрээн чериниң база чурттуң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киириштирген республиканың чурттакчыларынга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тывада Хамааты инициативалар чөвүлелиниң чедиги чыыжынга республика Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип Владислав Ховалыг, вице-премьерлер бьаза ркгион чазааның кол сайыттары киришкен.
Күрүне статистиказы федералдыг албанның Красноярск край, Хакас Республика база Тыва Республика талазы-биле эргелелдиң удуртукчузунуң оралакчызы турган Сандан Эдуард Феликсовичини Тыва Республиканың күш-ажыл болгаш социал политика сайыдында томуйлаан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг, Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Күрүне Думазының депутады Лариса Кужугетовна Шойгунуң мөчээни-биле, кажыыдалды чарлаар дугайында чарлыкка атты салган.
Июнь 10-да, 69 харлыында, Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутады, Россияның алдарлыг эмчизи Лариса Кужугетовна Шойгу мөчээн.
Тывага Федерация Чөвүлелиниң төлээлериниң ажыл-албанының түңнелдерин республиканың чазаанга чугаалажып көрген.
Социал ажылдакчының хүнүнде, Тыва Республиканың социал башкыларның база социал ажылдакчыларның бирги съездизи болуп эрткен.
Тываның Чазаа 2020 чылда күрүне программаларын боттандырганын түңнээн. ТР-ниң Экономика яамызы ооң дугайында илеткээн.
Бөгүн, июньнуң 8-те, делегация Кызыл база Таңды кожууннарга, Кызыл хоорайга ажылдаар. Сенаторлар 2020–2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазының (ИПСЭР) кайы хире күүсеттинип турары-биле таныжып, нарын айтырыгларын сайгарып, чогуур санал-оналдарны болгаш арга-сүмени киирер.
Тываның гидрометеорология болгаш долгандыр хүрээлелге мониторинг төвүнүң дыңнатканы-биле алырга, тайгалар бажында хар эрип, суггур чаъстар чаггаш, Улуг-Хемниң суу чаңгыс хүнде 52 см-ге көдүрүлген.
Петербуртуң делегейниң экономиктиг шуулган үезинде, Тываның Баштыңы албан-хүлээлгени түр када күүседип турар Владислав Ховалыг Россияның Чазааның даргазының оралакчызы Марат Хуснуллин-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы кылган.
Тываның Баштыңы албан-хүлээлгени түр үеде күүседип турар Владислав Ховалыг, Санкт-Петербург хоорайда эртип турар экономиктиг шуулганның үезинде, солун болгаш ажыктыг ужуражылгаларга киришкен.
Июньнуң 2-ден 5 хүннеринде Санкт-Петербургда делегей чергелиг экономиктиг шуулган эртип турар. Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг бо шуулганда киржип турар.
Фестивальда российжи беш чогаадыкчы коллективтер киржип турар.
Тывада эң эки турисчи маршрут дээш муниципалдар аразында мөөрей эгелээн. Республиканың Чазаа мөөрейниң негелделерин бодунуң доктаалы-биле бадылап, Даштыкы экономиктиг харылзаалар база туризм яамызын организатору кылдыр томуйлаан.
Тывада школаларның эге класс өөреникчилеринге изиг чемненилгени организастаарының чурумун бадылаан. Республика Чазаа ооң дугайында доктаалды хүлээп алган.
Тываның Чазаа 2021 чылда «Чаа сорук» төлевилелдиң киржикчилерин деткиир кылдыр регионнуң бюджединде 27 млн. 60 муң рубьди тускайлаан.
Ажы-төл – бистиң эң-не үнелиг байлаавыс. Угаанныг, кадык болгаш төлептиг кижилер кылдыр өссүн дээш бүгү-ле чүүлдү кылыр дээн чүткүлүвүс, оларга ынакшылывыс төнчү чок.
Россияның хереглекчилерниң эргелерин камгалаар болгаш болгаш хайгаараар албанның Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчактың дыңнадып турары-биле алырга, чаа коранавирус халдавырындан эрткен хүнде 5 кижи аараан.
Бо хүн аппарат хуралының бирги айтырыы – суг үери болган. Республика девискээринде үргүлчүлелдиг чаъстар-биле дакпырлаштыр, бедик черлерден харның эрип бадып эгелээни, хемнер-сугларның хемчээлин улгаттырып, чурттакчылыг черлерде айыылды тургускан.
Тыва Республикада Улуг-Хемниң эриинде «Азия төвү” скульптура комплекизинге, “Аъттыг шериг марафону” база “Шериг ралли” бүгү-российжи маргылдааларның байырлыг хаашкыны болуп эрткен.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар В. Ховалыг республикада суг үериниң талазы-биле дарый хуралды чыгган.
Тываның Баштыңы албан-хүлээлгениң түр када күүседикчизи, Москвадан ужуп келген дораан, Каа-Хем кожуунче бар орукта Көк-Тей деп черде сугга алыскан участок чоогунда көвүрүгге четкен.
Хүндүлүг, кызыгааржылар болгаш кызыгаар албанының хоочуннары! Профессионал байырлалыңар – Кызыгааржының хүнү-биле байыр чедирип тур мен!
Бо хонуктарда Москва хоорайга ажыл-албан аайы-биле сургакчылап турган Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг республикада суг халавы нарыыдааны-биле, Тывазынче чанар ужурга таварышкан.
Чурттуң Президентизи В. Путин Тываның баштыңының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседир кылдыр В. Ховалыгны томуйлап тура, ооң кичээнгейин бир дугаарында национал сорулгалар күүселдезинче угландырган.
Россияның Онза байдалдар яамызының Тыва Республикада кол эргелели май 27-де, республика оруктарында байдалдың дугайында дыңнатканы болза:
Россияның хереглекчилер эргелерин камгалаар болгаш хайгаараар албанның Тыва Республикада эргелелиниң дыңнатканы-биле алырга, лабораторлуг шинчилел түңнели-биле коронавирус халдавырындан чаа аараан 6 кижини май 26-да бүрүткээн.
Ук төлевилелдиң 2019 чылда киржикчилери бо чылдың киржикчилеринге 250 баш инекти дамчыдар.
Тываның гидрометеорология болгаш долгандыр хүрээлелге мониторинг төвүнүң дыңнатканы-биле алырга, эрткен хүнде Каа-Хем хемниң суу - 100 ажыг сантиметрге, Улуг-Хем биле Бии-Хем хемнерниң суу ортумаа-биле 48 сантиметрге улгаткан.
Тываның Чазаа республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң чамдык төлевилелдеринден ойталап, ёзулуг беримчелиг төлевилелдер-биле ону солуур. Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг социал четкилерде бодунуң арынынга ооң дугайында дыңнаткан.
Майның 24-тен тоску классчыларның күрүне түңнел аттестациялары эгелээн. Республиканың өөредилге болгаш эртем сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Солангы Тамчай шылгалда кампаниязынга белеткелдиң дугайында республика чазаанга илеткээн.
Тывада 184 кадыкшылга лагерьлери уругларның чайгы дыштанылгазын организастаар. Бөгүн республика чазаанга дыштанылга сезонунга белеткел дээш харыысалгалыг яамылар болгаш ведомстволарның удуртукчулары ынчаар отчеттаан.
Тывада коронавируска удур тарылганың долу курузун 33013 алган, тарыышкын алыр ужурлуг 124 муң кижилерниң 26 %.
Тываның Чазааның неделя санының аппарат хуралында ооң дугайында медээни дыңнаткан. Роспотребнадзорнуң регион эргелелиниң медээзи-биле алырга, Туранның 1 дугаар школазының бирги классчызы оон аараан.
Тываның гидрометеорология база долгандыр хүрээлел мониторингизиниң төвү бо неделяда чаъстаарын, чамдык кожууннарга хар чагганындан, суг көдүрлүп болурун дыңнаткан.
Тыва Республиканың күрүнениң чуртталга оран-сава инспекциязы болгаш тудуг хайгаарал албанының удуртукчузунга ооң мурнунда ол ведомствону удуртуп турган Мерген Ооржакты томуйлаан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар В. Ховалыг албан-дужаалче кирген соонда, республика чазаан халаан турганын сагындыраал. Ажыл-агыйжы чоруун, билиг-мергежилин көрүп тургаш, чазактың чаа кежигүннерин томуйлаары уламчылап турар.
Май 22-де Кызыл хоорайның төп шөлүнге, 2021 чылдың бүгү-делегей чергелиг армейжи оюннарның “Шериг ралли” болгаш «Аъттыг шериг марафону» маргылдааларның байырлыг ажыдыышкыны болуп эрткен.
Бөгүн Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу 66-гы төрүттүнген хүнүн демдеглеп турар. Тыва Республиканың Баштыңы албан-хүлээлгени күүседип турар Владислав Ховалыг байырны чедирген:
Республикада хоочун өөредилге черлериниң бирээзи – эмчи колледжизи 75 харлаан юбилейлиг байырлалын демдеглеп турар.
Тываның Чазааның даргазынга «Чедер» санаторлуг-курорт комплекизиниң, бойдус байлаан болбаазырадыр фабрика биле ыяшты бүрүнү-биле болбаазырадып ажыглаар бүдүрүлгени тудар талазы-биле илеткээн.
Тываның көдээ черлеринде 163 хүндүскү лагерьлерге - 14245, хоорай чоогунда 21 лагерьге - 3835, шупту 184 лагерьге ниитизи-биле 18080 уругну чайгы дыштанылгаже хаара тудары планнаттынган.
Күрүнениң чаңгыс аай шылгалдазын тоску класстың - 5326, он бирги класстың – 3227 доозукчулары дужаар.
Ажыл чоктар санын кызырып, ажыл хандырылгазын хөлегеден уштурун чедип алыр айтырыглар - май 17-де Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыгның даргалааны ээлчеглиг аппарат хуралында кол тема болган.
Тываның башкарыкчы дагжы компаниялары - "Ойна", "Лунсин", "Межегейхөмүр", "Тардан голд" база Тываның даг-руда компаниязы 2020 чылдың түңнелдери-биле, республиканың он улуг үндүрүг төлекчилериниң санынче кирген.
Тываның Чазааның ээлчеглиг аппарат хуралының бирги айтырыы – республикада оперативтиг байдалдар кандыгыл деп сайгарылгадан эгелээн.
Хүндүлүг, чаңгыс чер-чурттуглар! Бүгү-делегейниң өг-бүле хүнү-биле силерге байыр чедирип тур мен.
Тыва Республика баштыңы албан-хүлээлгениң түр када күүседикчизи Владислав Ховалыг ажыл-албан аайы-биле Москва хоорайга чорааш, Россия Чазааның даргазының оралакчызы, одалга-энергетика комплекизин башкарып турар Александр Новак-биле ужурашкан.
Россия Федерациязының Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыды Ирек Файзуллин база Тыва Республика баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг-биле дүүн ужурашкан.
Россияның Кадык камгалал яамызы 21 мобильдиг эмчи комплекизин садып алыр акша-хөреңгини Тывага тускайлаар.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг юстиция яамызы биле тарифтер албанының чаа удуртукчуларын томуйлаан.
Кээргел чок каржызы-биле ажы-төлдүң амы-тынын алгаш баргаш, чоннуң килеңин болдурган бо болуушкун чүгле татар чонга эвес, а Россияның хөй санныг акы-дуңмалышкы чоннарынга аар согуг болган.
Тываның Чазаа чаа социал төлевирлерни кымнар алырын база кайы хире хемчээлди алырын сайгарып көрген. 16913 долу эвес өг-бүлелерде 8-тен 16 харлыг уруг бүрүзүнге 6106,5 рубль акшаны төлеп эгелээр.
Тывада апрельдиң ортандан бээр коронавирустан аарыыр чорук 44,4 хуу көвүдээни демдеглеттинген. Мөңгүн-Тайга кожуунда байдал нарын.
Бо чылын 700 хире ажылчыннарлыг 144 ажыл-агыйлар часкы хову ажылдарынче кирер деп, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
Тыва Республиканың Баштыңы албан-хүлээлгениң күүседикчизи Татарстанның президентизи Рустам Миннихановка, Казаньның школазында хай-халаптың түңнелинде чок болган кижилерниң чоок улузунга кажыыдалын илередип, регионнуң өөредилге албан черлеринге айыыл чок чоруктуң хемчеглерин күштелдирерин айыткан.
Май 10-да Владислав Ховалыг бо одалга сезонун доозарынга объектилериниң беленин база келир үеде планнарын адырның удуртукчулары-биле чугаалашкан.
Эргим хоочуннар! Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар!
Ада-чурттуң Улуг дайынынга улуг секти салган Тиилелгениң салют оттарын аткан хүнден бээр таптыг-ла 76 чыл эрткен. Улуг Тиилелгениң хүнү-биле силер бүгүдеге чүрээм ханызындан байыр чедирип тур мен!
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг республиканың чурттакчы чонунуң өмүнээзинден Ада-чурттуң дайынынга кол байырлал - Улуг Тиилелге хүнү-биле бүгү хоочуннарны төлээлээн Наталья Ивановна Масловага байыр чедирери-биле фронтучуга аалдап четкен.
Тыва Республиканың Конституция хүнүнде Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле республика чазааның кежигүннери 2021 чылда Бүгү-Тываның Тургузукчу хуралы болуп эрткен төөгүгүлүг чер - Кочетов суурга барып четкен.
Май 7-де болур Радио хүнүнүң бүдүүзүнде, «ТываМедиаГрупп» парлалга бажыңынга, 104.4 FM чалгыынга үнүп эгелээр «Звезда-Кызыл» чаа чалгыгны ажылдаткан. Радиодамчыдылга башкарыкчылары радиостудияның бирги аалчызы - Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыгка элээн каш айтырыгларны салган.
Владислав Ховалыг Таңды база кызыл кожууннарда тудуушкунда база септелгедеобъектилерни хынап чорааш, чагыг кылыкчылары ажылдың шынарынче хыналданы күштелдиреринче, а тудугжулар керээде хүлээнген ажылын үе-шаанда шынарлыг кылырынче кичээнгейни угландырган.
Хүндүлүг, чаңгыс чер-чурттугларым!
Тыва Республиканың күрүне байырлалы – Конституция хүнү-биле чүрээмниң ханызындан байыр чедирип тур мен!
Тываның Чазаанга өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны чурттаар чер-биле хандырарының талазы-биле хуралдаан. 2008 чылдан бээр ол план 74 хуу күүсеттинген.
Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы – регионнуң экономика яамызының удуртукчузунда Айдыс Сатты томуйлаан.
Вторникте, май 4-те, Чазак бажыңынга Тывада, ылаңгыя Кызылда элээн берге байдалда кадыг боктарны чок кылырының айтырыын чугаалашкан ажылчын хурал болуп эрткен.
Майның узун дыштаныр хонуктарында республикада корум-чурумну тудуп, айыыл чок чорукту хандырары-биле комплекстиг профилактика хемчеглери чоруп турар. Күүсекчи эрге-чагырга база корум-чурум камгалаар структура органнары республиканың хоорайлар, кожууннарында байдалды хайгаарап, кезээде белен байдалда.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыгның удуртканы аппарат хуралында, Росхереглелхайгааралының ТР-де эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак май 3-түң көргүзүү-биле, лабораторияга бадыткаттынган 15826 аарыг кижи, оларның санында 2 237 уруглар бүрүткеттинген деп дыңнаткан.
Республика Баштыңы албан-хүлээлгени күүседип турар Владислав Ховалыг Кызыл хоорайда тудуг объектилерин хынаан.
Апрель 30-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Бора-Булак деп черге аът чарыжының сезонун ажыткан база Тыва Арат Республиканың 100 чылынга уткуштур республиканың 28-ки аът чарыжы болуп эрткен. Республиканың ырак-чоок кожууннарындан 377 аътты алды аңгы салыгга чарыштырган.
Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг ёзулал Чазак Бажыңынга болуп эрткен. Тываның Баштыңының хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг болгаш Дээди Хуралдың даргазы Каң-оол Даваа аңгы-аңгы адырларның 19 мурнакчыларынга база хоочуннарынга шаңнал-макталдарны тывыскан.
Айдын Чюдюк Тыва Республиканың Чер болгаш өнчү хамаарылгаларның яамызының удуртукчузу кылдыр томуйлаткан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезиниң түр када күүседикчизи Айдың Шаравиини күрүне садыглажылгазының талазы-биле яамының удуртукчузунга томуйлаан.
Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелелиниң сүмелээни-биле, Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалын база 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 76 чылын байырлаарының планын бадылаттынган.
Апрель 29-та Россияда “Тиилелгениң диктантызы” делегейниң төөгү акциязынга 80 чурттар киржип, 16 муң шөлчүгештерни киржикчилерге белеткээн.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, Кеземче күүселдезиниң федералдыг албанының директору (ФСИН России) Александр Калашников-биле Россияның Кеземче күүселдезиниң федералдыг албанының системазын хөгжүдер чаа концепцияга даянгаш, кеземче-күүселде системазының албан черлерин (колониялар, СИЗО, кара-бажыңнар болгаш өске-даа) чурттакчылыг черлерден ырады көжүрер айтырыгны чугаалашкан.
Республикага огород ажыл-агыйын хөгжүдер айтырыгларны сайгарган ажылчын хурал В. Ховалыгның удуртулгазы-биле болуп эрткен.
Хавырга дааның кырынга (Белдир даанга) Будданың тураскаалын тургузар дугайында ажыл-агыйжы чугаага Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг, Тываның Камбы-ламазының дузалакчызы Аяс башкы, Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдей, Кызыл кожууннуң чагырга даргазы Ай-Хаан Догур-оол, Националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң директору Евгений Овсянников, «Тывахамаатытөлевилел» специализи Орлан Донгак база вице-премьер Олег Бады киришкен.
Республикада 2021 чылды улусчу инициативаларның чылы кылдыр чарлаан. Республиканың чурттакчы чонунуң идип үндүрген улучу инициативаларын боттандырар “Улусчу чөвүлел” төлевилел февральда эгелээн.
Тыва Арат Республиканың 100 чылынга база Биосфера шинчилээр Убсу-Нурнуң делегей төвүнүң 30 чылынга тураскааткан «Тыва Республикада эртемниң болгаш инновацияның хөгжүлдезинге «Убсу-Нур экспериментизи» российжи-моол программаның ролю» деп делегей чергелиг эртем-практиктиг конференция апрель 27-де ажылын эгелээн.
Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Решетников Калининград облазынга болуп эрткен Сайгарлыкчы чоруктуң инфраструктуразын хөгжүдер талазы-биле бүгү-российжи конференцияда “Мой бизнес” төптериниң ниити национал рейтингизинде шылгараан регион төптерин айыткан.
Апрель 26-да республика чазааның аппарат хуралында, 2021 чылда республика девискээринге күрүнениң түңнел аттестациязын эрттирерин чугаалашкан.
Апрель 26-да эрткен аппарат хуралында, Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг амгы чазакты халаштырып турарын дыңнаткан.
"Межегейхөмүр" хөмүр-даш компаниязы" КХН-ниң долгандыр хүрээлел талазы-биле инженери Григорий Ондарны Тыва Республиканың бойдус курлавырлары болгаш экология сайыдының албан-хүлээлгезин күүседир кылдыр томуйлаан.
Апрель 26-да Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Шораан Чыргал-оолду орук-транспорт комплекизиниң сайыдында томуйлаан. Ш. Ховалыг сайыттың оралакчызы тургаш, орук тудуу, септелгези, ажаалдазы дээн адырның ажылын удурткан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң кол эмчизиниң кезиишкин талазы-биле оралакчызы Югай Анатолий Константиновичини республиканың кадык камгалал сайыдының албан-дужаалын күүседир кылдыр томуйлаан.
Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) республика чазааның 2020 чылда кылган ажыл-чорудулгазын таныштырган. Республика Чазааның даргазының бирги оралакчызы Александр Брокерт депутаттарның мурнунга чылдың түңнелдерин кысказы-биле илеткээн.
Апрель 22-де, Тываның Чазак бажыңынга “Тыва Республиканың девискээринге чажыт арага болгаш спирт холумактыг продукцияны садып-сарар чорукту илередип тыварынга шылгараан полицейжи (патруль бөлүү)” база «Тыва Республиканың девискээринде тергиидээн улусчу дружина» мөөрейлерниң тиилекчилерин шаңнаар езулал болуп эрткен.
Апрель 22-де Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг «Голевтиң даг-руда компаниязы» КХН-ниң чиңгине директору Василий Кузичев-биле кады Ак-Сугнуң чес-профир чыдынын шиңгээдир инвестиция төлевилели кайы хире чоруп турарын чугаалашкан.
Көдээ ажыл-агый яамызының медээзи-биле алырга, часкы хову ажылдарынче 144 ажыл-агый кирер, аңаа 700 кижи ажылдаар.
Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелелиниң дыңнатканы-биле алырга, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүкте Иркутскиниң чумага удур эртем-шинчилел институдунуң биологтуг материалды шинчилээниниң түңнели-биле, республикада халдавырлыг аарыгның Sars-Cov-19 британ штаммы бүрүткеттинген.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң Федералдыг Хуралынга чаңчылчаан Айыткалын таныштырган езулалга киришкен соонда, республикада ээп чанып келген.
Апрель 21-де, Москваныы-биле 12:00 шакта, «Манеж» төп делгелге залынга РФ-тиң Президентизи В.В. Путин Федералдыг Хуралга күрүне баштыңының көрүүшкүнү-биле чуртту хөгжүдер концепциялыг документ - чылдың бээр Айыткалын таныштырган.
Апрель 29-та 18.00 шакта, бүгү Россияга эртер “Тиилелгениң диктантызы” делегейниң төөгү акциязын республика девискээринге белеткеп эрттирериниң оргкомитеди апрель 20-де чыылган.
Апрель 21-те, Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседикчизи Владислав Ховалыг Россия Федерациязының чырыдыышкын сайыды Сергей Кравцов-биле республиканың өөредилге системазында чугула айтырыгларны сайгарып чугаалажыр.
Өөредилге болгаш эртем сайыды Солангы Тамчай чазактың аппарат хуралында 2021 чылда чайгы кадышылга кампаниязы кайы хире чоруп турарын чугаалаан.
Россияның хереглекчилерниң эргелерин камгалаар болгаш хайгаараар албанның Тывада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак амгы үеде республикада эпидемиологтуг байдалдың дугайында дыңнадыгны чазактың аппарат хуралында кылган.
Апрель 17-де Чазакка, Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг 2021 чылда суг үеринге база өрт айыылынга республиканың кайы хире белеткенгенин сайгарган хуралды эрттирген.
Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг республика девискээринде аварийлиг чуртталга фондузундан хамаатыларны өскээр көжүрер программаның күүселдезиниң дугайында хуралды эрттирген.
Апрель 17-де Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг Бии-хем кожуунда көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң ажыл-амыдыралы-биле таныжып четкен.
Апрель 16-да Тыва Республиканың түр када Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле 2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазында хемчеглер кайы хире күүсеттинип турарын чугаалашкан.
Апрель 16-да, Тыва Республиканың Баштыңының албан-хүлээлгезин түр када күүседип турар Владислав Ховалыг Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурда улуг тудугну хынап барган.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Казымал байлактарны ажыглаар талазы-биле федералдыг агентилелдиң болгаш Россияның Эртемнер академиязының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шинчилээр институттуң (ТувИКОПР СО РАН) төлээлери-биле ужурашкан.
Апрель 15-те Чазак бажыңынга, Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг «Чаңгыс демниг Россия», «Чөптүг Россия», «Өзүлде партиязы», «ЛДПР», «КПРФ», «Россияның казактар партиязы», «Россияның коммунистери» партияларның регион салбырларының удуртукчулары-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг «АгроТыва» база «Кызыл хоорайның индустриалдыг парыгы» үлетпүр парктары кайы хире туттунуп турарын хынап четкен.
Тываның Баштыңының хүлэлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг «Хостуг тыныш» республиканың экологтуг акциязынга киришкен.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Кызыл хоорай мэриязының база Төлээлекчилер хуралының удуртулгазы-биле ажылчын ужуражылганы эрттирип, хоорай окуругунуң чидиг айтырыгларын чугаалашкан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол-биле ажыл-агыйжы чугааны кылган.
Апрель 12-де, Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг Тыва Республиканың чазааның кежигүннери-биле аппарат хуралын эрттирип, ажыл-агыйжы сорулгаларны салган:
Субботада, апрель 10-да, республика Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг солагай талакы дачаларда школа, демир-бетон кылыглар заводу, Бай-Хаакскаяда база Спутник микрорайонунда уруглар садтары – тудуг объектилеринге четкен.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг "ВКонтакте", Instagram, Facebook и Одноклассники социал четкилерде албан езунуң аккуантыларын ажыткан.
Бөгүн, Кызылга, Дээди Хуралдың депутаттарынга, күүсекчи эрге-чагырганың регион органнарының база тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчуларынга Тыва Республиканың Баштыңы хүлээлгениң түр када күүседикчизи Владислав Ховалыгны таныштырган.
МОСКВА, апрель 9. /ТАСС/. Пятницада, РФ-тиң президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзиниң оралакчызы Вадим Головко ТР-ниң Дээди Хурал (регионнуң парламентизи) депутаттарынга, чазак кежигүннеринге база ведомстволар удуртукчуларынга Тываның Баштыңының албан хүлээлгезин түр када күүседир Владислав Ховалыгны таныштырган.
Апрель 9-та Кызылга Россияның Президентизиниң Сибирь федеарлыдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Сергея Меняйло келгеш, күрүнениң баштыңы Владимир Путинниң 2021 чылдың апрель 7-де түр када Тыва Республиканың Баштыңынга томуйлааны Владислава Ховалыгты таныштырар.
Шолбан Кара-оол апрель 8-те Москвадан Кызылче ужуп келген. Ооң-биле кады регион удуртукчузунуң албан хүлээлгезин түр када күүседир Владислав Ховалыг келген.
Чазак кежигүннери аппарат хуралында туризм адырын 2021 чылда хөгжүдериниң айтырыгларын чугаалашкан.
Чазактың аппарат хуралында аңнаар база аңныыр сезонунуң хуусаазынга хамааржыр дүрүмнерге өскертилгелер киргенин чугаалашкан.
Республикада харның эрээни-биле, арга-арыг фондузунуң черлеринде апрельдиң 5-тен өрт айылының сезону тургустунган.
Тываның Баштыңы республиканың суму баштыңнарынга «Социал картофель» төлевилел шугуму-биле дуза алыкчыларының санын көвүдедир даалганы берген. Шолбан Кара-оол төлевилелче социал деткимчеге хереглелдиң хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни хаара тударынче онза кичээнгейни салырын негээн.
Федерация Чөвүлелинге эрткен “төгерик столга” палатаның социал политика талазы-биле комитет даргазы Инна Святенко “Өг-бүле бүрүзүнге бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг” деп губернатор төлевилелинге бедик үнелелди берген.
2020 чылда национал төлевилел күүселдези-биле 11 муниципалдыг тургузугда 27 фельдшер-акушер пунктуларын туткан.
“Көдээниң культурлуг хөгжүлдезиниң төвү кезээде көдээ клуб чораан болгаш ол ындыг бооп артар. Суурга чаа көдээ клубту тудары – республика соңгукчуларының кол чагыгларының бирээзи.
Марттың 30-де келген "Гам-Ковид-Вак" деп чаңгыс катап салыр 800 доза вакцина-биле кады санаарга, шупту 14172 вакцинаны республика алган.
02.04.2021
«Кадыкшылдың оруу» ажылын уламчылавышаан «Кадыкшылдың оруу» губернатор төлевилели республикада ажылын уламчылавышаан. 2021 чылдың эгезинден эгелеп эмчилер төлевилел боттаныышкыны-биле республиканың беш: Тере-Хөл, Каа-Хем, Тожу, Кызыл, Өвүр база Мөңгүн-Тайга кожуунунга четкен.
Тыва Республиканың күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Чечена Дудуп эвээш орулгалыг өг-бүлелерде үш хардан чеди хар чедир назылыг уруглар дээш төлевирлерде өскерилгелер киргенин тайылбырлаан.
Республиканың шупту школаларында бирги классче оолдар, уругларны бижидери эгелээн.
Михаил Мишустин Тывага кээп чорааш берген сөзүнге ээ болган – Кызылда школа биле ийи уруглар садының тудуун доозарынга 297 млн. 665,8 муң рубль трансфертти республикага тускайлаар дугайында айтыышкынга атты салган.
2021 чылда эге школа өөреникчилерин хоолулуг, шынарлыг болгаш кадык чем-биле хандырар дээш, Тыва Республиканың бюджединде 382,204млн. рубль көрдүнген, ооң 378,382 млн. рубли федералдыг бюджеттен субсидия болза, 3,822 млн. рубли республика бюджединден кады акшаландырыышкын болур
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының март 31-де берген медээзи-биле алырга, 700,6 муң баш төрүүр өшкү, хойнуң 33,3 хуузу оолдапкан, 233418 анай, хураган камгалап алдынган.
Тываның Чазаанга национал төлевилелдер чорудуу-биле керээлерни чарып турарын чугаалашкан. Объектилер тудуушкунунга чагыглар салыр ажылды түңнеп тура, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол керээлер чарар ажылды дүргедедирин сайыттардан негээн.
Тываның Баштыңы март 29-та эрткен аппарат хуралында часкы дыштанылга үезинде кандыг хемчеглер эрткенин, доозарының шылгалдаларынга белеткел канчаар чоруп турарынче кичээнгейни углаан.
Март 29-та, аппарат хуралының үезинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионда амгы эпидбайдалды социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Саида Сенгииден база чаа коронавирус инфекциязындан чонну тарыыр ажылды күштелдирерин кадык камгалал сайыды Артыш Саттан негээн.
Тываның Чазаа 2021 чылда биче болгаш ортумак бизнести, ол ышкаш боттары ажыл-биле хандыртырган хамаатыларны деткиир бөлүк күрүне хемчеглерин белеткеп кылган.
Март 23-те, Каа-Хем Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурда ЕДДС-тиң оперативтиг дежурныйынче, агаарның температуразы көдүрүлгенинден Хербис даандан эрип баткан хар суу камгалал чалды үрей шаап,
Ниити өөредилгениң кол программазын шиңгээдип турар кадыкшыл байдалы кызыгаарлыг болгаш инвалид уругларга социал деткимчениң немелде хемчеглерин тургузар доктаалды Тываның Чазаа хүлээп алган.
Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентиге) чыл санында бээр Айыткалында идип үндүрген “ Албан бажыңы” губернатор төлевилелиниң ачызында
Республикада чаа коронавирус инфекциязы-биле байдал экижип келгенин өөренип көргеш, Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В.Кара-оол регионнуң Экономика яамызынга хөй-ниити чемненилге организацияларының
Тываның малчыннарында мал оолдаашкыны шапкынчаан. Республиканың мал ажыл агыйының өзээн турузуп турар шээр малдан марттың 23-ке чедир 193,6 муң баш анай-хураганны алган.
Российская газета: Президент биле камгалал сайыды бо дыштаныр хүннерни Тываның тайгазынга эрттирген.
Интерфакс: Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу төп шериг округунуң (ТШО) 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадазының дайынчы белеткелин болгаш инфраструктуразын понедельникте хынап көргенин шериг ведомствозу дыңнаткан.
Видеоконференцхарылзаазы-биле эрткен хуралга улуг Сибирьниң МАСС-та күүсекчи база хоойлужудулга эрге-чагырга органнарының удуртукчулары киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн, марттың 19-та чуртталга-коммунал ажыл-агый база амыдырал-хандырылга ажылдакчыларының профессионал байырлалы таварыштыр адырның хоочуннарынга, шалып ишчилеринге байырны чедирген.
Олар 2019 чылда дузалал ажыл-агыйын шуудадып алган малчыннардан молдургаларны алыр. Муниципалдыг тургузугдарда чон чыыштары эрткен, программаның чаа киржикчилери шилиттинген.
Тываның эрге-чагыргазы пандемия-биле холбаалыг бергедээшкиннер турзажок, даштыкы-биле садыглажылга ажыл-чорудулгалыг биче болгаш ортумак бизнестиң бүдүрүлгелеринге бюджеттен дузаны кадып тургаш, оларны камгалап арттырып ап шыдаан.
«Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлели» национал төлевилелдиң “Таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээри” программа күүселдези-биле Тывага кылыр ажылдарга чагыглар киирери адакталган.
«2021-2023 чылдарда Тыва Республиканың хамаатыларынга социал деткимче» ТР-ниң программазы езугаар, бо чылын 1978 өг-бүле дузаламчыны алыр.
Республиканың чурттакчы чонун хандырарынга чижилгелиг продукцияны бүдүреринче угланган “Тываның ногаазы” комплекс төлевилелин 2021 чылдан 2023 чылга чедир боттандырар.
2021 чылдың март 11-14 хүннеринде Улан-Удэ хоорайда хостуг хүрешке Россия чемпионады эртип турар.
Россия-Моол кызыгаар таварты аргыжылганы бөдүүнчүдер дээш, кызыгаар эрттеринге база чүък автотранспортунуң шимчээшкининге чаа чурумнарны моол тала доктааткан.
Премьер-министр Михаил Мишустин баштаан Тывага кээп чораан делегацияның составында Россияның Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйы яамызының удуртукчузу Ирек Файзуллин регионда тудуг ажылдары эки чоруп турарын демдеглээн.
Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазын боттандырар айтырыглар талазы-биле регион чазаа биле федералдыг яамылар төлээлериниң каттышкан хуралы март 4-де Кызылга болуп эрткен.
“Чаа сорук” программаны боттандырар талазы-биле ведомстволар аразының комиссиязы 96 кордакчыдан суурнуң хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг чоруун көргүскен 43 кижини киржикчи кылдыр бадылаан.
«Өскүс уругларга дээш туткан бажыңнарны ажыглалче киирип эгелээн. Кижилер чыл төнчүзүнде эвес, а эгезинде чаа бажыңнарже көжүп киргени өөрүнчүг-дүр.
РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Решетников Тывага келгеш, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазы канчаар боттанып турарын хынап көрген.
Россияның премьер-министри Михаил Мишустин Кызылда ийи уруглар садының база солагай талакы дачаларда тудуу доозулгалак ортумак ниити өөредилгениң улуг школазын доозарынга 297 млн рубльди аңгылап бээрин аазаан.
«Тыва көдээ ажыл-агый техниказын чаартып, тарылганы технология езугаар чорудуп эгелээш, тараа культурларның дүжүдүн бир гадан 16 центр чедир улгаттырар аргалыг болган (сөөлгү 5 чылда бир гадан 8 центнер ортумак дүжүттү ап турган).
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика база муниципалдыг эрге-чагырганың кичээнгейин регионнуң дыка хөй ажыл-агыйларынга чымыштыг үе - мал оолдаашкынынче угландырган.
2013-2018 чылдарда аварийлиг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер программаның боттанылгазын Тыва Республиканың девискээринде чуртталга-коммунал ажыл-агыйын эде чаартыр деткимче фондузу – күрүне корпорациязының саң-хөө деткиишкини-биле чорудуп турар.
Автомобиль оруктарында транспорттуң үзүктел чок аргыжылгазын болгаш орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруун хандырар ажылдар план езугаар чоруп турарын, республиканың Орук-транспорт комплекизиниң яамызы дыңнаткан.
Регионнар аразында культурлуг солчулга болгаш кады ажылдажылга чорудуу-биле, марттың 6-7 хүннеринде Тывага Кострома облазының культура хүннери болуп эртер.
Бо төлевилел РФ-тиң Чазааның бадылааны, Тываның шапкын социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай програмазының хемчеглер даңзызында кирген.
Россияның Президентизиниң 2018 чылдың май 7-ниң хүнүнде «2024 чылга чедир Россия Федерациязының хөгжүлдезиниң национал сорулгалары болгаш стратегтиг айтырыглары» чарлыы езугаар,
Аъш-чемге ажыглаар кызыл-тасты саткан чарыгдалды эгидери-биле далган бүдүрүкчүлеринге компенсацияны бээр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол февральдың сөөлгү чаа ажылчын неделязы дыка харыысалгалыг дээрзин айыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регион хөгжүлдезиниң тускай программмазы-биле бирги объектини тутканын дыңнаткан. Завод демир-бетон кылыгларын бүдүрер. Эксперттер ону улуг ужур-уткалыг болуушкун деп санаан. Регион эрге-чагыргазының республиканың стратегтиг хөгжүлдезинче улуг сагыш салыышкынының боттуг үре-түңнелин чаа бүдүрүлге бадыткап турар.
Республикада 2021 чылды – улусчу эгелээшкиннер чылы кылдыр чарлаан. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле, регионнуң Экономика яамызы тергиин дээн 10 улусчу эгелээшкиннерни боттандырарынга республика бюджединден субсидия бээр чурумну ажылдап кылган.
Тыва Республиканың Чазаа хамаатыларга социал деткимче көргүзер күрүне программаларын боттандырары-биле, республикада назылап-кыраан хамаатыларны база инвалид кижилерни үр үеде ажаап-карактаар система дугайында доктаалды хүлээп алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралдың депутаттарынга 2021 чылда республикага боттандырар ажыл-херектерниң дугайында айыткалын таныштырып тура, республиканың биче суурларынга эгелээн “Эзирлерниң уязы” төлевилелдиң бирги чадазы чедиишкинниг боттанганын демдеглээн.
Бо чазын Тывага өрт айыылы база суг үери-биле ылгалдыг болур. Ооң чылдагааны – эрте болгаш дүрген чылып эгелээринде.
Тываның Баштыңы өлүрүкчү херекти чайлатканы дээш полиция ажылдакчыларынга өөрүп четтириишкинни илереткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чедери берге кожууннарны көжүп чоруур фельдшер-акушер пунктулары-биле хандырарын республиканың кадык камгалал яамызынга даандырган.
Бөгүн февраль 15 – Афганистанга дайынның төнгени хүнү, онзагай хүн болур, деп Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте аппарат хуралын эгелээн.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, 2021 чылдың февраль 15-те эрткен аппарат хуралында, чоннуң Шагаа байырлалының улусчу-чаңчылдарны кадагалап арттырарынче угланган ооң ужур-утказынче кичээнгейни салган.
Чурттуң девискээринде бир онзагай тураскаалдарның аразынга российжи деңнелде көрүлде-мөөрейниң эрттирикчилери-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Күзелдер шивижигежи» деп чаңчыл болу берген бүгү-российжи акцияга киришкеш, Чаа чылдың тоолчургу күзелдерин боттандырып турарын сагындыраал.
2019 чылдың садыглажыышкындан камнаттынган акша-хөреңги-биле 16 бажыңны немей тудуп, 150 тудуг тудар планны 166 кылдыр күүседип, планны 110,6% чедирген.
10 чылдың дургузунда Тывага эъткир уксааның герефорд малының баш саны 600 турганындан 2,9 муң баш чедир, азы беш катап көвүдеп өскени тодараттынган.
2021 чылдың февраль 1-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралын эрттирип тура, чоннуң Шагаа байырлалының (ай санаашкыны-биле чаа чыл) чаңчылчаан культуразының кол кезээниң чугула айтырыгларын айыткан.
Кызылга хөй ажыл-чорудулгалыг эмнелге төвүнүң ийи тудуун тударынга 1,93 млрд. рубльди аңгылаан.
Тус чер бот-башкарылга органнарының дыңнадыы-биле алырга, 2020 чылда 102000 дөрбелчин метр чурттаар оран-сава тудар планны 13,3 хуу ажыр күүседип, 115568,73 дөрбелчин метрни туткан.
Дүүн, январь 27-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москва хоорайга ажыл-агыйжы сургакчылаашкындан келген дораан, амгы үеде Россияның чыынды командаларының кежигүннери болур тыва спортчулар-биле ужурашкан.
Январь 27-нии-биле алырга, Тываның оруктарында байдал чогумчалыг деп яамының специалистери демдеглээн.
Кадык камгалал сайыды Артыш Сат, ооң бирги оралакчызы Марианна Куулар Тыва Республиканың Хөй-ниитиниң кадыкшыл төвүнүң коллективи-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң культура сайыды Ольга Любимовадан5е2 2021 чылда «Культура» национал төлевилелге республиканы калбаа-биле киириштирерин дилээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дүктү бүрүнү-биле болбаазырадып турар Россияда кара чаңгыс бүдүрүлгениң ээзи, «Квест-А» компанияның тургузукчузу Марат Халкечев-биле Москвага ужурашкан.
Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызынга түңнел коллегия хуралында фронтучу дүшкүүрлүг чылдың түңнелдерин үндүрген.
Тываның Чазаанга пандемия үезинде биче болгаш ортумак бизнеске берген деткимче хемчеглериниң түңнелдерин сайгарып көрген.
Тываның Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызы 2020 чылдың түңнелдерин болгаш 2021 чылда ажылдың өзек угланыышкыннарын тодараткан.
2021 чылда Тывада чарлаан Улусчу бот-идепкейниң чылында, республиканың эрге-чагыргазы яамылар болгаш ведомстволарның чөвүлел органы – коллегияларның ролюн күштелдирер ужурлуг.
Тыва Республиканың Чазаа 2021 чылдың январь 18-те, "Тыва Республиканың девискээринде кезээде белен байдалдар үезинде организациялар болгаш хуу сайгарлыкчыларның ажыл-чорудулгазының чурумунга өскерилгелер киирер дугайында" доктаалды хүлээп алган.
2020 чылда кол көргүзүглер күүселдезин түңнээн база 2021 чылда мурнады боттандырар хемчеглер тодараткан коллегия хуралын сайыттың хүлээлгезин күүседип турар У. Смоленцева башкарып эрттирген.
Январь 11-де, Кызыл кожууннуң Сукпак суурнуң котельнаязынга, озал-ондактан когараан дөрт кижиниң бирээзинге тускай бедик технологиялыг эмнээшкин херек. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эмчилер-биле сүмелешкеш, Красноярскиниң өртең эмнээр төпче чорудар деп шиитпирлээн.
“Тыва Республиканың спорт яамызының 2020 чылда ажыл угланыышкыны “Демография” национал төлевилел чорудуу-биле “Спорт – амыдыралдың чаңчылы” регион төлевилелиниң боттанылгазын чедип алыры болган” - деп, республиканың спорт сайыды ведомствонуң коллегия хуралын эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның Баштыңының Дээди Хуралынга 2021 чылда республикага кылыр иштики ажыл-херектер дугайында айыткалын берип тура, “Сорунза” төлевилелди боттандырып, көдээниң культурлуг хөгжүлдезиниң төвү кезээде көдээ клуб чораан болгаш ол ындыг бооп артар деп демдеглээн.
Тываның Чазаанга капитал салыышкынны камгалаарының болгаш деткиириниң дугайында дугуржулганың төлевилелин Голевтиң даг-руда компаниязы-биле кады сайгарып көрген.
Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал суурда бир ай иштинде чайындылап чыткаш, чуртталга бажыңнарынга айыылды тургусканы ышкаш, ындыг онза байдалдарны моон соңгаар болдурбазы-биле комплектиг хемчеглерни кады ажылдап кылырын, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Бойдус курлавырларының яамызынга, «Тывамелиоводхоз» эргелелинге, муниципалдыг эрге-чагыргаларга база өске-даа албаннарга дааскан.
Республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң терапия корпузунуң тудуу 2019 чылдың төнчүзүнде доозулган.
Чурттакчы чонну спорт тудуглары-биле хандырып, спортчу инфраструктураны экижидеринче «Демография» национал төлевилел чорудуу-биле «Спорт – амыдыралдың нормазы» регион төлевилелин боттандырарынга Тыва Республика бо чоокку үш чылда федералдыг бюджеттен 300 хире млн рубльди алыр.
Тыва Республикада тарыышкын чорудар эргелиг эмнелге организацияларының реестрин Кадык камгалалының чаңгыс аай күрүне информациязының системазында тургускан.
2021 чылдың январь 17-де, Москваныы-биле 06:55 шак турда, Тожу кожууннуң девискээринде “Лунсин” компанияның бир уургайынга черниң довураа бузулган.
Дыка хөй регионнарда чаңчыл болу берген Крещение хүнү - январь 19 дүнезинче эжиндириишкин Тывада база нептереңгей апар чыдар.
Тываның Баштыңы республика чазааның кежигүннерин Шагаа бүдүүзүнүң чаңчыл болу берген чолукшулга ёзулалын эгелээрин сагындырган.
Республиканың көдээ черлеринде бирги эмчи дузазын чедирип турар эмнелге организациялары база кожууннарның төп эмнелге черлериниң улуг эмчилери “LADA GRANTA 219010” биле “LADA 213100” маркалыг автомашиналарның дүлгүүрлерин бөгүн алгаш, далаш-биле суурларынче аъттаныпкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Айыыл чок албанының Тыва Республикада Кызыгаар эргелелиниң чаа удуртукчузу Игорь Попель-биле ужурашкаш, республиканың чугула айтырыгларын чугаалашкан.
2021 чылдың январь 12-де, тус чернии-биле 04.46 минута турда, Россия биле Моолдуң кызыгаарында чыдар Тыва Республиканың девискээринге 6,7 күштүг чер шимчээшкини болганы демдеглеттинген.
«2015 чылда эгезин алган шупту социал төлевилелдер эки түңнелдерни берген болгаш, ам-даа уламчылаар. «Аныяк өг-бүлеге кыштаг” - оларның эң чедиишкиннии.
“Албан бажыңы” губернатор төлевилели-биле туттунган чаа бажыңның дүлгүүрлерин Хову-Аксы Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурда аныяк эмчи Саид Баазанга хүлээткен.
Чурагайлыг технологиялар сайзыраан амгы бо үеде массалыг информация чепсектери бодунуң ажыл-угланыышкыннарын чаартса-даа, ооң кол шимчедикчилери – журналистер боттарының хамааты туружун салбайн, республикада болуп турар болуушкуннарны шынныг чырыдып, келир үеде чүү болурун тайылбырлап, профессионал ажылын ак сеткилдии-биле күүседип чоруур.
Тываның Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртуг суурдан 160 км-де, Моолдуң девискээринге 2021 чылдың январь 12-де чер шимчээн соонда үрелиишкиннер болган бе дээш, Тываның муниципалдыг тургузугларында амыдырал-хандырылга объктилерин, бажың-балгаттарны, тудугларны хынап турар.
Эрткен чылдың түңнели-биле шээр малдың баш саны 1 млн. 300 чедип, чуртта эң эки көргүзүглүг болган.
Чаа 2021 чылдың бүдүүзүнде Бии-Хем кожууннуң Суш суурда чаарттынган Культура бажыңы эжиин ажыткан.
Регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы езугаар Тыва Республиканың Чазаанга, вице-премьер Олег Бадының даргалааны ТР-ниң онза байдалдарны болдурбас база чайладыр болгаш өртке удур айыыл чок чорукту хандырар комиссия муниципалдыг тургузуглар-биле видео-конференц-харылзаазынга хуралдаан.
Тыва Республика 2020 чылдың түңнелдери-биле национал төлевилелдерниң тускай сорулгалыг 158 көргүзүглериниң 157-зин (99,4%) күүсеткен.
Чаа чылдың дыштаныр хонуктарында ДНД кежигүннериниң киржилгези-биле хоойлуга чөрүштүр садып-саарар деп турган 936 литр спирт холумактыг суук чүүлдү хавырган.
Тываның хөй-ниити айыыл чок чоруунуң сайыды Виктор Хулерниң дыңнадыы-биле алырга, назы четпээннер ортузунда кем-херек үүлгедиишкиннери 30,5 хуу кызырылган.
Эртип турар чылдың түңнелдери-биле чурттуң эки ажылдыг удуртулга командаларынга берген грант акшазын бюджет адырының ажылдакчыларынга декабрь айның шалыңын төлээринче бээр деп шиитпирни Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол үндүрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Күзелдер шивижигежи» деп чаңчыл болу берген бүгү-российжи акцияга киришкен.
Чажыт арага садыгжылар-биледемисел - Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Тыва Республиканың Чазааның кол ажыл угланыышкыны бооп артар.
Чурттакчы чонга массалыг иммунопрофилактика чорударынга Covid-19-ка удур тарыыр “Гам Ковид Вак (Спутник V)” деп 500 санныг вакциналар Тывада чедип келген.
Хайыраканда “Эзирлерниң уязы”
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чөөн-Хемчик кожуунга ажыл албан аайы-биле чедип, Чаа чылдың бүдүүзүнде чонунга белек болган ийи спортчу тудугларның ажыдыышкынынга киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол декабрь 12-де республиканың парламентизинге чыл санында бээр айыткалын берген. Сөөлгү 15 чылда регионнуң экономиказы барык беш катап өскен, ындыг болзажок девискээрниң турум хөгжүлдезинче орукту шиитпирлээринге эргежок чугула элээн айтырыглар чазактың мурнунда барын ол чугаалаан.
Тываның Баштыңы Москва хоорайга ийи хүн сургакчылааш, республиканың Тожу кожуунун электрофикастаарының планын база чырык өртээниң тарифтерин деңнештирер айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Россияның Президентизи Владимир Путин, понедельникте, РФ-тиң Күрүне чөвүлелиниң составын бадылаан.
Тываның Чазааның саң-хөө-экономика адыры саң-хөө чылы доозулганының база акшаландырыышкын графигиниң айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Бо хүннүү-биле алырга, коронавирустан 1568 аарыг кижи эмнедип турар, оларның аразында 423 кижи чыдар эмнелгелерде, 1145 кижи амбулаторлуг эмнээшкинде деп, Тываның кадык камгалал сайыды Артыш Сат чугаалаан.
”Кадык камгалалы” национал төлевилел база “Ыжык аарыглары-биле демисел” регион төлевилелиниң боттаныышкыны-биле республиканың онкология диспансериниң лабораториязының материал-техниктиг баазазын быжыглаан.
Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Хүндүлүг депутаттар! Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Бисте чаагай чаңчыл тургустунган – Россияның Конституциязының хүнүнде Дээди Хуралга, республиканың парламентизинге чыл санының Айыткалын илеткеп дыңнадыр. Бо чылын бис ол чугула күрүне байырлалын чурттуң чаарттынган Үндезин хоойлузу-биле демдеглеп турар бис.
Тываның Чазак бажыңынга республиканың экономика сайыды Дайынчы Ондар-биле парлалга-конференциязында Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазын чугаалашкан.
«Эзирлер уязы» губернатор төлевилелин боттандырып эгелээнден бээр, республикада 2 объектини ажыглалче киирген.
Солагай талакы дачаларда Пригородная кудумчузунуң 24 дугаарлыг бажыңында херээженнер консультациязының дөрт участогу албан езузу-биле ажылдап эгелээн.
Бөгүн “Регион эргелеп-башкарылгазының төвү” деп чаа адырның “Күрүне ачы-дузазы. Удур-дедир харылзааның шөлчүгежи” деп төлевилел ажылын эгелээринге беленин Тываның Баштыңынга илеткээн.
Чылдың-на Тываның Чазаа мал оолдаашкыны-биле эки түңнелдерлиг, малының бажын камгалап алган, сөөлгү ийи чылда үндүрүглерин болгаш камгаладылга дадывырларын үезинде төлеп чоруур “кыштагжы” 50 өг-бүлени чырык алыр дөстер-биле хандырып турар.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини-биле, “Албан бажыңы” губернатор төлевилелин 2020 чылда боттандырып эгелээн.
2020 чылдың ноябрь 22-де, В. Көк-оол аттыг национал театрга Тываның 9-ку Камбы-ламазы Гелек Нацык-Доржуну дүжүлгеге саададырының шажынчы езулалы болуп эрткен.
Тыва Республикада Адалар хүнүнге тураскаадып, “2020 чылда Тыва Республикада “Чаа сорук” губернатор төлевилеиниң күүселдези” деп темага “төгерик стол” болуп эрткен.
Бо чылдың октябрь 11-ден эгелеп Москва – Кызыл – Москва маршрутта субсидиялыг авиа-аргыжылга катап эгелээнин Тыва Республиканың орук-транспорт яамызы дыңнаткан.
«Орук ажыл-агыйын хөгжүдериниң ниити системалыг хемчеглери» федералдыг төлевилел-биле 2020 чылда республиканың Орук фондузундан 78,155 млн. рубльди Кызыл хоорайның болгаш Тыва Республиканың автомобиль оруктарының айыылдыг участоктарынга
Чөөн-Хемчиктиң кожууннар аразының медицина төвүнүң уруглар поликлиниказы «Кадык камгалалы» национал төлевилелдиң 2019-2020 чылдарда боттаныышкыны-биле 11 санныг дериг-херекселдерни алган.
2020 чылдың ноябрь 17-де, Россия Федерациязының көдээ ажыл-агый сайыды Дмитрий Патрушевтиң даргалаашкыны-биле, агроүлетпүр комплекизинде болгаш аъш-чем рыногунда байдал талазы-биле оперативтиг штабтың хуралы болуп эрткен.
Кызыл кожуун – муниципалдыг улуг тургузугларның бирээзи. Ол найысылалга эң чоок, харын-даа катчып чыдар.
«Бөгүн Тыва Республиканың девискээринде инвестиция төлевилелдериниң боттаныышкынын болгаш ниитизи-биле ол талазы-биле ажыл-агыйжы климатты экижидерин сайгарган чугааны чорудар бис.
Тываның даштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилел Россия Федерациязының Улан-Батор хоорайда элчин черинден коронавирустуң тарап-нептерээрин болдурбазы-биле Россия-Моол кызыгаарында эрттирилге пунктуларын түр када хаар дугайында дыңнадыгны чорутканын дыңнадып тур.
Найысылал Кызылдың төп кезээнде Аныяктар ордузу эмнелге, школа, уруглар садтары ышкаш, бирги хереглелдиң эң чугула объектизи кылдыр санаттынмас-даа болза, ол чокта келир үени бодаары болдунмас.
Республика найысылалының солагай талакы дачалар ниитилели хоорайда хөй чурттакчылыг, хайымныг черлерниң бирээзи.
Республиканың аппарат хуралында эпидемия-биле демисел айтырыглары кол черни ээлээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалын боттандырары-биле, Тыва Республиканың Спорт яамызы элээдилерниң болгаш аныяктарның хостуг үезин шын ажыглаар кылдыр, 2020 чылдың январьдан эгелеп «Эзирлернин уязы» төлевилелдиң күүселдезинче кирген.
Тыва Республиканың Чазааның 2013 чылдың октябрь 30-де N 633 доктаалы-биле бадылааны, “2014 - 2020 чылдарда Тыва Республикада көдээ ажыл-агыйын хөгжүдери база көдээ ажыл-агый продукциязының, чиг эдиниң база аъш-чем рыноктарын чурумчудары” Тыва Республиканың күрүне программазы-биле
“Редакторлар клувунуң” ээлчеглиг ужуражылгазында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың массалыг информация чепсектериниң кол редакторлары база яамы, ведомстволарның парлалга албаннарының төлээлери-биле коронавирус пандемиязының үезинде кады ажылдаарының дугайында чугаалашкан.
Тывада көдээ черлерде ажылдап чеде берген специалистерге дээш 34 чаа бажыңны бо чылын дужаары планнаттынган.
Тывада «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилелдиң дөрт чыл иштинде киржикчилериниң саны 1368 өг-бүле четкен.
Республиканың онкология диспансери «Кадык камгалалы» национал төлевилел боттаныышкыны-биле «Ыжык аарыгларынга удур демисел» шугумунда алган компьютерлиг томограф аппарадын эптеп тургускаш, ооң шенелдезин кылган.
2020 чылдың ноябрь 5-те, Тыва дыл хүнүнге тураскааткан “Тыва дыл – чоннуң өнчүзү” деп республиканың 5-ки шуулганынга эртемденнер, чогаалчылар, тыва дыл башкылары, күш-ажылдың хоочуннары киржип
Тыва Республиканың Баштыңының 2020 чылдың май 4-те № 113 база 2020 чылдың апрель 6-да № 76а Чарлыктарынче өскерилгелерни киирер дугайында
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол школачыларга күскү дыштанылганы ноябрь 8-ке чедир узадыр даалганы республиканың өөредилге болгаш эртем яамызынга берген.
2020 чылдың ноябрь 3-те, Чаңгыс эп-сеткил каттыштырылгазының хүнүнүң бүдүүзүнде, найысылал Кызылдың мурнуу микрорайонунда база бир улуг 9 каът бажыңны тудугжулар хүлээткен.
Ким Маадырович Иркутскиниң медицина университедин 2017 чылда дооскаш, Чаа-Хөл суурга ажылдап чедип келген.
“Онза айыылдыг аарыгга удур сагыыр ужурлуг дүрүмнерни шагда-ла үндүрген, а ону хажыт чокка сагыыры – аарыгдан чайлап болур магадылалды берип турар
Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелели-биле ТР-ниң Кадык камгалал яамызының 2020 чылдың ноябрь 2-де коронавирус талазы-биле эпидбайдал дугайында дыңнадыы:
2020 чылдан эгелеп Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнүң бүдүүзүнде, бүдүн Россиядан эрес-дидим оолдар, кыстарны шаңнап эгелээр. Республикандан 4 кижи Тываның төөгүзүнде бир дугаар“Эрес-дидим маадырлыг чоруу дээш” тураскаалдыг медальдарын алган.
Ноябрь 1-де республика Тыва дылдың хүнүн демдеглээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төрээн дылдың хүнү-биле чаңгыс чер-чурттугларынга байырны чедирген:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның чырыдыышкын сайыды Сергей Кравцов-биле өөредилге адырында 2020 чылда демдеглеттинген регион төлевилелдериниң күүселдезиниң айтырыгларын чугаалашкан.
Октябрь 29. Interfax-Russia.ru - Тыва чаа коронавирус халдавыры-биле демисежиринге 190 млн хире рубльди алыр деп, регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол дыңнаткан.
Тываның эрге-чагыргазы аңгы-аңгы угланыышкыннарлыг турисчи 5 баазаны тудар комплекстиг инвестиция төлевелин акшаландырар чагыгны Ростуризмче киирген.
Тыва социал керээ дугуржулгазы-биле эвээш орулгалыг өг-бүлелерге дуза көргүзер “Хамаатыларга социал деткимче” федералдыг программага киришкениниң баштайгы түңнелдерин үндүрген.
КЫЗЫЛ, 2020 чылдың октябрь 27, 12:51 — REGNUM. Роскызыгаар тудуунуң чаа удуртукчузу Виталий Шишмарёв Тывада Моол-биле кызыгаарда Хандагайты эрттирилге пунктузунуң ужур-дузазын дыка эки билир. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол федералдыг удуртукчу-биле ужуражылга соонда соцчеткилерде ооң дугайында бижээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Автомобиль ажылдакчызының хүнүнүң бүдүүзүнде, Улуг-Хем кожуунга ажыл албан аайы-биле четкеш, кожуун төвү Шагаан-Арыг хоорайда социал объектилерниң тудуун, чаагайжыдылгазын, орук ажылдарын хынап, кожууннуң чону база республика чазааның төлевилелдер киржикчилери-биле ужурашкан.
Улуг-Хемниң Шагаан-Арыг хоорайда кожууннуң культура одаанга 2016 чылда ажыттынган “Он-Кум” мода болгаш костюмнуң театры Тываның адын бедик деңнелдиг көрүлде-мөөрейлерде төлээлеп чоруур коллективтерниң бирээзи.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаа соңгуткан Камбы лама Нацык-Доржу (Сергек Сарыглар) база Индияда 16 чыл иштинде өөренип чоруур Долаан башкы олар-биле республика найысылалының мурнуу чүгүнде туттунуп турар улуг хүрээге чедип, ында ажылдар кайы хире чоруп турарын көргеннер.
Тываның орук-транспорт комплекизиниң яамызы кожууннар аразынга пассажирлер аргыштырылгазын чорудар эрге дээш конкурска киржириниң документилерин хүлээп эгелээн.
Тывада республика Баштыңының чанында ниити өөредилге школаларының директорлар чөвүлелиниң ээлчеглиг хуралы болуп эрткен. Аңаа коронавирус-биле холбаалыг кызыгаарлаашкын үезинде өөредилге чорудуун организастаарының айтырыгларын чугаалашкан.
Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелели-биле ТР-ниң Кадык камгалал яамызының 2020 чылдың октябрь21-де коронавирус талазы-биле эпидбайдал дугайында дыңнатканы болза, эрткен хонукта 107 аарыг кижини үндүр бижээн, оларның 96-зу ковидтээн турган.
Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы Чаа-Хөл кожуунда “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” төлевилел көскү чедиишкиннерлиг боттанып турарын демдеглээн.
Тываның Чазаа “Голевтиң даг-руда компаниязы” КХН-биле 2020-2025 чылдарда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бүдүрүлгениң кады ажылдажылгазының база киржилгезиниң дугайында дугуржулгага атты салган.
Тыва Республиканың Чазааның бөгүнгү аппарат хуралы республикада коронавирус аарыының байдалын болгаш бо аарыгга удур ажылдарның кайы хире чоруп турарын сайгарган чугаа-биле эгелээн.
Бо хүннүң байдалы-биле алырга, дүжүт ажаалдазының ниити шөлүнүң 99,1 хуузундан азы 10678 га шөлден тараа культураларын ажааган.
Октябрьның 17-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың найысылалы Кызыл хоорайда кыска хуусаада туттунган хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг эмнелге төвүнүң тудуу доозулганын көрүп чораан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртемденнери-биле ужуражып, республиканың эрткен, амгы болгаш келир үелеринге хамаарыштыр эртем-шинчилелдиг ажылдарны чорударынга албан чериниң ролюнуң дугайында ажык чугааны чоруткан.
Тываның Баштыңының 2014 чылда саналдааны “Өг-бүлеге-ле бирээден эвээш эвес дээди эртемниг уруг” төлевилел күүселдези-биле 1500 ажыг аныяктар дээди өөредилге черлеринче дужаап киргеш, ону дооскан.
Тыва Республиканың Баштыңы көдээ черлерде чурттап турар 5 болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал деткимчени көргүзери-биле «Социал хөмүр» төлевилелди 2016 чылда эгелээн.
Октябрь 13-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Федералдыг казначейство албанының удуртукчузунуң оралакчызы Э. Исаев-биле ужурашкан.
Сөөлгү чылдарда республиканың тудуг адыры шапкын базымнар-биле бурунгаарлап олурар.
Тываның Баштыңы республикада амгы үеде нептереңгей «Аныяк өг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек малым», «Социал картофель» социал төлевилелдерниң бедик дээштиин тайылбырлаан.
Тываның Баштыңы хамчык халдавыры-биле демиселде эргежок чугула маска чурумун база санитар-гигиена негелделерин сагыырын, дезинфекция хемчеглерин чорударын негээн.
Республиканың чуртталга-коммунал ажыл-агый бүдүрүлгелериниң илеткээни-биле алырга, одалга сезонунга белеткел чогумчалыг.
2006 чылда инвестицияларның хемчээли 1,9 млрд. рубль болуп, ында хуу инвестициялар чок турган болза, 2019 чылда ол 9 катап көвүдеп, ооң ниити хемчээли 17,5 млрд рубль четкен.
Понедельникте эрттип турар неделяның аппарат хуралының дорт дамчыдылгазында, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчулары боттарының девискээрлеринде эпидемиологтуг байдал дээш харыысалгалыын сагындырган. Кызыл хоорайда, Таңды, Кызыл, Тес-Хем, Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннарда байдал элээн дүшкүүрлүг.
12.10.2020
Тыва Республикада 2020 чылдың октябрь 12-де коронавирус талазы-биле эпидбайдал Эрткен хонуктарда экирип сегээн 29 кижини үндүр бижээ, оларның 26-зы covid 19-тиг болганы лабораторияга бадыткаттынган.
Тываның Баштыңы Экономика яамызының чаа удуртукчузу база коллективи-биле ужуражып, инвестицияларны хаара тудар, төлевилелдер боттанылгазын экижидер дээн кол айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол найысылал Кызылда тудуп турар чаа медицина төвүнде тудуг ажылдарының кандыг чадада келгенин көрүп чорааш, кижилерниң кадыын база амы-тынын камгалап алырынга улуг рольдуг чугула объект бо чылдың октябрь 15-те ажыглалга кирерин чедип алыр деп, тудугжулар-биле дугурушкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Новосибирск хоорайга ажыл-албан аайы-биле сургакчылаашкынындан келген дораан, ол-ла хүнде, республика найысылалы Кызыл хоорайже Абакан талазындан кирер орукта туттунуп турар комплекстиг чаа аян-шинчилиг орук тудуун көрүп чораан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, дүүн Новосибирск хоорайга, Россия Федерациязының Айыыл чок чорук чөвүлелиниң секретары Николай Патрушевтиң киржилгези-биле Сибирь федералдыг округтуң регионнарында национал айыыл чок чоруктуң чугула айтырыгларын сайгарган хуралга киришкен.
Тус черниң малының продукциязын база уксаазының шынарын экижидер дээш садып эккелген бүдүрүкчү малдарны ажыглап эгелээни бо чылдың онзагайы болур.
Тываның чуртталга-коммунал база чылыг-энергетика комплекизиниң объектилериниң 95 хуузу күскү-кышкы үеге белен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол октябрь 5-те Россия Федерациязының Айыыл чок чорук чөвүлелиниң секретары база Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзиниң үнүүшкүннүг хуралында киржип турар.
"Сибирь дугуржулгазы" ассоциация октябрьда 30 чыл болур. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол МАСС-тың юбилейиниң бүдүүзүнде каттыжыышкынның сорулгаларының дугайында чугаалаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күс дүшкени-биле бүгү делегейде коронавирус халдавыры катап көдүрлүп эгелээнин демдеглээн.
Тывада 2024 чылга чедир республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының төлевилелдер даңзызынче кирген объектилерни тудар тудуг черлери тодараттынган.
2004 чылдан бээр кижизидикчи башкының база школа назыны четпээн өөредилге албан чериниң шупту ажылдакчыларының хүнүн сентябрь 27-де демдеглеп эрттирери чаңчыл апарган.
7 кожуунда: Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Бии-Хем, Сүт-Хөл, Таңды, Чаа-Хөл база Улуг-Хемде көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери тараа культураларын ажаарын ам-даа уламчылавышаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүнде коронавирус бүгү Сибирьде өрү көдүрлүп эгелээнин демдеглээн. Ооң иштинде Тывада база.
Тываның Чазаанга национал төлевилелдер талазы-биле ведомстволар аразының штавының ээлчеглиг хуралы болуп эрткен.
Тываның ыдыктыг черлериниң бирээзи Бай-Тайганың шыпшыында Овааны катап тургузуп, ону дагаан езулалды бо дыштаныр хүнде эрттирген.
Бо чыл республиканың чер ажылдыгларынга таарымчалыг чыл болган. Чаъстап чайлаанындан, сиген, ногаа, тараа культураларының дүжүдү чаагай үнген.
Республиканың социал-экономиктиг ажылынга адыр бүрүзүнүң сайыттарының туруштуг ажылындан улуг дыка хамаарылгалыг болурун аппарат хуралында Тываның Баштыңы демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күүсекчи эрге-чагыргада – регион Баштыңы биле чазак Даргазы дээди албан-дужаалдарны аңгылаар талазы-биле айтырыгны хөй-ниитиниң киржилгези-биле дыңнаашкынны эрттирерин республика парламентизинге саналдаан.
“Чонувустуң, бир дугаарында уругларның кадыын камгалап, кадагалаар ужурлуг бис.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол найысылалда эң чугула бир объект – коронавирус-биле демисежир чаа медицина төвүнде тудуг ажылдары кайы хире чоруп турарын дүүн хынап четкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чазааның аппарат хуралын бөгүн боду башкарып эрттирген.
«Өөредилге» национал төлевилелдиң “Ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиири” федералдыг төлевилелдиң “Ажы-төлдүг хамаатыларга психолог-педагогиктиг, методиктиг болгаш консультативтиг дузаны көргүзер сорулга-биле коммерцияга хамаарышпас организацияларга күрүне деткимчези” деп хемчеглер планының боттаныышкыны-биле Тыва Республиканың чеди өөредилге черлери шыңгыы конкурс шилилдезин эрткеш, федералдыг грантыны ойнап алганнар.
Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелели биле ТР-ниң Кадык камгалал яамызының 2020 чылдың сентябрь 20-де республикада коронавирус талазы-биле эпидбайдалга дыңнадыы.
Тывада шээр мал тургузу азыраар баштайгы үш ферма ажылын эгелээн. Мал ажыл-агыйлыг кооперативтерниң баазазынга ниитизи-биле 3,5 муң шээр малды өстүр азыраар.
Россияның федералдыг үндүрүг албанының удуртукчузунуң оралакчызы Андрей Бударин-биле Чазак даргазының бирги оралакчызы Алекандр Брокерттиң ужуражылгазында ооң дугайында чугаа болган.
2020 чылдың сентябрь 16-да, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) үшкү чыыжының чаңгыс мандаттыг Правобережный № 1 соңгулда округунче депутаттың немелде соңгулдаларын түңнээн.
Россия Федерациязының Президентизи В. Путин 2024 чылга чедир чурттуң национал сорулгазы биле стратегтиг кол айтырыгларының бирээзинге - ядыы-түреңги чорукту ийи катап эвээжедири деп айыткан.
НОВО-ОГАРЕВО, Сентябрь 15. /ТАСС/. Россияның Президентизи Владимир Путин амгы үеде эмнелгеде чыдар Тываның баштыңы Шолбан Кара-оолга эки сегиирин күзээн.
Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының даргазы Олег Фортуна 2020 чылдың сентябрь 13-те Тыва Республиканың девискээринге 80 төлээлекчи органнарже соңгулдалар болуп эрткенин дыңнаткан.
Тываның чер ажылдыглары тараа болгаш ногаа культураларының дүжүт ажаалдазынче кирген. Каа-Хем биле Таңды кожууннар ажылын мурнап эгелээн.
Тываның 17 кожуунунуң 13-жү мал чеминиң белеткелин сентябрь 14-ке чедир дооскан.
2020 чылдың сентябрь 11-ниң хүнү - Чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) үшкү чыыжының Правобережный № 1 чаңгыс мандаттыг соңгулда округундан депутаттарны немей соңгууру болгаш муниципалдыг тургузугларның Төлээлекчилер хуралының депутаттарын бадылаары эгелээн.
Тыва Республиканың Чазааның даргазының бирги оралакчызы Александр Брокерт регионнуң Кадык камгалал яамызының аппарат хуралында киришкеш, кадык камгалал сайыдының чаа бирги оралакчызы Марианна Девин-ооловна Кууларны таныштырган.
2020 чылдың сентябрь 8-те, Тываның Чазаа көдээ чурттакчылыг черлерге, азы хоорай хевирлиг суурларга, азы 50 муң четпес чурттакчылыг хоорайга ажылдап (көжүп) чедип келген эмчи ажылдакчыларынга чаңгыс катап хары угда төлээр компенсацияны бээриниң дугайында чазак доктаалынга өскерилгени киирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москваның эмнелгезинде эмнедип чыда, республиканың чонунга эпидемиологтуг үеде чурумну сагыырын дилээн. Ооң дугайында соцчеткилерде бодунуң арынында бижээн.
Сөөлгү 20 чылда Тывада чылгы малдың баш саны 3,3 катап көвүдээн. Наадым хүннеринде мал ажыл-агый хөгжүлдезиниң талазы-биле конференцияда, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы ук адырның амгы болгаш келир үезиниң дугайында ынчаар илеткээн.
Россияның көдээ ажыл-агыйын хайгаараар албан чериниң регионда салбырының чер болгаш тарааның шынарын болгаш айыыл чок чоруун контрольдаар эргелели республика девискээринде көдээ ажыл-агый ажыглалдыг шөлдерниң хөрзүннүг черин камгалап, ону ажыглалдан шуут үне бербезин болдурбас, харын-даа ооң шынарын экижидеринче угланган хайгаарал ажылын чорудуп турар.
Республиканың 173 школаларының 164-үнде эге өөредилге класстары барын сагындыраал.
Тыва Республикага туризмни хөгжүдер талазы-биле хемчегниң боттаныышкынынга сайгарылганы чазак хуралынга кылган.
Мал чемин белеткээр план колдуу күүсеттинген. 2020 чылдың сентябрь 7-ниң хүнүнге чедир, 173 460 гадан сигенни кескеш, 150 323 газын (кескен сигенниң 87 %) бөлген. 203 272 тонна (планның 81,1 %) мал чемин белеткээн, ооң 201 711 тонназы сиген (планның 81,7 %) деп, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
Күс бодунуң эргезинче кирип, эртен, кежээ сооп келген. Ынчангаш социал объектилерже болгаш чуртталга бажыңнарынче чылыгны үе шаанда киирерин чедип алыр дээш, эрге-чагырга ону контрольда тудуп турарын аппарат хуралында дыңнаткан.
Сентябрь 4-те, Эрзин кожууннуң Божалыг деп черге, республиканың малчыннарының “Наадым-2020” байырлалынга тураскаадып, аът чарыжынга Тыва Республиканың чемпионады болуп эрткен.
2020 чылдың сентябрь 3-те, республика малчыннарының кол байырлалы – Наадымның бир дугаар хүнүнде, “Тыва Республиканың мал ажыл-агыйы: төөгүзү, амгы байдалы база келир үеде сайзыралы” деп эртем-практиктиг конференция болуп эрткен.
Чылдың түңнелдери-биле мал ажылын хөгжүдеринге бедик көргүзүглерни чедип алган мурнакчыларны Наадым республика байырлалында шаңнап-мактаары чаагай чаңчыл апарган.
Республиканың мурнакчы малчыннары, муңчу малчыннар, кожууннар чагыргаларының удуртукчулары, көдээ ажыл-агый специалистери болгаш адырның хоочуннарының киржилгези-биле Наадым-2020-ниң байырлыг кезээ болуп эрткен.
Наадым байырлалының спортчу хемчеглериниң эң-не көрүштүг кезээ - тыва хүреш маргылдаазы кезээде хайымныг эртер. Бо удаада, сентябрь 3-түң хүнүнде 18 харга элээди оолдар аразынга 2020 чылдың Наадым чемпионун илередир хүреш “Субедей” спортчу өргээге болуп эрткен.
Малчыннарның Наадым байрылылының мөөрейлиг бир кезээ - сүттен ак чемниң дээжизин кылырынга тураскааткан "Ак чем" аъш-чем фестивалы болган.
”Өөредилге” национал төлевилел күүселдези-биле 2020 чылда республикада ийи школа туттунуп турар.
Республиканың Спорт яамызының чоокта чаа эртиргени конференциязында тыва хүрешти хөгжүдүп сайзырадыр дээш хүлээп алган шиитпирлерин Тываның спортчу хөй-ниитизи үнелээн.
Тываның чедери берге эң ыраккы кожууну – Мөңгүн-Тайгада мал чеминиң белеткели кайы хире чоруп турарынга хамаарыштыр кожуун чагырга даргазының көдээ ажыл-агый болгаш экология талазы-биле оралакчызы – көдээ ажыл-агый эргелелиниң удуртукчузу Чойган Демир-оолович Иргиттиң дыңнадыы:
2020 чылдың август 31-те, чазактың аппарат хуралында, социал угланыышкынныг “Чемгерикчи инек малым” губернатор төлевилелиниң күүселдезинге сайгарылганы кылган.
Тыва Республика Билиглер хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчеглерни санитар-эпидемиологтуг чурумну болгаш социал дистанцияны сагып эрттирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң ат салган чарлыы-биле, 2015 чылдан эгелеп сентябрь 1-ни – Тыва Арат Республикадан фронтуже аъттанган Тыва эки турачыларга сактыышкынның хүнү кылдыр доктааткан.
Татьяна Санчаа, Тываның өөредилге болгаш эртем сайыды:
- Сентябрь 1-де шупту өөреникчилер, студентилер өөренип эгелээр. Бирги классчыларга болгаш өөренип турар шупту кижилерге байырлал хүнү.
Аңаа мөгелерге аттарны тыпсырының, аныяк мөгелерге рейтинг маргылдааларын эрттирер графикти тургузарының, төнчү салыгларда хүрежир чамдык аргаларны киирериниң дугайында дээш, өске-даа айтырыгларны сайгарып чугаалашкан
Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелели биле ТР-ниң Кадык камгалал яамызының 2020 чылдың август 31-де бергени Тыва Республикада коронавирус талазы-биле эпидемиологтуг байдал дугайында дыңнадыы.
Бо чылдың төнчүзүнге чедир, Тывага ниитизи-биле 1970 олуттуг 3 чаа уруглар сады ажыглалга кирер. Оларның ийизи - Кызыл хоорайда.
Федералдыг болгаш республика бюджеттеринден 50 млн рубльди бо хүнге чедир Тыва «Культура» национал төлевилел чорудуу-биле шиңгээткен. Ол акша-хөреңги-биле Шекпээр, Мөрен, Кочетов, Солчур, Кундустуг база Суш суурларда алды көдээ Культура одагларынга капитал септелгени кылган.
Эрткен чылга деңнээрге, бо 2020 чылдың төнчүзүнге чедир 12 муң хөйге, азы 125 дөрбелчин метр чуртталга шөлүн дужаар.
Тыва Республика Сибирь регионунда ковид-19 аарыы-биле эки турушкан үш регионнуң санынче кирген. Хөй-ниитичилер республикада чаа коронавирус халдавырын чайладырынга үш барымдааны айыткан.
Республиканың чедери берге ыраккы кожууннарында социал объектилерни болгаш чурттакчы чонну кадыг одаар чүүл-биле хандырарын чедип алыр дээш күштерни мөөңнээрин чазак даргазы сагындырган турган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бес чумазы катап тывылган кожа-хелбээ Моол-биле кызыгаар черлерде Өвүр биле Мөңгүн-Тайга кожууннарда чурттакчы чонну база мал-маганны ук аарыгга удур тарыыр даалганы берген турган.
Тыва Республиканың Баштыңы Ш. Кара-оол 2020 чылда республикага кылыр ажыл-чорудулгаларга хамаарыштыр “Хөгжүлдениң чаа энергиязы. Тывага чурттаар. Тывага чоргаарланыр” деп айыткалын таныштырып тура, аныяк-өскенни төрээн чериниң төлептиг төлдери кылдыр кижизидеринче кичээнгейни углаан турган. Ооң бир угланыышкынынга - спорт-биле харылзаа, кадык-чаагай амыдыралды сагыыры хамааржырын ол айыткан.
Тывада хөгжүлдениң тускай программа күүселдези-биле демир-бетон кылыглар бүдүрер заводту, «Чедер» санаторий-курорт комплекизин база хөй каът бажыңнар тудуушкунунуң инженер четкилерин тудар.
Хереглекчилерниң эргелерин болгаш кижиниң чаагай чоруун камгалаар талазы-биле федералдыг албанның, РФ-тиң күрүнениң кол санитар эмчизи Анна Попованың 2020 чылдың май 8-те негелделерин база Тыва Республиканың Баштыңының 2020 чылдың апрель 6-да Чарлыын удуртулга болдургаш,
Россияның Президентизи В. Путин чаа коронавирус халдавыры нептерээн экономиктиг берге үелерде ажы-төлдүг өг-бүлелерни күрүнениң талазындан камгалап, оларны деткиири бирги чергениң айтырыы кылдыр айыткан.
Бо хүннүң байдалы-биле алырга, программа 63,4 % күүсеттинген. 52,96 муң дөрбелчин метр шөлдүг аварийлиг оран-савадан 4 199 кижини (1 421 өг-бүлени) көжүрген.
Тываның Баштыңының саналы-биле 2016 чылдан эгелеп, республикада 5 болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиир сорулгалыг “Социал хөмүр” губератор төлевилели ажылдап турар.
Тожуларның амыдырал-чуртталгазының чаа үе-чадазын херечилээн Бии-Хемни кежир көвүрүг тудуу бо чылдың март 21-де эгелээн.
Өг-бүлениң үш салгалында дээди эртемниг кижи чок өг-бүлелерден школа доозукчуларын өөредип белеткээринге башкылал болгаш социал үделгениң күрүне деткимчезин чорутканы бодунуң үре-түңнелдерин көргүскен.
Бо чылын төлевилел 500 киржикчини хаара туткан. Программа киржикчилериниң хөй кезии 2018 чылдың киржикчилеринден хунажыннарны алыр болза, артканнарынга бызааларлыг инектерни дамчыдар.
Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол республиканың бүгү-ле адырының ажыл-агыйларынга кышка белеткел ажылдарын шапкынчыдып, шыңгыы белеткелди чорударын аппарат хуралында негээн турган.
Россияның Президентизи В.В. Путинниң Айыткалын күүседип, көдээ черлерде школаларны кадрлар-биле хандырып, башкылаашкынның шынарын бедидер сорулга-биле, Тыва Республикада 2020 чылдың январь 10-дан “Көдээ суурнуң башкызы” программа ажылын эгелээн.
Бо чылын Тывадан хөй ажы-төлдүг болгаш эвээш орулгалыг 3442 өг-бүле «Социал картофель» губернатор төлевилелинге киржип, удавас күскү дүжүдүн ажаарлар.
Дошкун агаар-бойдустуг Тываның малчыннарга эң-не нарын шылгалда – малды кыш ажырары чеже база кандыг мал чеми-биле курлавырланып алганындан кончуг хамааржыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралында, школачыларның сентябрь 1-де чыскаалы кандыг хевирлиг эртерин тодарадырын негээн. Өөреникчилерге болгаш ада-иелерге ооң дугайында үе-шаанда дыңнадыры эң чугула деп ол санаан.
Тываның Баштыңы Тес-Хем кожууннуң эң ыраккы чурттакчы суурларынга чедип, федералдыг болгаш республика бюджеттериниң акша-хөреңгизи-биле тудуп турар чаа объектилерни хынаан.
Кызыл хоорайга, Республика хүнүнде, Тыва Арат Республиканың 99 чылдаанынга тураскааткан онзагай болуушкун болуп эрткен.
«Интергео» БК” КХН компанияның чиңгине директору Лев Кузнецов кол национал байырлал – Республика Хүнү-биле Шолбан Кара-оолга болгаш Тываның чурттакчыларынга байырны чедирген.
Август 15-те, Кызылда тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргының тураскаалының чанынга, Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 99 чыл болганының байырлыг хемчээнге республиканың ажыл-ишчилеринге күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал болуп эрткен.
Тыва Республиканың эң кол байлак өнчүзүн арга-арыглар тургузуп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол коронавирустуң чаа халдавыры-биле демиселге боттарын көргүзүп шылгараан эмчи ажылдакчыларынга Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг езулалга август 11-де киришкен:
Август 14
12.00 — Монгуш Буян-Бадыргының тураскаалынга база “Азия төвү” культурлуг комплекске экскурсия. «Төрээн чериң билир сен бе» деп видео–программа;
Август 13. Interfax-Russia.ru – Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чурттакчыларының ортузунга эрттирген айтырыг-харыының түңнелин көргеш, ооң мурнунда чылдарда август 15-те Республика хүнү-биле чергелештир эрттип турган Наадым байырлалын сентябрьда байырлаар деп шиитпирлээн.
Малчыннарның чончу байырлалы – Наадым сентябрьның 3-4-те эрттери билдинген.
Стратегтиг инициативалар агентилелиниң Хайгаарал чөвүлелиниң хуралында Россия Федерациязының субъектилеринде инвестиция климадының байдалының Национал рейтингизин түңнеп үндүрген, Тыва Республика ийи дугаар чыл ында 53-кү черни ээлеп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның чепсектиг күштериниң дээди өөредилге черлериниң доозукчулары-биле чаңчыл болу берген ужуражылгазын эрттирген.
Россияның Чазааның 2020 чылдың июль 18-те айтыышкыны езугаар, РФ-тиң курлавыр фондузундан арга-арыг өрттери-биле демисежир ээлчеглиг саң-хөө дузазын Тыва Республикага үндүрген.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң хууда хүлээп алыышкынынга инвалид уруг азырап олурар, Кызыл хоорайның чурттакчызы Ульяна Кошкелиговна Кара-Сал келген.
Эрткен хонукта 79 кижини үндүр бижээн, оларның 25-инде халдавыр бары лабораторлуг шинчилелдерден тодараттынган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң дыңнатканы-биле алырга, республиканың Чазаа Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызы-биле дугуржулганы август 1-ге чедир чарарынга белен, ооң соонда ону боттандырар федералдыг акшалар республикаже кээр ужурлуг.
Россияның Камгалал яамызы РФ-тиң Президентизиниң 2020 чылдың июль 6-да берген даалгазын күүседир дээш, Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызы-биле эмчи-техниктиг негелде дугуржулгазы езугаар Кызыл хоорайга хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг эмнелге төвүн тудуп эгелээн.
Республиканың билдингир профессионал скульпторлары Тываның ниити овур-хевирин көргүскен скульптураларның тергиин дээн дөзевилел төлевилелдерин илередир мөөрейге боттарының чогаадыкчы ажылдарын киирген.
Кызыл. Июль 22. ИНТЕРФАКС-СИБИРЬ – Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол коронавирус халдавырының бирги агымы эртсе-даа, серемчилелди кошпатпазын регионнуң чурттакчыларындан дилээн.
Тыва Республиканың Националдар херектериниң талазы-биле агентилел Россия Федерациязының күрүнениң национал политиказының стратегиязын Тыва Республикада боттандырып турарынга эң эки муниципалдыг программа дээш конкурсту чарлаан.
Республиканың 1 дугаар эмнелгезинде Mobius Imaging (АКШ) бүдүргени аарыг кижилерде COVID-19 халдавыр барын шинчиир, ол ышкаш нейрохирургтуг база берттинген кемдээшкиннер кезеринге ажыглаар AIRO мобилдиг компьютерлиг томографты эптеп тургускан.
ТАСС, июль 17. Тыва РФ-тиң Чазааның курлавыр фондузундан коронавирус инфекциязы-биле демисежиринге 160,5 млн рубльди алыр.
Июль 17-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күштүг чаъс чагганындан Барлык хемниң суу көдүрлүп, Шуй-Аксы суурнуң бажыңнары сугга алыскан Бай-Тайга кожуунче үнүпкен.
Тыва Республиканың Чазааның 2013 чылдың июль 29-та доктаалы езугаар, дээди өөредилгениң күрүне өөредилге организацияларын тергиин дооскан кижилерге Тыва Республикага бажың садып (тудуп) алырынга ипотека чээлизиниң кезек чамдыызынга компенсация кылдыр субсидия алырынга документилер хүлээп алыышкынын август 1-ден сентябрь 15-ке чедир чорудар.
Тывага үргүлчүлелдиг чаъстар чагган соонда, 5 кожуунда - Мөңгүн-Тайга, Чеди-Хөл, Бай-Тайга, Чаа-Хөл база Улуг-Хемде – хемнерниң суу улгадып, оруктар участоктарын суг үрей шаап, ыяш көвүрүглер сугга алзып, чиик автотранспорт-биле аргыжылга бергедээн.
Энергетика база чуртталга-коммунал ажыл-агыйының объектилери келир одалга сезонунга белеткенип эглеээнин республика чазаа дыңнаткан.
Июль 6-да эрткен орус дыл шылгалдазын регионда 1051 кижи бижээн.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы Моолдуң девискээринде бубон чумазы тывылганы-биле республиканың, ылаңгыя кызыгаар чоогу кожууннарның чурттакчылары кичээнгейлиг болурун кыйгырган.
Тываның Баштыңы, "Чаңгыс демниг Россия" партияның Дээди Чөвүлелиниң кежигүнү Шолбан Кара-оол РФ-тиң Конституциязынче эдилгелер киирер талазы-биле бадылаашкынның түңнелдеринге хамаарыштыр бодалын илереткен.
2020 чылда «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелге ооң мурнундаазындан 2 өг-бүле хөй киржир. Төлевилелге ыраккы Тожу кожууннуң киржилгези-биле ол сан көвүдээн.
Тываның Экономики яамызы “Кеш” губернатор төлевилелин 2019 чылда чедиишкинниг боттандырган киржикчилерни онзалап демдеглээн.
Республиканың Кадык камгалал яамызы Тываның Баштыңының даалгазы езугаар, Дүрген дуза чедирер болгаш айыыл-халаптар медициназының төвүнүң call-төвүн болгаш поликлиникаларны чогуур дериг-херекселдер болгаш билиг-мергежилдиг кадрлар-биле четчелээр талазы-биле оперативтиг хемчеглерни чорудуп эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол коронавирус халдавырын илередип, аарыг кижилерни эмнеп турар албаннарның база эмнелгелерниң ажылын экижидерин негээн комплекстиг хемчеглерни саналдаан.
Эрткен хонукта 70 кижи, ооң 10-у бичии уруглар сегип экирген. Ниитизи-биле 1326 (43,6%) аарыг кижини сегээн соонда, үндүр бижээн.
Тываның Чазаа чуртакчы чон-биле ажылдаар кылдыр марттың 27-де тургускан коронавирус-биле байдалга мониторинг чорудар информация төвүнүң “изиг шугумун” хандырар структураның күчү-күжүн быжыглаарын дааскан.
Бөгүн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол июнь 24-те Улуг Тиилелгениң 75 чыл оюнга тураскааткан байырлал биле чыскаалды республиканың чурттакчы чонунуң кадыынга айыыл чок аргалар-биле эрттирерин дыңнаткан.
Июльда федералдыг бюджеттен акшаландырып эгелээр 2020-2024 чылдарда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының киржикчилерин тодарадыр белеткел Тываның Чазаанда эгелээн.
Россияның ОБЯ Тыва Республикада КЭ КБСИ төвүнүң инспекторлары муниципалдыг тургузугларның административтиг комиссиялары-биле кады Тываның суг объектилеринче баарын хораан чурумну үреп турарларны илередир сорулгалыг рейдилерни чоруткан.
Республиканың эң үнелиг чемгерикчизи – тайгавыстың камгалакчыларынга ол техниканы дамчыткан.
Россия Федерациязының Кадык камгалал яамызының фтизиопульмонология болгаш халдавырлыг аарыглар шинчилээр национал медицина төвүнүң бөлүк эмчилери Тывада чедип келген.
Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелели база ТР-ниң Кадык камгалал яамызы чаа халдавырдан эрткен хонукта 113 кижи аараанын дыңнаткан.
Тыва Республиканың экономика сайыды Елена Каратаева пандемия үезинде регионда чарлаттынган кызыгаарлаттынган хемчеглерни сагып турарынга контроль шыңгыраарын дыңнаткан.
Сегээн 61 кижини эрткен хүнде үндүр бижээн. Аарыгдан сегээн кижилерниң ниити саны 678 (35,4%) четкен. Халдавырдан аараан 79 таварылганы эрткен хүнде илереткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралын эрттирип тура, республиканың социал угланыышкынныг албан черлеринде ажылдап чоруур хөй санныг ажылдакчыларның хүн бүрүде буянныг күш-ажылы дээш четтиргенин илередип, профессионал байырлалы-биле байырны чедирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың дүрген эмчи дузазының база медицина катастрофазының төвүнге чораан.
«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге дамчыдар улуг бода болгаш шээр малдың шилилдези бо хүннерде доозулган.
Республиканың ажыл-агыйлары тараа культураларын кыска хуусаада тараан. Ниитизи-биле 10778 га шөлде тараа үрезинин чашкан. Кызыл-тас, ак-тараа, суланы апрель 20-ден чаштырып эгелээн турган.
МОСКВА, июнь 5 — РИА Новости. Тыва дагын катап кем-херек үүлгедир чорук-биле бир тускай демисежир дээш, боттарының адын эгидип, сайгарлыкчылаар деп ыяк бодап алган шииттирип чораан кижилерге “Чаа сорук” деп төлевилелди эгелээн.
2020 чылдың кадыкшылга кампаниязында уруглар дыштанылгазының албан черлерин белеткээниниң, ол ышкаш уругларның айыыл чок чоруун хандырган хемчеглер дугайында республиканың Баштыңының оралакчызы Олег Бадының удуртулгазы-биле видео-конференц-харылзаага чугаалажып көрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол коронавирустап аарааш, чеди хонук эмнелгеге чыткан соонда, июнь 4-те ажылынче үнүп келген. СOVID-19-ка дужааган ийи анализи эки болган.
Тываның Күш-ажыл яамызы чурттакчы чонну болгаш ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиир хемчеглер дыңнадыын массалыг информация чепсектеринге берген.
Сөөлгү хүннерде чер-черлерде чаъстар чаап турары-биле республиканың улуг-биче хемнериниң суу улгадып эгелээнин ОБЯ-ның ТР-де кол эргелели дыңнаткан.
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының чанында комиссия “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” төлевилелдиң дараазында 105 киржикчизинге дамчыдар бода болгаш шээр малды шилиирин дооскан.
Республика Баштыңының бирги оралакчызы Александр Брокерт Сибирь федералдыг округтуң өске регионнарынга деңнээрге, бөгүнде Тывада COVID-19-ка тестини 3, 5 катап хөй кылып турарын айыткан.
Тывада шупту аараан кижилерниң 59,9 % хуузу херээжен чон. 16,2 хуузу азы 181-и бичии кижилер.
Россия Федерациязының Президентизиниң 2020 чылдың апрель 7-де «Ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал деткимчениң немелде хемчеглериниң дугайында» № 249 Чарлыының Россия Федерациязының Президентизиниң 2020 чылдың май 11-де редакциязы езугаар, Россияның Пенсия фондузунуң территориалдыг органнары ажы-төлдүг өг-бүлелерге дараазында төлевирлерни берип эгелээн:
Республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң лабораториязы ПЦР-диагностика-биле чаа коронавирусту тодарадырынга тестилерни дүүнден эгелеп кылып эгелээн.
Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Александр Брокерт республиканың чаа коронавирус халдавыры-биле демиселдиң оперативтиг штавының бөгүнгү хуралында, республикада бот-хоргадал чурумун июнь 30-ге чедир узаткан деп дыңнаткан.
2020 чылда Тывада өскүстерни чурттаар оран-сава-биле хандырар программа боттаныышкыны-биле объектилерге керээлерни чарып эгелээн.
Республиканың эрге-чагыргазы биче болгаш ортумак бизнеске майдан эгалеп дузалажып эгелээн деп, ТР-ниң Экономика яамызы дыңнаткан.
Тыва Республикада эпидемиологтуг сезон эгелээнден COVID-19-туг 942 таварылганы илереткен.
Амгы үеде бүгү-ле ажыл-агыйларда мал оолдаашкыны доозулган.
Тыва Республиканың Бойдус яамызы арга-арыглар камгалаар төлевилелди амыдыралга боттандырар ажылдарны бөгүнде кылып турар.
Тываның Чазаа чаа одалга сезонунга чылыдылга-энергетика комплекизин белеткээр планны бадылаан.
Тыва Республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыдының оралакчызы Шораан Чыргал-оол Тыва Республиканың орук-транспорт комплекизиниң ажыл-чорудалгазының талазы-биле Хөй-ниити чөвүлелиниң даргазы Сергей Белоусов-биле кады «Айыыл чок болгаш шынарлыг автомобиль оруктары» национал төлевилелдиң күүсеттинип турарын хынаан.
Россияның ОБЯ Тыва Республикада Кол эргелелиниң ажылдакчылары чаа коронавирус инфекциязын (COVID – 2019) Тыва Республиканың девискээринге тарап нептерээрин болдурбас дээш, социал ужур-дузалыг объектилерниң даштын база хөй кижилер чыглыр черлер
Республика девискээринге чаа коронавирус инфекциязының тарап нептерээрин болдурбазы-биле, республиканың бүгү девискээринде суг объектилеринче баарын хораан.
COVID-19 нептерээни-биле холбаштыр карантин уламчылап турар болгаш, Тывага сайгарлыкчылар неделязын онлайн-чурумга эрттирер деп шиитпирлээн.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдан covid-19 халдавырны илереткени-биле ону эмнелгеде чыттырган дугайында медээден майның сөөлгү ажылчын неделязы Тываның Чазаанга эгелээн.
Тыва Республиканың Баштыңының оралакчызы Саида Сенгии: - Республика Баштыңы эмчилерге майның төлевирлерин онза хыналдага алыр даалганы бөгүн менде берди.
Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнатканы болза, «Фермерлерни деткиир системаны тургузуп база көдээ кооперацияны хөгжүдери» федералдыг төлевилел-биле Агростартап грантыже кордакчыларны шилиир конкурс комиссиязының 2020 чылдың апрель 25-те үндүрген түңнелдери-биле дараазында киржикчилер субсидия алыр конкурс шилилдезин эрткен:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың халдавырлыг аарыглар эмнелгезинде 3 бадыткаттынган чаа коронавирус халдавыры-биле чыдар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Федералдыг үндүрүг албанының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Алдын-Херел Кара-Сал-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирип, регионнуң сайгарлыкчылар каттыжылгазын деткиир талазы-биле чугааны чоруткан.
Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызы эмчи ажылдакчыларынга апрель айның деткимче төлевирлерин долузу-биле шилчиткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел бодунуң соруун ам-даа уламчылаарын чугаалаан.
Лабораторияга 29342 шинчилелди эпидемиологтуг байдал эгелээнден бээр кылган.
Таңды кожуун Михаил Санниковтуң тараачын-арат ажыл-агыйның дузазы-биле “тараалаң Таңды” деп адын катап эгидип эгелээн.
2019 чылдың январьдан боттандырып эгелээн “Өөредилге” национал төлевилелдиң “Аныяк профессоналдар” федералдыг программаның чорудуу-биле бүгү чурттуң субъектилеринде ортумак профессионал өөредилгениң эде чаартылгазы чоруп турар.
РФ-тиң Чазааның № 1066 айтыышкыны езугаар дүрген дуза чедирилгезиниң он чаа автомобильдери Тывада келген.
Эпидемиологтуг байдал эгелээнден бээр лабораторияга 27943 шинчилелди кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2020 чылда республикага кылып чорудар ажыл-херектерниң дугайында айыткалын Дээди Хуралга таныштырып тура, чурттуң президентизиниң күрүне политиказынга даянган национал төлевилелдерни база күрүне программаларын боттандырары күүсекчи эрге-чагырга органнарының бирги ээлчегде кол ажылдары ол деп чугаалаан.
Бадыткаттынган COVID-19 диагностуг кижилерге дуза чедирип турар эмчи болгаш өске ажылдакчыларга деткимче төлевирлери дээш акша-хөреңгини федералдыг бюджеттен регионнарга тускайлаан.
РФ-тиң Президентизиниң коронавирус эпидемиязының үезинде өг-бүлелерни деткиир хемчеглер дугайында чарлыы езугаар, 3 харга чедир уругларга 5 муң рубль хемчээлдиг ай санының немелде пособиелерин Тывада төлеп эгелээн.
Тываның арга-арыгларында регион чергелиг онза байдал чурумун соксаткан, ындыг болзажок өртке удур онза чурум хевээр арткан болгаш, арга-арыг кирери хоруглуг.
14.05.2020
Кызыл хоорайның чөөн микрорайонунда көдээ ажыл-агый рыногунуң тудуу адакталган Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның Восток микрорайонунда элээн каш чылдар бурунгаар автобустар доктаар турган шөлчүгеште туттунган чаа көдээ ажыл-агый рыногун көрүн четкен.
Тываның Баштыңы федералдыг орук агентилелиниң «Енисей» федералдыг автомобиль орук эргелелиниң начальнигиниң хүлээлгезин күүседип турар Андрей Андреев-биле ниити ажыглал автомобиль оруктарын ажаап база эде тударынга херек оперативтиг кады ажылдажылга айтырыгларын чугаалажып көрген.
Тыва Республиканың Чазааның даргазының бирги оралакчызы Александр Брокерт ооң дугайында Тыва Республиканың Баштыңының аппарат хуралында дыңнаткан.
Тыва Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралында, марттың төнчүзүнден регионда чоруп турар бот-хоргадал чурумунга хамаарыштыр шиитпирин чарлаан.
Тыва Республиканың Баштыңының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Саида Сенгии аппарат хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга чурттуң Президентизиниң ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиир дугайында чаа-ла медеглээни социал хемчеглерни күүседип эгелээринге беленин илеткээн.
Росхереглелхайгааралдың Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң болгаш Кадык камгалал яамызының сан-медээзи-биле алырга, Тыва Республикада COVID-19-тан аараан 156 таварылга илереттинген.
Эргим хоочуннар, тылдың ажыл-ишчилери болгаш дайынның уруглары! Хүндүлүг Тываның чурттакчылары!
Россияның Маадыры Сергей Шойгу эштери-биле кады төрээн Тывазынче 825 улуг саазын хаптарда хууда камгалал херекселдерин саткаш, ачы-дуза кылдыр белекке чоруткан.
Республиканың бүгү ажыл-агыйларында мал оолдаашкыны доозулган. Ам малчыннар чазаг-чайлагларынче көжүп эгелээн.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың шыырак мөгелери-биле ужурашкаш, Ада-чурттуң ийиги дайынында улуг Тиилелгеге тураскааткан чаңчылчаан тыва хүреш маргылдаазын бо удаада албан эрттирип, хүрештиң аарыкчыларын өөртүр деп дугурушканын сагындыраал.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның күш-ажыл болгаш социал камгалал сайыды М. Топилин-биле 2019 чылда Москвага ужурашкаш, республика девискээринде социал объектилерни чаартып, чаа тудугларны тудар дугуржулганы чедип алганын сагындыраал.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол онлайн харылзаазы-биле чаңгыс чер-чурттугларын хүлээп, оларның сагыш-сеткилин үлешкен.
Росхереглелхайгааралдың Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң болгаш Кадык камгалал яамызының сан-медээзи-биле алырга,
Тыва Республиканың арга-арыг фондузунуң девискээринде арга-арыг өрттериниң байдалының дугайында Регионнуң диспетчер албанының 2020 чылдың апрель 28-те дыңнадыы-биле алырга, республика девискээринде ниитизи-биле 4824 га шөлде 3 арга-арыг өрттери хып турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаа терапия эмнелгезиниң халдавырлыг аарыглар госпиталын база катап хынаан.
«Тываның телешколазы» – Тыва Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызының деткимчези-биле Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының регионда организастааны ырактан өөредилгени чорударынга немелде хемчеглер болур.
Тыва Республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыды Кежик Дандаа “Айыыл чок болгаш шынарлыг автомобиль оруктары” национал төлевилел чорудуу-биле кылдынып турар орук ажылдарын хынаан.
Тыва Республиканың Каа-Хем кожуунунуң Бояровка суурнуң чоогунга өрттү Төп шериг округунуң шериглери өжүрүп, отка моондак кылдыр 9 км черде дилендекти каскан.
Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелели биле Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының дыңнатканы болза, регионда COVID-19 аарыындан аараан деп лабораторияга бадыткаттынган 31 кижини бүрүткээн. 8 кижи сегээн.
Регионнуң диспетчер албаны Тыва Республиканың арга-арыг фондузунуң девискээрлеринде өрттер дугайында 2020 чылдың апрель 27-де дарый дыңнаткан медээзи:
Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелели биле Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының дыңнатканы болза,
Россияның чонун, регионнарын, чамдык бүдүрүлгелерни болгаш элээн когараан адырларны деткиириниң кол хемчеглерин 30 слайдыда көргүзүп таныштырган.
Социал керээ программазы Тывада ажылын эгелээн. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол социал четкилерде бодунуң арынында аңаа канчаар киржирин, деткимчениң кандыг хемчеглерин ап болурун тайылбырлаан.
Тываның Чазааның составында чаа томуйлаашкыннар болган – ийи яамы биле бир албанның удуртукчулары солушкан.
2024 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң федералдыг бот-тускайлаң программазын тургусканы – регионнуң амгы баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ачы-хавыяазы деп, Григорий Ширшин санаан.
Тывада российжи-моол күрүне кызыгаарында «Хандагайты» автомобиль эрттирилге пунктузунда каайлы постузу 2020 чылдың июль 1-ден чаа чурум-биле ажылдап эгелээр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол коронавирус пандемиязы дээш бот-аңгыланыр ниити чурум үезинде, республикага марттың 30-ден, арага садарын хорааны тодаргай түңнелдерлиг болганын дыңнаткан.
Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу чаа коронавирус-биле демисежир кылдыр, Тыва Республиканың халдавырлыг аарыглар эмнелгелеринче 217500 санныг чаңгыс катап ажыглаар эмчи маскаларын, савалыг 200 антисептикти база 500 экспресс-тестилерни белекке чоруткан.
«Кадык камгалалы» национал төлевилелде «Бирги эмчи-санитар дузазын чедирер системаны хөгжүдери» төлевилел чорудуу-биле бо чылын республиканың он кожуунунда эргижирээн акушер-фельдшер пунктуларының орнунга амгы үениң чаа тудугларын тудары көрдүнген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, апрель 20-де, республика девискээринде амгы эпидемиологтуг байдалды чугаалажып көрген.
Россия Чазааның бадылааны 2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планы регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезин ортумак российжи деңнелче көдүрер тодаргай сорулганы салган.
2020 чылдың апрель 10-да Россияның Чазаа, 2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планын бадылаан.
Тываның Баштыңы республикада коронавирустан аараан ийи таварылганы дыңнаткан.
Россия Федерациязының Чазааның 2020 чылдың апрель 10-де № 972-р айтыышкыны-биле, Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планын бадылаан.
Россияның Чазаа база регион эрге-чагыргалары Россия Федерациязының девискээринге коронавирус халдавырын нептерээрин болдурбас дээш, дарый шиитпирлерни хүлээп ап турар.
Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң баш бурунгаар санаашкыннары-биле алырга, 2020 чылда 14,8 муң тонна тараа, 25,5 муң тонна картофель база 3,2 муң тонна ногаа аймаан бүдүрери көрдүнген.
Понедельникте, апрель 13-те, регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оолдуң башкарылгазы-биле видеоконференцхарылзаалыг эрткен Тываның Чазааның хуралында, чаа коронавирус инфекциязының амгы үеде байдалын кожууннар-биле кады сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол апрель 8-те, Тожу кожуунда чаа коронавирус халдавырынга эпидистелге эгелээни-биле, республиканың чурттакчыларынга кыйгырыгны кылган:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол коронавирус пандемиязының үезинде, биче болгаш ортумак бизнести деткиир бирги хемчеглер дугайында дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол часкы хову ажылдарын чогуур үезинде эгелээрин хүлээндирген.
Ырбан биле Тоора-Хем суурларга Красноярск хоорайдан дыштанып чораан аян-чорукчудан COVID-19 халдавырны илередип тыпканы-биле,
Роспотребнадзор эргелели биле Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының 2020 чылдың апрель 6-ның 11.00 шакта медээзи-биле алырга, республика девискээринде коронавирустан аараан чаңгыс-даа таварылга бүрүткеттинмээн.
Апрель 3-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Шивилиг» ДПС постузунда республикаже кирген шупту пассажирлерни хынап турар санитар бригадазының ажылын көрүп четкен:
Тыва Республиканың Баштыңы 2020 чылдың март 30-де ат салган, коронавирустуң 2019-nCoV чаа халдавырының тарап нептерээрин болдурбас дээш немелде хемчеглерни хүлээп алыр сорулгалыг чарлыы езугаар, регионда бот-аңгыланырының чурумун сагып турарынга хыналданы Тываның полициязы күштелдирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол средада, чаа коронавирус халдавырындан аараан кижилерни хүлээп алыр таварылга тургустунза, өкпениң тынарынга дузалаар 80 аппараттар республиканың чаа терапия корпузунда бөгүнде белен деп дыңнаткан.
2020 чылдың апрель 2-де 12.00 шакта Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелели биле ТР-ниң Кадык камгалал яамыларының берген медээзи:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чаа коронавирус халдавырын киирерин база нептереп тараарын болдурбазынче угланган немелде хемчеглер дугайында» чарлыкка атты салган.
Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Кимовна Салчак, апрель 1-де эрткен парлалга конференциязында, Тывага чаа коронавирус халдавырын киирип, таратпас дээш чорудуп турар хемчеглерниң дугайында чугаалаан:
«Бойдус болгаш техногенниг характерлиг онза байдалдардан чурттакчы чонну болгаш девискээрлерни камгалаарының дугайында» 1994 чылдың декабрь 21-де № 68-ФЗ федералдыг хоойлу езугаар, Тыва Республиканың девискээринге 2019-nCoV чаа коронавирус халдавырын тарадып база нептеретпезин кичээндирер дээш немелде хемчеглерни хүлээп алыры-биле, доктаадырым болза:
Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелели биле ТР-ниң Кадык камгалал яамыларының 2020 чылдың март 30-ниң 21.00 шакта берген медээзи.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаа коронавирус инфекциязынга удур хемчеглерниң дугайында бодунуң блогунда дыңнаткан:
2020 чылдың март 29-туң 21.00 шакка чедир Тыва Республикада эпидемиологтуг байдал дугайында дыңнадыг. Роспотребнадзорнуң ТР-де эргелели база ТР-ниң Кадык камгалал яамызының медээзи-биле алырга, Тыва Республиканың девискээринде халдавырлыг аарыг бүрүткеттинмээн.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Силерниң кижи бүрүзүн хөлзеткен бир айтырыг-биле кыйгырыгны кылып тур мен. Бөгүнде коронавирус халдавырының чаа хевири бүгү делегейде нарын байдалды болдурган.
Коронавирус халдавырлыг кижилерни илередир дээш, Кызылдың аэропортунда база Тываже кирер оруктарда санитар-карантин постуларын ажылдаткан.
Россияның экономиктиг хөгжүлде яамызынга 2024 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының төнчү дугуржулгазы чедип алдынган.
Тываның күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Саида Сенгии республика баштыңының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызында томуйлаткан.
Республикада 3134 кышкы турлаглар (2018 чылда - 3019) бар, ооң санында:
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле, бо чоокку үеде ажыдар 1 дугаар республика эмнелгезиниң бедик технологиялар төвүнде немелде 100 орунну COVID-19 аарыынга удур дээш салып эгелээн.
Тываның Тожу кожуунун 2023 чылга чедир чырык-биле бүрүн хандырар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Интергео» компанияның директорлар чөвүлелиниң даргазы Александр Хлопонинге
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага, РФ-тиң спорт яамызының удуртулгазы-биле ужурашкаш, Каа-Хем суурда спортчу-культура комплекизин акшаландырар айтырыгны чугаалашкан.
Тываның хой болгаш өшкү ажыл-агыйларында мал оолдаашкыны эгелээн. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының берген медээзи-биле алырга, март 19-ка чедир 60,6 муң баш малдың чаш төлүн алган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол:
- Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар, Тывага чаа коронавирус халдавырының тарап нептерээрин болдурбас талазы-биле республиканың оперативтиг штавы бодунуң ажылын уламчылап турар.
Москвага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды-биле ажылчын байдалда ужурашкаш, республика хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазының айтырыгларын сайгарып көрген.
Тыва Республиканың девискээринге 2019-nCoV чаа коронавирус инфекциязын киирип база ону болдурбазынче угланган немелде хемчеглер дугайында
Тыва Республика Баштыңының Чарлыы
Тываның Чазаа республиканың кол аэропортунда делегей секторун 2020 чылда ажылдадыр планныг.
2025 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планының бир улуг төлевилелинге Чедер хөлге санаторлуг-курорт комплекизин тудары хамааржыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Россия 24» телеканалга интервьюзунда, Россия Федерациязының Чазаанче киирген республиканың социал-экономиктиг шапкын хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң планының онзагай кезектеринге тодаргай доктааган.
Республика девискээринде ук аарыгдан аараан чаңгыс-даа таварылга бүрүткеттинмээн.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң айтыышкынын күүседип, Бай-Тайга кожуун чагыргазы малдың кыштаглаашкынының талазы-биле штабтың хуралын эрттирип, сумуларда байдалды сайгарган.
Регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол республиканың бурунгаар хөгжүлдезинге транспорт аргыжылгазының чедингири идигни бээр деп демдеглээн.
Тыва Республиканың Чазаа коронавирус аарыы нептерээн чурттардан келген хамаатыларга 89235901323 дугаарлыг телефоннуг “изиг шугумну” ажыткан.
Тываның ниити өөредилге школаларының директорларының ажыл-чорудулгазын үнелээр системаже өскерилгелерни киирер.
Республиканың орук-транспорт сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Шораан Чыргал-оол регионнуң база кожууннар аразының автомобиль оруктарынга транспорт шимчээшкининге түр үениң кызыгаарлаашкынын тургускан дужаалга атты салган.
Россияның Конституциязынче "күрүнени тургузуп турар чон” деп билигни киирер дээн санал эвээш санныг чоннарның эргезин кызадавас деп, президентиниң парлалга-секретары Дмитрий Песков чугаалаан.
ТАСС, март 4. Регионнуң ажылдап кылганы Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бодунуң программазының хемчеглеринче инвестиция төлевилелдерин боттандырарынга байдалдарны тургузуп, биче болгаш ортумак бизнести, көдээ ажыл-агыйын деткиири кирген.
“Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге” губернатор төлевилелиниң киржикчизи “Туран» сыын ажыл-агыйы” КУБ 2019 чылда бүдүрүлге чорудуунуң хемчээли-биле эки көргүзүглерни чедип алган деп, Тыва Республиканың Экономика яамызының сайтызында айыткан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле, культура сайыды Алдар Тамдын Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Георгий Васильевич Абросимовка чораан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдааны-биле өскүс уругларны чурттаар чер-биле хандырарының дугайында федералдыг хоойлужудулгаже эдилгелерни киирер. Российжи чазактың вице-премьери Марат Хуснуллин чуртталга тудуунуң айтырыгларының талазы-биле видео-конференц харылзаазы-биле эрткен хуралда чогуур федералдыг сайыттарга ындыг даалганы берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте аппарат хуралында, республика девискээринде үерге удур команда-штабтыг өөредилгени эрттирер дугайында айтыышкынны чарлаан.
Тываның Национал музейинге, Ада-чурттуң улуг дайынының киржикчилеринге, хоочуннарынга база тылдың ишчилеринге “1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң улуг дайынынга Тиилелгениң 75 чылы” юбилейлиг медальдарны тыпсыр езулалды Тываның Баштыңы кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ыраккы Тожу кожууннуң ивижилери-биле видео-харылзаа таварыштыр чугаалашкан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол база «Россельхозбанк» АН-ның удуртуп-баштаар чериниң оралакчы даргазы Алексей Жданов-биле регионнуң экономиказын хөгжүдер болгаш чурттакчы чонга ачы-дуза хандырылгазын экижидер адырда ийи таланың кады ажылдаарын сайгарып чугаалашкан.
РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде яамызы 2019 чылда күрүне-хуу кады ажылдажылга адырын хөгжүткен деңнел талазы-биле рейтингини тургускан, ында Тыва Республика 2018 чылда 82-гы черге турган болза, ам 17 туруш көдүрлүп, 65-ки черже үнген.
2020 чылдың февраль 14-тен 24-ке чедир Тыва Республикага Шагаа байырлалының хүннеринде муниципалдыг шупту тургузуглар тус чер бараан бүдүрүкчүлериниң 36 делгелге-ярмаркаларын эрттирген.
Республикада “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” губернатор төлевилелиниң 2020 чылда киржикчилерин шилиир чон чыыштары чер-черлерде доозулган. Боттарының туруштуу, ажыл-кежээзи-биле ылгалган аныяк өг-бүлелер чаңгыс чер-чурттугларының бүзүрелин алгаш, чаа шимчээшкинче шымнып кирген деп болур.
2019 чыл - макроэкономиктиг көргүзүглер-биле эки түңнелдерлиг чыл болган. «БТК групп» КХН (даараан кылыглар бүдүрүлгези 2,5 катап көвүдээн) ажыл-чорудалгазы-биле үлетпүр бүдүрүлгезинде болбаазырадылга бүдүрүлгезиниң индекизи 47,6%, өскен.
ТР-ниң Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызының белеткээни “Тыва Республика Хоойлузунуң 11 чүүлүнүң 4 кезээнге өскерилгелер киирер дугайында» хоойлу төлевилелин Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламент) сайгарып көргеш, хүлээп алган.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар, Тываның аалчылары!
Шагаа – чаа амыдыралдың, частың, оттуп турар бойдустуң чаартылгазының байыры-дыр.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Ада-чурт камгалакчызының хүнү – Россияның хамаатыларынга онзагай байырлал.
Регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол Тожу кожуунну хөгжүдер айтырыгларны сайгарган “муниципалдыг шакты” эрттирген.
Информация-чырыдыышкынныг хемчеглер
Январь 29 – февраль 29
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының удуртулга составы республика Чазаанда эң-не аныяк. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң башкарып эрттиргени чазак хуралында сайыттың удуртукчуларын бадылап, удуртукчу звенону хевирлээрин дооскан.
Тыва Республиканың Культура яамызы Чадаананың шии театрынга "Улусчу чогаадылганың алдарлыг коллективи" хүндүлүг атты тывысканы-биле байыр чедирген.
КРАСНОЯРСК, февраль 17 - РИА Новости. Россия регионнарында амыдырал-чуртталга деңнелиниң талазы-биле рейтингиде, Тываның кудуку көргүзүүнүң бир чылдагааны - орук инфраструктуразының чогу база девискээрниң социал-экономиктиг чедир шиңгээттинмээнинде деп, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол РИА Новости-ге дыңнаткан.
Тываның Баштыңы ведомстволар аразының бөлүүн тургузуп, бо чоокку үеде республиканың социал ужур-уткалыг объектилеринге аудитти чорударын дааскан.
Тываның Баштыңы амыдыралдың кадык овурун суртаалдап, күш-культура болгаш спортту хөгжүдериниң талазы-биле делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияны эрттирерин дааскан.
«Кызылда Иркутская кудумчузунда беш каът алды бажыңны бүгүн ажыглалда киирди. Ында ниитизи-биле 210 квартира бар. Аварийлиг 31 бажыңнардан 515 кижи чаа бажыңнарже көжүп кирер.
Совет Армияның 40-ги тускай шерииниң афган черге дайынчы даалгазын күүсеткениниң соонда, төрээн чуртунче шупту ээп чанып келгениниң 31 чылынга тураскааткан байырлыг хемчег
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга, РФ-тиң президентизиниң май чарлыктары база национал төлевилелдерде сорулгаларын күүсеткенинден регионнуң күүсекчи эрге-чагырга органнарының болгаш губернаторларның ажылынга үненелди бээр өзек 15 көргүзүглерни чедип алырының дугайында вице-премьер база сайыттар илеткээн.
2019 чылда Тывада бүрүткеттинген кем-херек үүлгедииниң ниити саны 8626 болуп, 6,8 % кызырылган. Кем-херек ажыдыышкыны – 50,8 хуу четкен (2018 чылда - 44,7%).
Эрткен неделяда грипп база ОРВИ талазы-биле эпидемиологтуг байдал нарыыдаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттарынга 2020 чылдың ажыл-чорудулгаларын айыткап тура, аныяк-өскенниң кижизидилгезинде бир кол угланыышкын - спорт-биле харылзаа, кадык-чаагай амыдыралды сагыыры, ынчангаш биче суурлар бүрүзүнге бичежек-даа болза, спортчу залдар турар ужурлуг деп чугаалаан.
Тыва Республиканың Чазааның мурнады шиитпирлээр кол сорулгаларының бирээзинге – чоннуң түреңги чоруунуң деңнелин эвээжедири хамааржыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, бо эртен болган Тыва Республиканың Чазааның аппарат хуралында “Тывада коронавирус аарыглыг хамаатылар ужуп келген. Оларның хөй кезии - Кыдаттан” дээн интернет четкизинде социал арыннарда шынга дүүшпес медээлерге удур шынныг фактыларга үндезилээн “Чок” деп харыыны берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ыраккы булуңнарында төп эмнелге албан черлерин медицина дериг-хереглелдери-биле хандырар системаны эде көөрүн республиканың кадык камгалал яамызынга дааскан.
“Субедей” спорт комплекизинде Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 75 чылынга тураскаадып, Сибирь федералдыг округтуң бирги чери дээш 18 харга чедир оолдар аразынга хостуг хүреш маргылдаазы эрттип турар.
Республиканың муниципалдыг тургузугларынга бо чылдың дургузунда эртер 569 делгелге-ярмаркаларынга 3187 садыг точкалары ажылдаар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаа туттунган 17 дугаар школаны көрген. Тудуг ажылдары доозулган, школа ажылдаарынга белен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чадаана хоорайда январь 26-да сугга алыскан черлерни боду барып хынап чораан.
2019 чылда «Культура» национал төлевилелдиң Тывада күүселдезиниң түңнелдерин үндүрген.
ТР-ниң фермер бизнезин болгаш көдээ ажыл-агый кооперативтерин хөгжүдер коммерцияга хамаарышпас фонд Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле Кызылдың чөөн болгаш оң талакы микрорайоннар девискээринде хааглыг көдээ ажыл-агый рыноктарын тудуп турар.
Росхереглел хайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң сүмелээни-биле, Кызыл хоорай мэриязы биле Кызыл кожуун чагыргазы Кызылда база Кызыл кожуунда ниити билиг өөредилге албан черлеринде февраль 3-тен чеди хонуктуң кызыгаарлыг хемчеглерин киирген.
Тывада мал-маганны болгаш азырал амытаннарны чаңгыс аай учет системазында бүрүткээри уламчылавышаан.
Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң даалгазы ёзугаар, Тыва Республиканың Чазаа биле РУАбКАА филиалы – Тываның удуртуп-башкарылга институдунуң аразында кады ажылдажылга дугайында дугуржулга-биле “Эргелеп-башкарар арга-мергежил: муниципалдыг командаларны хевирлээри” деп мергежил бедидериниң программазы боттанып турар.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының берген медээзи-биле алырга, кыш чымчак болганындан, мал кыштаглаашкыны онча-менди эрттип турар.
Тыва база Сибирьниң 5 региону туризм адырында кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салырлар. Республика Чазаа январь 28-те дугуржулганың төлевилелин көргеш, деткээн.
ТР-ниң Тудуг яамызының калбак хуралы 2019 чылда республиканың тудуг адырында ажыл-чорудулганың түңнелдерин үндүрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрткен чылын федералдыг чазакка республиканың шапкын хөгжүлде планының төлевилелинге хамааржыр ажылдарны колдадып, Москва-биле чугааларны катап эгелээр даалганы республика чазаанга берген.
Оруктар – амыдыралдың судалы дээр. Бир эвес оруктарда байдал чогумчалыг болза, пассажирлер болгаш чүък сөөртүлгезинге айыыл чок чорук магадылаттынар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чазаанга Тываның күрүне университединге эмчи факультедин ажыдар дугайында документилерни белеткеп чыырын дааскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва-биле Енисей Сибириниң регионнарын аргыштырган Кызыл – Абакан – Красноярск аразында авиарейстиң ужудуушкуннары январь 27-де эгелээн дугайында бодунуң блогунда дыңнаткан.
Чадаанада чайынды суу
Чазак аппарадының хуралы республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорай девискээринде муниципалдыг деңнелде чарлаттынган онза чурум
Тываның Чөөн-Хемчик кожуунунуң төвү Чадаана хоорайда 170 кижи чурттап турар 15 бажың чайынды суунда алыскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2020 чылда Дээди Хуралга Айыткалында санаалдааны “Чаа сорук” төлевилелдиң сайгарылгазынга киришкен.
2019 чылда Тываның кол капиталынче инвестицияларның хемчээли эрткен чылга бодаарга 13 хуу өзүп, 12,4 ажыг млрд. рубль болган.
Тываның Тудуг яамызы 2020 чылдан эгелеп тудуг тударының хоойлужудулгазын сагып турарынга муниципалиттерни калбаа-биле хынап эгелээр.
Чазактың чаа составын эң кыска хуусаада хевирлеп, эң-не шыырак команданы тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ооң дугайында «Вконтакте» соцчеткиде бодунуң арынында бижээн.
Студент отрядтарны деткиир болгаш хөгжүдеринче угланган чарыгдалдарны Тываның бюджединде 2020 чылдан эгелеп тускайлаан.
Тываның күүсекчи эрге-чагырга органнарының шупту удуртукчу эрге-дужаалдарының 23 хуузунда 35 хар чедир назылыг аныяктар ажылдап турар. Яамылар болгаш ведомстволар удуртур 71 эрге-дужаалдың 17-зин аныяктарга хүлээткен.
Тываның чурттакчылары мобильдиг хүлээп алыышкын таварыштыр республика баштыңынга дорт айтырыгны салып болур аргалыг апарган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, Евгений Ромазановтуң озал-ондакка чок болганы-биле ооң чоок болгаш төрээн кижилеринге, Тываның Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга, Кызыл хоорай мэриязынга ханы кажыыдалын илереткен.
“2013-2020 чылдарда орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруун экижидери” федералдыг тускай сорулгалыг программаның хемчеглеринге Тыва Республиканың Орук-транспорт комплекизиниң яамызы кады акшаландырыышкынынче федералдыг бюджеттиң акша-хөреңгизин алыры-биле чылдың-на киржип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионну дүрген хөгжүдер тускай планны федералдыг яамылар болгаш ведомстволар деңнелинге ажылдап кылып турда хүлээп алган шупту документилер пакедин белеткээрин дааскан.
Тыва Республиканың Чазааның 2019 чылдың апрель 19-та “2019-2020 чылдарда Тыва Республикның девискээринде бөрүлер санын өйлээр хемчеглер дугайында” №196 доктаалын күүседири-биле, Тыва Республиканың Респубиканың көдээ болгаш аңныыр ажыл-агыйларынга экономиктиг улуг когаралды чедирип турар бөрүлер-биле демисежириниң хемчеглер планын Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызы тургускан.
Көдээ суурларже база бичии хоорайларже башкы кадрларны эвилелдээр сорулгалыг “Көдээ школага – башкы” федералдыг төлевилелге киржири-биле башкылардан билдириишкиннерни Тывада январь 10-дан хүлээп эгелээн.
Конга Андрей Адыгжыевич, Тыва Республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыдының оралакчызы 2020 чылда мурнады боттандырар угланыышкыннар дугайында:
"Айыткалда айыткан инициативалар дээш бистиң Президентивис Владимир Владимирович Путинге четтирдивис - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның моон соңгааргы хөгжүлдезинге улуг ужур-уткалыг хемчегге киришкенин тайылбырлаан.
Тываның Чазаа 2020-2022 чылдарда хөй квартиралыг бажыңнарга капиталдыг септелге чорударының кыска хуусаалыг планын бадылаан.
2020 чылдың январьдан эгелеп Тыва Республиканың Баштыңының Көжүп чоруур хүлээп алыышкыны ажылын эгелээн.
Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыдының оралакчызы Дун Айдын Чечен-оолович 2020 чылда Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый яамызының кол угланыышкыннарының дугайында чугаалаан:
Россия Федерациязының Президентизиниң РФ-тиң Федералдыг Чыыжынга чылдың Айыткалын бээр ёзулалда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база чалаткан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын күүседир дээш, ТР-ниң Чазаа даг-болбаазырадылга комбинадын туткаш, чес рудазын казып тывар деп турар Голевтиң даг-руда компаниязы-биле Тожу кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге киржир дугайында дугуржулганы белеткеп турар.
Республика девискээринде көдээ ажыл-агыйларының база хууда дузалал ажыл-агыйларының 3134 санныг кышкы турлаглары бар.
Россияның парлалга хүнү – профессионал байырлалы-биле журналистерге, полиграфистерге болгаш үндүрүкчүлерге, база ол ышкаш парлалганың хоочуннарынга байырымны чедирип тур мен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол декабрьда, Тыва Республиканың Дээди Хуралынга Айыткалын берген. Республиканың чурттакчылары ол программа документизинге хамаарыштыр бодалдарын илереткен:
Муниципалдыг тургузуглар-биле селекторлуг аппарат хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол адыр аайының угланыышкыннары-биле ажыл-агыйжы эки үре-түңнелдерлиг чыл болур ужурлуг деп, айыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Кызылдың епархиязының түр башкарыкчызы Көрей архиепископ Феофан январь 7-де, Христостуң төрүттүнген хүнү болур чырыткылыг байырлалда, элээн каш хемчеглерге киришкеннер.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2018 чылдың декабрьда Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) Айыткалын берип тура, 2019 чылды “Күш-ажылдың кижизиниң чылы” кылдыр чарлаан.
Төнүп турар 2019 чылдың түңнелдериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чаа чылдың бүдүүзүнде чугаалап берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аңгы-аңгы айтырыгларлыг, санал-оналдыг чонну бодунуң хүлээп алыышкынынче чалап, чугааны кылыры чаңчыл болу берген.
Декабрь 19-та Улусчу чогаадылга бажыңынга, Тыва Республиканың VIII Камбы-Ламазын дүжүлгеге саададып олуртурунуң езулалы болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол декабрь 12-де Тыва Республиканың Дээди Хуралынга чылдың-на бээр айыткалын кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол декабрь 12-де Тыва Республиканың Дээди Хуралынга чылдың-на бээр айыткалын кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол декабрь 12-де Тыва Республиканың Дээди Хуралынга чылдың-на бээр айыткалын кылган.
Хүндүлүг Кан-оол Тимурович!
Хүндүлүг депутаттар!
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Бөгүн шупту российжилерге кончуг чугула хүн, күрүнениң улуг байырлалы – Россияның Конституциязының хүнү! Бистиң чуртувустуң Үндезин хоойлузунуң 26 чылы-биле силерниң шуптуңарга бүгү сагыш-сеткилимден байыр чедирип тур мен!
Улусчу чогаадылга бажыңы биле Тываның хан кудар станцияның аразында чаагайжыттынган улуг эвес шөлде «Кызыл коъш» тураскаалдың байырлыг ажыдыышкыны Кызыл хоорайга болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Дээди Хуралының депутаттарынга база хөй-ниитизинге 2020 чылда Айыткалын таныштырган.
2019 чылда бюджет адырының ажылдакчыларының күш-ажыл төлевириниң чарыгдалдар түңү 15887 млн. рубль, азы 2018 чылга деңнээрге 1737 млн. рубль хөй.
Тываның Баштыңы Россияның Конституция хүнү - декабрь 12-де тыва парламентарийлерге чылдың бээр айыткалын таныштырар.
РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң сорулгаларын күүседири-биле, кадык камгалал шугумунуң бирги звенозун чаартырынга Тыва идепкейлиг белеткенип турар.
Тыва Республиканың Баштыңының оралакчызы – Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыды Валентин Ёндан ажыл-агый аайы-биле республикада эң шириин агаар-бойдустуг черлериниң бирээзи деп санадыр ыраккы Монгун-Тайга кожуунга чораан.
Тываның Кадык камгалал яамызынга региондан дашкаар эмчилерниң чоруп турары-биле холбашкан кадр айтырыын сайгарып чугаалашкан.
Тываның ИХЯ-зының кеземче херээ истээр эргелелдиң начальниги турган, полицияның полковниги , 51 харлыг Леонид Дыртык-Караевич Тамчай чаа тургустунган Тыва Республиканың Айыыл чок чорук яамызын удуртуп эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, аппарат хуралында, ТР-ниң Чазак кежигүннеринге база муниципалдыг тургузуглар удуртукчуларынга федералдыг национал төлевилелдер күүселдезинге идепкейлиг киржирин сагындырган.
Россияның камгалал ведомствозунуң удуртукчузу Урал бертинде чүгле чаңгыс санныг дагжы каттыжыышкын - 55-ки мото-адыгжы бригадага четкен.
Тыва Республиканың Чазааның 2018-2022 чылдарда биче суурларны хөгжүдер комплекстиг программазын амыдыралга боттандырары-биле, республиканың кожуун, суурларында биче бүдүрүлгелерни ажыдар төлевилелдер боттанып турар.
Кызыл. Ноябрь 6. ИНТЕРФАКС-СИБИРЬ - Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканы дүрген хөгжүдер социал-экономиктиг план Тывага эң чугула документ болуп турар деп тайылбырлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужуражылгага факультеттер деканнары, А.А.Даржай аттыг Кызылдың педагогика институдунуң база Кызылдың педагогика колледжизиниң директорлары киришкен.
Тываның Чазаа чоокку үш чылда ядыы-түреңги чорукту ийи катап эвээжедирин көрген республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң баш бурунгаар чаа планын бадылаан.
Тываның Чазаа республиканың казна, бюджет база автономнуг албан черлериниң ажылдакчыларының шалың төлевириниң ставказын өстүрер дугайында доктаалды хүлээп алган.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Россия – өндүр улуг төөгүлүг, делегейниң өске омак чоннарының кайызында-даа чок онзагай шынар-бүдүштүг кайгамчык чурт.
Каа-Хем суурнуң чырык хандырылгазын экижидер талазы-биле ажылдар 2018 чылдан бээр калбарган. Росчеткиниң Сибирьде компаниязы Тывада чурагайлыг тудуг-монтаж төлевилелин чорудуп турары ол.
Бирги эмчи-санитарлыг дуза көргүзер уруглар поликлиникаларын база эмчи организацияларының уруглар поликлиника салбырларын хөгжүдер программа-биле Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчиктиң кожууннар аразының эмнелге төптеринде база ММЦ Бии-Хемниң төп кожуун эмнелгезинде Көреяга бүдүрген Shenzhen Mindray Bio-Medical Electronics узи аппараттарын салган.
Специалистер ажылдың кайы хире чоруп турарын чугаалаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Моолга үре-түңнелдиг ажылдаан.
Тывада «Хандагайты» автомобиль эрттирилге пунктузун эде чаартырынга 600 ажыг млн рубльди тускайлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Моолга чорааш, моол Шамбала деп адаар “Хамарын хийд”хүрээге четкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле, Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал суурда хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге бажың тудуп бээр акша-хөреңгини тускайлаан.
Медицина эртемнериниң кандидады Евгений Сорокинниң удуртканы, Россияның Кадык камгалал яамызының “Чүрек аарыгларының национал эмчи шинчилел төвү” федералдыг күрүне бюджет албан черинден эксперттер чүрек-дамыр аарыгларындан дуза көргүзүп турар Тываның эмнелге албан черлеринге комплекстиг хыналда кылып, республикага үш хонук ажылдаан.
Тываның чедери берге Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы биле Кызыл-Хая суурларында чырык хандырылгазының чаңгыс аай системазынче кирбээн электри энергиязының чаа дөзү – каттышкан энергодериглерни ажылдадып эгелээн.
Новосибирскиде Германияның чиңгине консулу Петер Бломайер Тыва-биле таныжып кээп чораан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2016 чылдың январь 18-те ат салганы 11 дугаар Чарлыы-биле, ноябрь 1-ни - Тыва дылдың хүнү кылдыр доктааткан соонда, республика ону чылдың-на калбаа-биле демдеглеп эрттирип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва чоннуң манчы-кыдаттың дарлалындан хамаарышпас чоруу дээш демиселде кол болуушкуннарның бирээзи – Кобду тулчуушкунунуң маадырларынга тураскааткан аллеяны чаагайжыдарының эге хемчээнге киришкен.
Тыва Республиканың Чазааның 2019 чылдың октябрь 15-те №438-р айтыышкыны-биле, бо чылдың октябрь 15-тен ноябрь 15-ке чедир кижилерден эт-хөреңги үндүрүүн чыырының шалыпчы айын республикада чарлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чурттар аразының бирги авиарейизин белеткээр айтырыглар талазы-биле хыналда хуралды эрттирген.
Тыва Республиканың Баштыңының 2017 чылдың апрель 10-да “Тус чер бот-башкарылга органының тергиин кадр ажылдакчызы” мөөрейиниң дугайында” № 129-РГ айтыышкыны езугаар, Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязы база Тыва Республиканың Чазааның Аппарады “Тус чер бот-башкарылга органының тергиин кадр ажылдакчызы” мөөрейни бо удаада база эрттирген.
Республиканың хову-шөлдеринде күскү ажаалда доозулган. Эрткен чылга деңнээрге, 104,4 хуу хөй черден, азы 44 523,6 га шөлден ниити дүжүттү алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң чаа социал объектилер киирилдезин сайгарган видеоселектор хуралынга киришпээни дээш, буруузун илереткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионнуң МИЧ төлээлеринге Москвага сургакчылаашкынын база Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевке республиканы дүрген хөгжүдер программаның төлевилелин сайгарган хуралга киришкенин сонуургаткан.
2019 чылдың октябрь 8-те Тыва Республиканың Чазааның хуралынга “2019 чылдың бирги чартыында Тыва Республиканың күрүне программаларын күүсеткениниң дугайында” айтырыгны база 2019 чылдың 9 айларында Тыва Республиканың күрүне программаларын күүсеткениниң баш бурунгаар түңнелдерин чугаалажып көрген.
Октябрь 11-де, Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелинге каттышканындан бээр 75 чыл оюн бүгү республикага калбаа-биле демдеглээн.
Тывада бир дөрбелчин метр чуртталга шөлүнүң өртээ 2019 чылдың IV кварталындан 58 муң рубль болур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Москвага чорааш, Росавиацияның удуртулгазы-биле ужуражып, Кызыл аэропорту таварыштыр чурттар аразының авиарейстерин организастаар айтырыгны чугаалашкан.
РФ-тиң Чазак Даргазы Дмитрий Медведев четвергде, Россия Федерациязының чамдык субъектилериниң социал-экономиктиг хөгжүлде программаларының белеткелин сайгарган хуралды эртирген. Сайыттар кабинединиң парлалга-албаны ооң дугайында дыңнаткан.
Экономикада чажыт ажылдаар чорукту кызырар ажылдар Тывада уламчылавышаан. Республиканың Күш-ажыл яамызының медээзи-биле алырга, күш-ажыл керээзи чок, “билдинмес” шалың ап турган 3755 кижини октябрь эгезинге чедир тодараткан.
Тывада эрткен чылга деңнээрге, 2019 чылда арга-арыг өрттери 65 санга кызырылган.
Тываның эрге-чагыргазы иви ажыл-агыйын катап тургузарынче угланган төлевилелди эгелээн. Соңгу чүк ивилерин өстүрүп-көвүдедир ажыл-иштиг өг-бүлелерниң иви ажыл-агыйларын тургузары – ооң сорулгазы.
Facebook социал четкиде салган видеода президент Владимир Путинниң дыштанып турары Сибирь тайгазы Тыва дээрзин, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң арынында бадыткаан.
Бо чылын үнүш-дүжүт ниитизи-биле эки болган. Ындыг болзажок Улуг-Хем кожуунга агаар-бойдус арай чүдерээн.
Тываның Кадык камгалал яамызы “Ыжык аарыглары-биле демисел” төлевилел чорудуу-биле 2020-2021 чылдарда республиканың эмнелге организацияларынга молекуляр-генетиктиг лабораторияны ажыдар аргаларны өөренип көөр.
Республика девискээринде уруглар болгаш элээдилерни өөредилгеже хаара тудуп, ниити билиг чедип алырынга өөреникчилерниң эргелерин камгалаар сорулга-биле 2019 чылдың август 5-тен 30 сентябрь 30-ге чедир «Бүгү-ниити өөредилге-2019» хемчегни чоруткан.
Бо чаа өөредилге чылында Кызылдың Президентиниң кадет училищези чырыткылыг байырлалды демдеглээннер. Дүүн Тываның национал хөгжүм-шии театрынга Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң тургустунганындан бээр беш чыл болганынга тураскааткан байырлыг хемчег болуп эрткен.
«Айыыл чок болгаш шынарлыг автооруктар» төлевилел чорудуу-биле чылдың планын күүседиринге чедир Тыва 4 км хире асфальт-бетон шывыын салыры арткан.
Регион Чазактары садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг, социал-культурлуг болгаш өске-даа адырларга кады ажылдажылга дугайында дугуржулгада атты салган.
Октябрь 3-те Улусчу чогаадылга бажыңынга Башкылар хүнү – профессионал байырлал таварыштыр Тываның культура болгаш уран чүүл адырында өөредилге черлери – Кызылдың уран чүүл колледжизи биле Уругларның уран чүүл школазының башкыларынга ведомство шаңналдарын байырлыг байдалга тыпсыр.
Башкылар хүнүнге тураскаадып, республикада сентябрь 26-дан октябрь 11-ге чедир «Башкымга мөгейиг» акция эртип турар.
Октябрь эгезинге чедир, Тывада бюджет акша-хөреңгизи-биле гриппке удур тарылгаларны 80,4 хуу чоруткан. Ажыл берикчилериниң хөреңгизи-биле 1200 кижи тарыткан.
“Айыыл чок болгаш шынарлыг автомобиль оруктары” национал төлевилелдиң бир чугула кезээ - регионнуң орук четкизин эде чаартып септеп-селиири болур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2019 чылда мал чемин белеткелинге шылгарааннарны шаңнаарын саналдаан.
Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының бир чугула кезээнге - республиканың чурттакчы чонунуң түреңги чоруун чавырылдырары хамааржыр. Аңаа даянгаш регионнуң тускай программаларын ажылдап, губернатор төлевилелдерин боттандырып, чонга боттуг дузаны көргүзүп турар.
2019 чылдың 8 айларында Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң түңнелдерин үндүрген.
Тыва биле Моолдуң хоорайлар аразынга авиарейстер организастаарының айтырыгларын сайгарар дээш Кызылда келген Моолдуң «Хунну Эйр» авиакомпанияның чиңгине директору Пурэвжал Мунхжаргал-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкан.
Тываның Баштыңы Дээди Хуралдың чаа чыыжының бирги хуралынга киришкен. Чазак даргазы депутаттарның ажыл-чорудулгазының эгелээни-биле байырны чедиргеш, парламентиниң амгы составы көскү болгаш билдингир кижилерден тургустунганын демдеглээн.
Тываның кол аэропортунуң тускай машиналар парыгы чаа аэродром техниказы-биле четчелеттинген.
Гитлержи фашизм-биле демиселде акы-дуңмалышкы Совет Эвилелинге Тыва Арат Республиканың дузалажып турганын көргүскен “Кызыл коъш” деп тураскаалды Тывага тудар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оруктар дээрге, экономиктиг хөгжүлдениң үндезини деп айыткан. Ынчангаш республиканың оруктарын "Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар" национал төлевилелиниң чорудуу-биле чогуур байдалга турарын чедип алыр дээш, орук-септелге ажылдарын шынарлыг чорударын орукчулардан негээнин сагындыраал.
Тываның турисчи төлевилелдери «Россияның болуушкуннары» бүгү-российжи профессионал премияның регионнар аразының чадазынга тиилээн.
Чугула херек медицина дериг-херекселдери-биле чүметтинген комплекcтиг тускай транспорттуг эмчилерниң көжүп чоруур бригадазы «Кадыкшыл оруу» губернатор төлевилели езугаар республиканың кожууннарын эргип турар.
«Демография» национал төлевилелдиң “Улуг назын” программазының Тывада бирги киржикчилери Бүренниң психоневрологтуг бажың-интернады болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол социал угланыышкынныг “Өг-бүлеге бир дээди эртемниг уруг” төлевилелди боттандырып эгелээрин саналдап тура, бирги ээлчегде хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерже кол кичээнгейни углаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Күш-ажыл яамызы база кожуун чагырга даргалары хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге “социал” хөмүр дүжүрүлгезин онза хыналдага алыр кылдыр дааскан.
Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң саналы-биле эгелээн «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” губернатор төлевилели республика чонунуң үнелелин алган чончу шимчээшкин апарган. Төлевилелди 2016 чылдан боттандырып эгелээнден бээр чаа 416 арат ажыл-агыйлар тургустунуп, дыка хөй аныяктар ажыл-биле хандыртынган.
Сентябрьның 19-ка чедир 3 котелду одаарынга белен. Эртенгиниң 9 шактан инженер четкилеринде суг базыышкынын хынап эгелээн, кежээге чедир суг-биле долдуртунар. А сентябрьның 20-де 3 котелду одааш, Хову-Аксы суурнуң социал объектилеринче база чуртталга бажыңнарынче төпчүткен чылыг хандырылгазын бээр.
Тываның эрге-чагыргазы хамаатыларны ажылга тургузар ужурлуг ажыл берикчилеринге квота санын көвүдедир деп турар. Республиканың Чазаа “Социал камгалалга онза хереглелдиг хамаатыларга ажылчын олуттарны квоталаарының дугайында” регион хоойлузунче чогуур эдилгени киирерин саналдаан.
Тывада сентябрь 16-дан көдээ ажыл-агый хереглекчилер кооперативтеринге грант тыпсырының конкурузу эгелээн. Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы ооң дугайында чарлаан.
Кызыл хоорайга Валерий Халилов аттыг күрүне филармониязының чаа оран-савазын тудуп эгелээрин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Тываның ажыл-агыйлары дүжүт ажаалдазынче сентябрь 7-де киргенин Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Республиканың баш бурунгаар социал-экономиктиг хөгжүлде планы-биле көөрге, республиканың көдээ ажыл-агый бараан бүдүрүкчүлери 12,5 муң тонна тараа, 31,4 муң тонна картофель база 3,3 муң тонна ногаа дүжүдүн алыр деп сорулга салдынган.
Тываның одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оолдуң дыңнадыы-биле алырга, Кызыл хоорайда бюджет адырының 101 объектилерин база 412 бажыңнарның 23-зин чылыг хандырылгазында кошкан.
Тывада республиканың кол көвүрүүнүң чаа талазында шимчээшкинни ажыткан. Ону тудар ажылдар 2017 чылда эгелээн турган. Эрги көвүрүг-биле чергелештир калбаа 4,5 метр, 408 метр узун чаа көвүрүгнү тудуп доосканы ол.
РФ-тиң бирги вице-премьери – РФ-тиң саң-хөө сайыды Антон Силуанов-биле эрткен хуралда Тываның Чазааның 2025 чылга чедир республиканың шапкын хөгжүлдезиниң талазы-биле бөлүк саналдарын калбаа-биле бир дугаар сайгарып чугаалашкан.
Бөгүн, сентябрь 13-те, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы 2019 чылдың сентябрь 8-те – Тыва Республиканың девискээринге чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде эрткен соңгулдаларның түңнелдерин үндүрген протоколду шынзыдып, бадылаан.
Бөгүн С. Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңынга “Тыва Республиканың муниципалдыг тургузуглар чөвүлели” ассоциацияның баштаар чериниң улуг хуралы болуп эрткен.
Тываның Чазаанга бирги чартык чылда регион бюджединче киирилделерниң түңнелдерин үндүрген. Федералдыг үндүрүг албанының Тывада эргелелиниң медээзи-биле алырга, эрткен чылга деңнээрге 22,9 хуу хөй, азы 3 млрд. 719,7 млн. рубльди каттышкан бюджетче киирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралдың чаа чыыжында «Чаңгыс демниг России» партиядан депутаттар-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чурттакчыларынга сентябрь 9-та телекыйгырыгны кылган.
Тывада, Дээди Хуралче соңгулдаларда бадылаашкынның баш бурунгаар түңнелдери билдинген.
Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык суурда чаа школаның тудуу чазык-чагырганың кичээнгейинде социал объект кылдыр санаттынар.
06.09.2019
Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлыкче улуг ужур-дузалыг орукту байырлыы-биле ажыткан Сентябрь 5-те Барыын-Хемчик кожууннуң ыраккы Эрги-Барлык суурнуң чурттакчыларынга езулуг байырымныг хүн болган
Россияның Чазааның баштыңы Дмитрий Медведев «Кызыл» чурттар аразының аэропортун ажыдар дугайында айтыышкынга атты август 28-те салган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол башкыларның август чөвүлел хуралы бооп турар хүнде, бо чылдың ЕГЭ-зинде эки түңнелдер көргүскен доозукчуларлыг башкылар-биле ужурашкан.
Республика 92360 га черден (2018 чылдан 17 хуу хөй) мал чеминиң белеткелин чорудуп, 86343 га черде сиген-ширбиилди бөлген.
“Кадык камгалалы” национал төлевилел күүселдези-биле республиканың ыжыктар эмнээр эмнелгезинде, 60 млн рубль өртектиг, “Рокус АМ” херелдер-биле эмнээр дериг-херекселди эккелген.
Август 28-те Алдын-Булак этнокультурлуг төпке “Тываның командазы-2030” аныяктарның үшкү шуулганының байырлыг хаашкыны болуп эрткен.
Август 27-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чаа-Хөл кожуунга чедип, социал албан черлериниң кышка белеткелин хынаан.
Россияның Чазааның даргазының бирги оралакчызы – саң-хөө сайыды Антон Силуанов Тывага тудар болгаш эде чаартыр объектилерниң дөзевилел-смета документилерин белеткээр чарыгдалдарга субсидияны бээрин федералдыг яамыларга саналдаан.
Россияның Чазааның даргазының бирги оралакчызы – саң-хөө сайыды Антон Силуанов Тывага дүк болбаазырадыр бүдүрүлгени ажыдар айтырыгны өөренип көөрүн көдээ ажыл-агый яамызынга дааскан.
Кызылдың аэропортунга делегей чергелиг эрге-байдалды тыпсыр дугайында доктаалдың төлевилелин Россия Федерациязының Чазаа белеткээн.
Үшкү база дараазында чаш төл төрүттүнгени дээш өг-бүлеге субсидия бээр төлевилелди боттандырар регионнар санынче Тыва база кирген. Төлевилелде өскерилгени немеп, 12 муң рубль түңнүг пособие алыр регионнар санынче республиканы база кииргенин Шолбан Кара-оол дыңнаткан.
РФ-тиң Чазааның даргазының бирги оралакчызы – саң-хөө сайыды Антон Силуанов август 23-те Тываның найысылалынга хурал эрттирип тура, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедир хемчеглерни сайгарып көөрү-биле Россияның Чазаандан улуг делегация келгенин чугаалаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионнуң эң улуг болгаш кол эмнээшкин албан чери - республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң коллективи-биле ужурашкан.
Новосибирскиде Узбекистан Республиканың Чиңгине консул чериниң делегациязы август 19-та Тывада чедип келген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң оралакчыларын чыып, дүрген күүседир айтырыгларны тодараткан.
Август 15-те Республика хүнүнде, ТР-ниң Чазак бажыңының баарында Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың туктарын байырлыы-биле көдүрген.
Тыва Республика хүнүн доктаадып тургускандан бээр 20 чылынга, Тывада Күш-ажыл кижизиниң чылы кылдыр чарлаанынга тураскааткан байырлыг хуралда республиканың улус ажыл-агый адырында көскү чедиишкиннерни көргүскен мурнакчылар, идепкейжи аныяктар база күш-ажылдың хоочуннары, күрүне болгаш хөй-ниити ажылдакчылары, билдингир политиктер чыылган.
Август 14-те, С.Пюрбю аттыг улусчу чогаадылга бажыңынга, хөй-ниити организацияларының киржилгези-биле “2019 чыл – национал сорулгаларны чедип алырының оруунда” деп деп шуулган болуп эрткен.
2019 чылдың сентябрь 8-те – чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде Тыва Республикада 61 төлээлекчи органче соңгулдалар болуп эртер:
Август 12-де Тыва Республиканың Чазааның аппарат хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, чоокку ийи неделяның кол айтырыгларынче кичээнгейни углаан.
2019 чылдың август 23-25 хүннеринде, И. Ярыгин аттыг спорт комплекизинге «Тыва Экспо-2019. Күс» универсалдыг делгелге-садыглаашкынны эрттирер.
«АрМИ-2019» делегейниң армейжи оюннарының Тывага эрткен “Шериг ралли” делегей маргылдаазының түңнелдерин үндүрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Улуг-Хем кожууннуң Чодураа, Торгалыг, Арыг-Бажы, Арыг-Үзүү суурларның чурттакчы чону-биле Чааты сумузунда ужурашкан.
Соңгулдалар белеткелиниң база чорудуунуң үезинде хөй-ниитиниң корум-чурумун тудуп, кижилерниң айыыл чок чоруун эрге-чагырга хандырар.
«Тывамедиабөлүк» парлалга бажыңының чогаадыкчы коллективи боттарының ажыл планын база чаа төлевилелдерин таныштары-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужурашкан.
Культура-массалыг хемчеглер
Август 14 – Улусчу чогаадылга бажыңынга 11.00 шакта “Национал төлевилелдер – кижи бүрүзүнге” республиканың хөй-ниити албан черлериниң шуулганы
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың стратегтиг чугула бүдүрүлгези – “Тываэнерго” акционерлиг ниитилелдиң ажылдакчылары-биле ужурашкан.
2019 чылдың сентябрь 9-та Россияга аңгы-аңгы деңнелдиң соңгулдалары болуп эртер. 17 российжи регионнарның хоойлужудулга органнарынче депутаттар соңгулдалары база болур. Ооң аразында Тыва Республиканың Дээди Хуралынче (парламентизинче) депутаттарны сентябрь 8-те чоннуң шилилгези-биле бадылаар.
Август 1-де Кызылга, Чуртталга-коммунал ажыл-агыйын эде чаартырынга деткимче көргүзер фондунуң чиңгине директору Константин Цицин база күрүне корпорациязының хайгаарал чөвүлелиниң даргазы Сергей Степашинның киржилгези-биле, эргижирээн болгаш аварийлиг оран-савадан өскээр көжүрүлде программазының күүселдезинге хамаарыштыр хурал болуп эрткен.
Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем сайыдының бирги оралакчызы Светлана Ощепкова баштаан “Юность” уруглар лагериниң кижизидикчилери, аныяк армейжилер, Кижизидилге, корум-чурум профилактиказының төвүнден команда Иркутскдан ужуп келген оолдар, уругларны «Иркутск, Тыва сээң-биле!» чылыг сөстер-биле уткуп алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың элээн каш суурларын эргээн соонда, тус черлерниң чонун дүвүреткен элээн каш чидиг айтырыгларны бөлүктээн.
Июльдуң 30-де «Шериг ралли-2019» маргылдааның делегей чадазының киржикчилерин “Азия төвү” тураскаалдың чанынга байырлап уткаан.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Бай-Тайга кожуунга чорааш, июль 12-де орук-озал ондаанга бичии уругларын болгаш улуг кижилерин чидирген кижилерниң төрелдеринге ужуражыры-биле Шуй суурга кирген.
Июльдуң 13-тен 6 кожуун девискээрлеринде: Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Өвүр база Улуг-Хемде онза байдал чуруму күштүг.
Август 4-тен 10-га чедир Кызыл хоорайга эртер «Шериг ралли» армейжи делегей оюннары–2019 мөөрейниң делегей чадазынга республиканың өөредилге организацияларының аныяк армейжилери база киржир.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң субъектилериниң дээди албан-дужаалдыг кижилеринге “Автооруктарның национал четкизин хөгжүдери база айыыл чок орук шимчээшкинин организастаарының дугайында” деп темалыг РФ-тиң Күрүне чөвүлелиниң семинар хуралында киржип турар.
”Чурттап турар суурум” губернатор төлевилелин күүседири-биле, республиканың көдээ черлерин хөгжүдеринче угланган чоннуң эң эки эгелээшкиннери дээш бичии суурлар аразынга конкурсту 2018 чылда чарлаан турган.
Тываның мал ажыл-агыйлары ам ийиги неделяда кыргылдазын уламчылап турар.
Республикада ийи муң ажыг доозукчулар ЕГЭ шылгалдаларын бо чылын дужааган.
Июнь 20-де Россияның Президентизи-биле эрткен дорт шугумга хамаарыштыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң бодалын илереткен:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база РФ-тиң бойдус курлавырлары болгаш экология сайыды Дмитрий Кобылкин «Экология» национал төлевилелде республиканың киржилгезиниң дугайында айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
2019 чылдың июнь 20-де, Москваныы-биле 12.00 шакта, «Первый», «Россия 1», «Россия 24», «НТВ», «ОТР», «Мир» телеканалдарның, «Маяк», «Вести FM» база «Радио России» радиостанцияларның дорт эфиринге «Владимир Путин-биле дорт шугум» деп чылдың эртип турар тускай программа болуп эртер.
2019 чылдың июнь 19 база 20 хүннеринде Тыва Республиканың ниити өөредилге организацияларында 9 класстарның доозукчуларынга байырлыг чыскаалды база 11 (12) класстарга доозукчунуң кежээлерин организастыг эрттирери-биле
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвада ажыл-албан аайы-биле сургакчылап турар.
Тывада «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелдиң ээлчеглиг чаа чадазы эгелээн. Чон чыыжынга ажыл чок чаңгыс чер-чурттугларындан шилип алганы 103 өг-бүле ооң кежигүннери болган.
Бо чылын Тываның Чазааның кожууннарга эртер отчет кампаниязын стратегтиг сессия хевирлиг чорудар.
Тываның школаларында күрүне шылгалдаларының кол үе-чадазы доозулган.
Тываның Чазаа Тыва Арат Республиканың тургустунганындан бээр 100 чылдаанынга тураскааткан хемчеглер белеткээр оргкомитеттиң ажылчын бөлүктер составын бадылаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Черби суурда Орус музей ажыдыышкынының байырлалынга киришкен.
Россия Федерациязының Президентизиниң 2018 чылдың май 7-де “2024 чылга чедир Россия Федерациязының хөгжүлдезиниң национал сорулгалары болгаш стратегтиг айтырыгларының дугайында” № 204 чарлыы-биле бадылааны
Тываның Чазаа чыл дургузунда кылган ажылын чурттакчы чонга илеткээр арга-хевирден ойталаан. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол ооң орнунга, кожууннар активи-биле стратегтиг сеесияларны - регион трендизи таварыштыр муниципалеттерниң хөгжүлде көргүзүглерин хевирлээр аргаларны сайгарып чугаалажырын саналдаан.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Бүгү чурттуң кол күрүне байырлалы – Россияның хүнү-биле силерге байыр чедирип тур мен.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, Петербургтуң делегейниң экономиктиг форумунуң үезинде, «Московский комсомолец» солунга аалдап четкен.
САНКТ-ПЕТЕРБУРГ, июнь 8. /ТАСС/. Тываның Чазаа бо чылын Моол-биле кызыгаар зоназынче кирериниң чуруму чымчаарынга идегеп турар.
САНКТ-ПЕТЕРБУРГ, июнь 8. /ТАСС/. Тываның кол агаар эжии - Кызылдың аэропорту бо чылын делегей чергелиг деп статусту алыр чадавас. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол, субботада Петербургтуң делегейниң экономиктиг форумунга (ПМЭФ) киржип тура, ооң дугайында дыңнаткан.
Республикада 14437 га шөлде азы планның 98 хуузу хире черде тараа культураларын: кызыл-тасты – 11288 га, арбайны – 1393 га, суланы – 1623 га, чиңге-тарааны – 133 гада тараан.
Хирургия, офтальмология база отоларингологияның шериг клиниказының начальнигиниң бодунуң хайгааралы-биле аарыг кижиге нарын кезиишкинни кылган.
Республиканың иштики херектер органнары-биле улусчу дружиналарның кады чоруткан хемчеглериниң ачызында, хөй-ниити черлеринде оперативтиг байдал экижип,
“Мал-маган көвүдедип-өстүрер кол төп” АН-ның чиңгине директору Шеметюк Сергей Александрович, директорнуң уксаажыдылга ажылының талазы-биле оралакчызы Турбина Ирина Сергеевна 2019-2023 чылдарда республикага мал ажылының уксаажыдылга баазазын тургузарынга дуза кадар дээш Тывага кээп чораан.
Эрткен чылын көдээ суурларны хөгжүдер программа күүселдезинче “Кадыкшыл маршруду” төлевилелди угландырган.
“Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту база хуу сайгалыкчы инициативаны деткиири” национал төлевилел-биле республика найысылалында
Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Хүндүлүг депутаттар!
«Тыва Республиканың Баштыңы – Тыва Республиканың Чазааның Даргазының статузунуң дугайында»
Май 31-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга Тыва Республиканың Чазааның 2018 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчедун берген.
Май 31-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга Тыва Республиканың Чазааның 2018 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчедун берген.
Май 31-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга Тыва Республиканың Чазааның 2018 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчедун берген.
Май 31-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга Тыва Республиканың Чазааның 2018 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчедун берген.
Май 31-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга Тыва Республиканың Чазааның 2018 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчедун берген.
2019 чылдың июнь 6-дан эгелеп Кызыл - Москва аразынга дорт авиарейс ажыттынар. Чиигелделиг улуска билет өртээ 6100 рубль.
«Чаңгыс демниг Россия» партия Тыва Республиканың Дээди Хуралынче база муниципалдыг тургузугларның Төлээлекчилер хуралдарынче кандидаттарны шилээн баш бурунгаар бадылаашкынның түңнелдерин үндүрген.
Россияның агаар-космиктиг күштериниң кол командылакчызының оралакчызы, генерал-майор Забит Хеирбеков ажыл албан аайы-биле Тывада келген.
Тываның турисчи кол болуушкуннарының бирээзи – малчыннарның Наадым байырлалы бо чылдың июль 13-14 хүннеринде болуп эртер.
Май 27-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл кожууннуң активи-биле ужуражып, муниципалдыг шакты эрттиргеш, кожуун хөгжүлдезиниң айтырыгларын сайгарган.
Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Орешкин баштаан РФ-тиң Чазак делегациязы май айда Тывага кээп чораан. Даргалар регионда экономиктиг байдалды хандыр өөренип, республиканы хөгжүдеринге боттарының арга-сүмелерин берип, ол ажылдың үре-түңнелдери “саазын кырынга” артпазын аазаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол часкы хову ажылдарын узатпас кылдыр көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлерин кыйгырган.
Эрткен неделяда, Россия Чазааның даргазының бирги оралакчызы Антон Силуановтуң деңнелинге болган хуралда, 2025 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг дүрген хөгжүлде планының төлевилелин сайгарып көрген.
Бирги өөредилге ротазының 41 кадеттери - Кызылдың президентиниң кадет училищезиниң бирги доозукчулары болур. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртканы КПКУ-нуң хайгаарал чөвүлелиниң ээлчеглиг хуралында оолдарның чедиишкиннерин, ЕГЭ-ге белеткелди, дужаап кирер дээди өөредилге черлерин шилээниниң дугайында чугаалаашкан.
"Делегей кооперациязы болгаш экспорт", "Күш-ажылдың бүдүрүкчүлүү болгаш ажылче хаара тударын деткиири”, “Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту деткиири” деп үш национал төлевилелдер күүселдезиниң айтырыгларын сайгарган хуралда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киржип турар.
РФ-тиң Чурагайлыг хөгжүлде, харылзаа болгаш массалыг коммуникация яамызының төлээлери Тыва Республикада харылзааның ачы-дузаларын хандырар дээш аңгы-аңгы шиитпирлерни тыварын планнаан.
Россия Чазааның делгециязы-биле республикаже кээринге белеткенип тура, күрүне статистиказының федералдыг албаны Тыва Республика дугайында ховар дээн хөй медээлерни чыып алган.
Максим Орешкин Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезин сайгарган үнүүшкүннүг хуралды удуртуп эрттирген.
Банкылар Тываның биче болгаш ортумак бизнезинге чээли бээриниң арга-хевирин өскерткен тускай программаны ажылдап кылыр ужурлуг.
РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Орешкинниң федералдыг яамылар удуртукчулары-биле кады эрттирген үнүүшкүннүг хуралының өзек айтырыы регионнуң чиг-эт баазазын болбаазырадыры-биле холбаалыг Кызыл – Курагино демир-оруун тудары болган.
Федералдыг яамылар болгаш ведомстволарның ажыл-агый программазы элээн каш хемчеглерни хаара туткан, чымыштыг:
Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Орешкин май 18-те Тываның найысылалында чедип келген.
Тывада чылыг дүшкени-биле чергелештир, бедик даглыг Мөңгүн-Тайга кожууннуң Тоолайлыг суурда биче ГЭС тудуу катап эгелээн.
Республиканың социал-экономиктиг планын дүрген ажылдап кылырынга Россияның экономиктиг хөгжүлде яамызындан делегацияның Тывага келири салдарны чедирер ужурлуг.
Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Дмитрий Патрушев Тыва Республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирип, регионда мал ажыл-агыйын хөгжүдериниң база көдээ ажыл-агый продукциязын көвүдедириниң аргаларын сайгарып чугаалашкан.
Регионнуң диспетчер албанының 2019 чылдың май 14-те 18.15 шакта дыңнадыы-биле алырга, Тыва Республиканың арга-арыг фондузунуң девискээрлеринде өөскүп турар өрттер бүрүткеттинмээн.
Чаа арат ажыл-агыйларын тургузуп, көдээ ажыл-агый кооперативтерин деткииринче, чижээ, техника, садыглаар дериг-херексел, автолавка дээн ышкаш шимчеп чоруур садыглар садып алырынга, кооператив кежигүннеринден продукция садып алырынга акша-хөреңгини тускайлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ыдык Бай-Тайганы 13 дугаар чыл дагаан езулалга киришкен. Дагылга соонда Бай-Тайга кожууннуң элээн каш чурттакчылары-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол техниктиг мергежилдерге эртем-билиглиг кадрлар белеткээрде үзүктел чок өөредилгениң «колледж – вуз» системазын хандырар херек деп санаан.
Республика девискээринде «Араттарны деткиир системаны тургузары болгаш көдээ кооперацияны хөгжүдери» федералдыг төлевилелдиң хемчеглери боттанып эгелээнин Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы көдээ ажыл-агый бараан бүдүрүкчүлеринге дыңнаткан.
Россияның хереглекчилер хайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң, Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының, Тываның чумага удур станциязының, Гигиена болгаш эпидемиология төвүнүң, Халдавырлыг аарыглар эмнелгезиниң эпидемиолог эмчилери база тус чер эрге-чагырга органнарының харыысалгалыг ажылдакчылары кирген команда Өвүр, Мөңгүн-Тайга база Тес-Хем кожууннарның чурттакчы чонунда тайылбыр ажылын чорудуп турар.
Майның узун дыштаныр хонуктары доозулган. Май 13-те Чазакка эрткен видеоселектор хуралында Май 1 биле 9-туң байырлал хемчеглери организастыг эрттип, хөй чонну – 84700 кижини (бүгү республикада) хаара тутканын дыңнаткан.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым база республиканың аалчылары! Тиилелге хүнү-биле силер бүгүдеге байыр чедирип тур мен.
Май 8-тиң бирги чартыында, Ада-чурттуң Улуг дайынында тиилекчи шериглерниң тураскаалынга боодал чечектерни салыр езулал болуп эрткен.
Тыва Республиканың Чазаа доктаамал кады ажылдап чоруур эштежилгелери - «Тува 24» телеканал, Информастыг технологиялар төвү, «Тывахарылзааинформ» АН, РЦТО-биле май 9-та Тиилелгениң 74 чылынга тураскааткан чыскаалдың онлайн-дамчыдылгазын чорудар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол май 7-де, Россияның 83 регионунга база 23 даштыкы чурттарга эрткен “Тиилелгениң диктантызы” акцияга киришкен.
Тыва Республиканың Конституция хүнүнге тураскаадып “Тыва Республикада эрге-хоойлу культуразын бедидериниң дугайында” деп эртем-практиктиг конференция Тываның Чазак бажыңынга болуп эрткен.
Тываның муниципалдыг тургузуглар удуртукчулары майның узун дыштаныр хонуктарында ажылдаар. Тываның чону майның 1-ден 6-га база 9-тан 12-ге чедир дыштаныр.
Тыва Республиканың арга-арыг фондузунуң черлеринде 2019 чылдың апрель 28-тиң хүнү-биле алырга, чаңгыс-даа өрт болбайн турар.
Саргы энцефалиди. Саргыга ызырткан кижилерниң саны эрткен неделяга деңнээрге 60,3 хуу (68 кижи) көвүдээн,
Республиканың үрезин фондузун тургузар көдээ ажыл-агый бүдүрүрүлгезин шилип тывар даалганы көдээ ажыл-агый яамызынга Тываның Баштыңы берген. Тывага үрезин шыгжаар дериг-херексел болгаш технологиялар садып алыр тускай акша-хөреңгини шилип алган ажыл-агыйга бээр деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Май 1-де
10.00 шакта Арат шөлүнге ажылчын мергежилдерниң "Аныяк профессионалдар" делгелгези («Студент Арбат» мастер-класстар, делгелге-ярмаркалар) .
Апрель 26-да, Кызылдың транспорт техникумунга эрткен Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң чанында Өөредилге албан черлериниң директорлар чөвүлелиниң хуралында «2019 чылдың 1-ги кварталында назы четпээннер ортузунда корум-чурум үрээшкининге удур профилактика” деп теманы сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол май байырлалдарын организастыг эрттирерин хандырар даалганы берген. Ажылчы чон 10 хонук дыштаныр.
Апрель 27-ге чедир, Кызылдың төп кудумчуларында Социалистиг күш-ажылдың маадырларының, алдар-аттыг ажылдакчыларның, бүдүрүлгелерниң тергииннериниң, чурттакчылыг черлерниң хүндүлүг хамаатыларының фоточуруктарын аскан.
Четвергде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага албан ажылындан келген дораан, республиканың соңгулда системазының 25 чыл болганынга тураскааткан байырлыг хуралга киришкен.
Кызылдың президентиниң кадет училищези кадет училищезинче кирер күзелдиг кандидаттарның ада-иезинден (хоойлу езугаар төлээлеринден) документилерни апрель 15-тен май 31-ге чедир хүлээрин, kzpku.mil.ru сайтыда дыңнаткан.
Тыва Республиканың Чазааның №398 доктаалы-биле “2018-2022 чылдарда хоорай хүрээлелин хевирлээри” регионнуң күрүне программазын бадылаан.
Тыва Республиканың Бойдус яамызының арга-арыг камгалап-хайгаарар килдизиниң начальниги Михаил Середкин, республика яамызы доктаалдың төлевилелин ажылдап кылгаш регион чазаанче киирген деп, TMG-ге дыңнаткан.
Эрткен неделяда Тывага 2,8 муң литр чажыт арага продукциязын садыг-саарылгадан хавырган. Регионнуң айыыл чок чорук департаментизиниң медээзи-биле алырга, чедери берге Тожу кожууннуң оруунга кандыг-даа документилер чокка арага сөөрткен 4 микроавтобусту туткан.
Республиканың 26-гы аът чарыжы Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайның чоогунга болуп эрткен. Тываның аңгы-аңгы кожууннарындан 400 ажыг чүрүрүктерни аңаа салган.
Тывада бүрүткеттинген 18 хову өрттериниң 14-үнде кижилер буруулуг. РФ-тиң ОБЯ республикада эргелели регион баштыңы Шолбан Кара-оолга ооң дугайында илеткээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың социал-экономиктиг шапкын хөгжүлдезиниң комплекстиг планының төлевилелин белеткээри адакталганын дамчыткан.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязының база Тыва Республиканың Чазак Аппарадының Аныяктар болгаш КХО херектериниң талазы-биле департаментизи Тыва Республиканың Аныяктар Чазааның VI составын хевирлээр дээш, конкурсту чарлаан.
Бо чылдың май 1-ден ноябрь 15-ке чедир, диспансер учедунда хоочураан аарыгларлыг 900 ажыг уругну Хакас Республика биле Красноярск крайның санаторлуг-курорт организацияларынче аъткарар.
«Бо чылын тудуг сезону чымыштыг-ла болур боор. “Өөредилге хөгжүлдези” күрүне программазы-биле, чүгле уруглар садарынга безин 800 ажыг олутту тудуп, немей ажыдары көрдүнген.
Мартта тургустунган Тываның Баштыңының чанында Демография политиказының талазы-биле чөвүлелдиң бирги хуралында, регионда демография болгаш миграция байдалының дугайында айтырыгны сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 74 чылынга тураскааткан хемчеглер планы-биле делгелгени кады организастаар дээн саналын моол тала хүлээп алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионнуң Өөредилге яамызының профильдиг кабинеттер чок школаларга физика, химия база биологияның көжүп чоруур лабораторияларын тургузар дугайында саналын деткээн.
Одалга сезону бир ай болгаш доостур-даа болза, Тываның эрге-чагыргазы дараазында компанияга белеткелди эгелээн.
Амгы үеде республиканың чурттакчылыг черлериниң 99,17 хуузу чурагайлыг теледамчыдылганы көрүп турар.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол ийи кол айтырыгже онза кичээнгейни углаарын чер ажылдыгларга айыткан.
Бо хүнге чедир шээр малдың 399229 баш чаш төлүн камгалап алган, азы төрүүр малдың 74 хуузу оолдапкан (неделяда – 67 444 баш чаш төл немешкен):
Тывада өрт айыылының үези эгелээнден бээр 3 арга-арыг өрттери болган. Өрт өскээн дораан-на оларны өжүргенин арга-арыг камгалалы дыңнаткан.
Тывада девискээрлерни чаагайжыдып, арыглап аштаар чаңчыл болу берген субботниктер бо удаада суурлар кудумчулары база шөлдер-биле кызыгаарлаттынмас.
2025 чылга чедир Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедириниң комплекстиг хемчеглерин ажылдап кылыр айтырыг - хүннүң чугула айтырыы болуп артпышаан.
Россияның премьер-министри Дмитрий Медведевтиң ат салганы “Енисей Сибири” комплекстиг инвестиция төлевилелдериниң (КИТ) үш хире кезии Тываның төлевилелдери болур.
2020 чылда эртер Бүгү-российжи чон чизезинге Тыва белеткенип эгелээн.
1994 чылдың декабрь 21-де «Өртке удур айыыл чок чорук дугайында» №69-ФХ федералдыг хоойлу, Россия Федерациязының Чазааның 2012 чылдың апрель 25-те № 390 доктаалы-биле
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чоннуң калбак байырлалдарының бүдүүзүнде регионнуң террорга удур комиссия хуралын эрттирген.
Демир-орук тудуунуң айтырыы республиканың парламентизинге чугула айтырыг болур болгаш, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ук төлевилелди боттандырар талазы-биле бүгү-ле күжениишкиннерин деткииринге белен деп, Тываның Дээди Хуралының депутады Виктор Глухов чугаалаан.
Элээн каш стратегтиг транспорт төлевилелдериниң эң колу – Курагино-Кызыл демир-оруун тудар төлевилелди боттандырарының чорудуун чугаалашкан хурал Красноярскиниң демир-оруунуң Абакан регионунда офизинге болуп эрткен.
ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы республика баштыңы Шолбан Кара-оолга мал оолдаашкынының кампаниязы кайы хире чоруп турарын илеткээн.
Тывада муң ажыг өг-бүлеге чурагайлыг телерадиодамчыдылгаже коштунар дериг-херексел садып алырынга дуза херек.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң удуртулгазы-биле эрткен «Национал төлевилелдер – боттаныышкын чадазы» шуулганга киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда, апрель 4-6 хүннеринде Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң удуртулгазы-биле эрткен «Национал төлевилелдер – боттаныышкын чадазы» шуулган үезинде, РФ-тиң чырыдыышкын сайыды Ольга Васильева-биле Тывага чаа школалар тудар айтырыгны чугаалашканын бижээн.
Эрткен неделя республиканың чаа сайзыралынче угланган төөгүлүг үе болган.
Красноярскиниң экономиктиг форумунуң бүдүүзүнде, март 28-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Красноярскиниң дээди өөредилге черлеринде өөренип турар республиканың студентилери-биле ужурашкан.
Тываның эрге-чагыргазы күрүне албанынга ажылдаар күзелдиг доозукчулар ортузунга конкурсту чылдың-на эрттирип турар.
Тываның Чазаа Красноярскиниң экономиктиг шуулганының үезинде, ХКД чурттарында карьер техниказын бүдүрүп турар кара чаңгыс дилер - «БелАЗ» белорусь холдингиниң «Красноярск-БелазСервис» компаниязы-биле кады ажылдажылга дугуржулгазында атты салганнар.
Шолбан Кара-оол "ВКонтакте" социал четкиде бодунуң арынында, Кызыл-Курагино демир-оруун тудар талазы-биле төлевилел Тываның хөгжүлдезинге чаа арынны ажыдарын бижээн.
Россияның экономиктиг хөгжүлдезинге улуг үлүгнү киирип болур республика Тываны түреңги регион деп санаары шын эвес, чурттуң өске регионнары-биле деңнээрде эгеги негелделерни деңнештирери чугула деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.
КРАСНОЯРСК, март 30, ФедералПресс. Красноярскиниң экономиктиг шуулганының үезинде, «Сибирь дугуржулгазы» регионнар ассоциациязының чөвүлел хуралы болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Красноярскиниң экономиктиг шуулган үезинде «Сибирь дугуржулгазы» регоннар аразының ассоциация чөвүлелиниң хуралын даргалап эрттирген.
Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев март 27-де Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң талазы-биле хуралды эрттирген.
Март 27-де Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевке эрткен республиканың социал-экономиктиг хөгжүлде айтырыгларын сайгарган хуралды Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төөгүлүг түңнелдерлиг болган деп демдеглеп онзалаан.
«Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязы (МАСС) чуртта хөмүр-даш хүлү-биле долган шыгжамырларга хамаарыштыр нормативтиг-эрге-хоойлу баазазын тургузарын саналдаан.
«Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязы (МАСС) регион база биче авиацияны ажыглаар Сибирьниң авиамаршрут четкизин тургузар төлевилелди таныштырар.
Тываның эрге-чагыргазы хөй ажы-төлдүг кижилерге ажылчын олуттарны аңгылаан сайгарлыкчыларга болгаш организацияларга субсидиялары тыпсыр.
Тыва Республика кызыгаар аразының база регионнар аразында туризмни хөгжүдери-биле, 2019 чылдың март 29-31 хүннеринде, Моолдуң Улан-Батор хоорайда «Мишээл Экспоцентр» делегейниң делгелге төвүнге болуп эртер «ITM Mongolia 2019» ХХ делегейниң туризм делгелгезинге ийиги удаа киржир.
Бо чоокку үеде РФ-тиң Чазаа Тываның социал-экономиктиг хөгжүлде айтырыгларының талазы-биле аңгы хуралды эрттирер.
2020 чылда Тывада сугнуң биологтуг курлавырларын тудуп болурунуң ниити хемчээлинге сайгарылга эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Москвада чеде берген. Сургакчылаашкын үезинде, РФ-тиң чазааның аппарады-биле Тываның социал-экономиктиг хөгжүлде айтырыгларын чугаалажып, ону дараазында хуралдың хүн чурумунче киирерин дугуржур планныг.
2016 чылдан Тывада «Поликлиника регистратурадан эгелээр» база «Хумагалыг поликлиника» төлевилелдерни боттандырып эгелээн.
Өөредилге болгаш эртем адырында хайгаарал талазы-биле федералдыг албан, март 15-те, шылгалдалар эрттирер пунктуларга ЧКШ материалдарының бүрүн комплектизин парлааш, «Интернет» четкизи-биле оларны дамчыдарының технологиязын шенеп көрген.
Март 19-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Росчетки» ЭАН компания бөлүүнде «Сибирьниң МРСК» ЭАН-ның чиңгине директорунуң оралакчызы Павел Акилин-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы кылган.
Тус чер бүдүрүкчүлериниң эттээн алгы-кежинден национал болгаш хүннүң кедер хепти база эдилелдерни калбаа-биле даарап, кедерин суртаалдаар дээш, Тыва Республиканың Экономика яамызы «Алдын дүк» республика мөөрейин 2019 чылдың март 11-ден сентябрь 30-ге чедир эрттирериниң дүрүмүн ажылдап кылган.
Чаа төрүттүнген чаш уругну бирги чылында хоолулуг чем-биле чемгерери эң кол.
Корум-чурум үрээшкиннеринге удур профилактика ажылдарын организастыг, доктаамал чорудары кем-херек үүлгедииниң хемчээлин кызырарынга улуг рольдуг.
Тыва Республиканың Чазаанда Назы четпээннер херектери болгаш оларның эргелерин камгалаар ведомстволар аразының комиссиязының доктаалы-биле, 2019 чылдың март 15-тен апрель 15-ке чедир,
Чазак даргазы бодунуң чугаазында кем-херек үүлгедиишкини-биле демиселде судьдялар ниитилежилгезиниң чугула ажылдарын айыткан.
«Восток» КХН тудуг организациязы ажылды айыттынган хуусаазында доозар дээш, дүн-хүн дивейн ажылдап турар.
«Март база апрельде бойдуска база арга-арыглыг черлерге бооп болур өрттер дыңнадыында Сибирьниң барык бүгү девискээрлери кирген. Сибирь мониторингизиниң медээзи-биле алырга, Тываның төп болгаш мурнуу кожууннары эң айыылдыг зонада.
Тывада социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организациялар ажыглаар азы үр хуусаада хөлезилээр кылдыр берип болур күрүне өнчүзүнүң даңзызын тургузуп турар.
Тываның Чазаа «Ажыл-агыйжы Россия» хөй-ниити организациязы-биле кады ажылдаар дугайында дугуржулга төлевилелин чүүлдүг деп көрген.
Регион чазааның ажылының чаа хевири – төлевилел офизин таарыштырган бирги документини Тывада хүлээп алган.
Россия Чазааның даргазы Дмитрий Медведев Тываның баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканы хөгжүдер талазы-биле немелде хемчеглерни сайгарган аңгы хуралды ооң удуртулгазы-биле эрттирер дугайында саналын деткээн.
Тывада даргаларның хүн бүрүде ажылын онлайн чурум-биле хынаар кылдыр, оларның ажылдаар черлеринге видеохайгаарал системаларын салыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол албаарадыр бүдүмелдер садарынче элээдилерни хаара тудуп турар таварылгаларны онза хайгааралга алырын демдеглээн.
Тыва Республиканың Баштыңының республика девискээринде чурттакчылыг черлерде хөмүр-даш өртээн чиигедир дээн даалгазын күүседири-биле,
П. Кучияк аттыг Алтайның Национал шии театры Тываның найысылалында аалдап чедип келген.
Тыва Республиканың Чазааның 2015 чылдың май 8-те, «Тыва Республиканың девискээринде социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организацияларга деткимче бээрин организастаар хемчеглер дугайында» № 204-р айтыышкыны езугаар,
Хар эвээш база час эрте дүшкени-биле Тываның малчыннары сугга бергежидип болур. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн эрттирген аппарат хуралында, чавызааш черлерде хар эрип каанындан, а хемнер, сугларның доштары ам-даа эривээнинден, малга суг айтырыы бергедеп болурун чугаалаан.
Тываның Чазаа корум-чурум үрээшкиннеринге удур профилактика ажылын күштелдирип, муниципалитеттерниң ажыл-чорудулгазының шынарын бедидер сорулга-биле, республика бюджединден субсидия тыпсырының дүрүмүн бадылаан.
Тываның Чазаа биле Россельхозбанк республиканың көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге чиигелделиг чээли шугумун кады тургузарын дугурушкан.
Март 7-де В. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга Бүгү-делегейниң херээженнер хүнү Март 8-ке тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен.
2019 база 2024 чылдарда, Тыва Республиканың девискээринде 17 мунициапалдыг тургузугларның көдээ суурларында болгаш биче хоорайларында ниити өөредилге организацияларынга чурагайлыг болгаш гуманитарлыг угланыышкынныг 100 хире өөредилге төвүн ажыдары планнаттынган.
XXIX бүгү-делегей кышкы Универсиадазы-2019-туң март 7, 8 база 9 хүннеринде эртер хемчеглеринге киржир дээш, Тыва джаз коллективи Красноярск крайже аъттаныпкан.
Төп шериг округунуң транспорт полугунуң Кызылда авиация эскадрильязы март 1-де ажылдап эгелээн.
Март 5-де, Россия Федерациязының Спорт яамызынга, ведомствонуң удуртукчузу Павел Колобков биле Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл албан аайы-биле ужурашкан.
Тывада 2018 чылдың январьга деңнээрге, бо чылдың ол үезинде бүрүткеттинген кем-херек үүлгедиишкини 20,5 хуу кызырылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол социал четки таварыштыр «БТК групп» АН биле дааранылга фабриказының бир чылдааны-биле байырны чедирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол: «Енисей Сибири Универсиада кылдыр өскен! Россияның булуңнарындан болгаш бүгү делегейден муң-муң киржикчилер биле аалчыларын хүндүлээчел Красноярск сибирьжи чазык-чаагайы болгаш ажык сеткили-биле уткуп алган.
Тывага авиация эскадрильязын тургузар ужурлуг Ан-26 транспорт самоледу-биле Ми-8АМТШ-В «Терминатор» транспорт-дайынчы вертолеттар техниказы Кызылда чедип келген.
Чоннуң шыгжамырынга немелде хемчеглерни болгаш экономиктиг политиканы күштелдирер айтырыгларны сайгарган Тываның Чазааның болгаш Дээди Хуралдың каттышкан чөвүлел хуралының киржикчилери, февраль 26-д,а Тыва Республиканың Баштыңының илеткелинге хамаарыштыр боттарының бодалдарын илередип, айыттынган темаларны депутаттар-биле чугаалашкан.
Чоннуң шыгжамырынга немелде хемчеглерни болгаш экономиктиг политиканы күштелдирер айтырыгларны сайгарган Тываның Чазааның болгаш Дээди Хуралының каттышкан чөвүлел хуралының киржикчилери,
Тывада ооң мурнунда олуруп чораан кижилерни амыдыралга ижиктиреринче хөй-ниитини хаара тудар.
Президентиниң айыткалын күүседир хемчеглер даңзызын Тываның чазак-чагыргазы ажылдап кылып эгелээн. Февраль 26-да, республика чазаа биле Дээди Хурал кады чоннуң шыгжамырынга база экономиктиг политиканы күштелдиреринге немелде хемчеглер дугайында айтырыглар талазы-биле хуралдаан.
Тываның чазак-чагыргазы президентиниң айыткалын күүседир хемчеглер даңзызын ажылдап эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, понедельникте аппарат хуралында, Россияның Президентизи Владимир Путинниң февраль 20-де кылган айыткалын күүседир сорулгаларны чугаалаан:
Тыва Республиканың Экономика яамызы «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин 2018 чылда боттандырганының баш бурунгаар түңнелдерин үндүрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, президент Владимир Путинниң российжи өг-бүлелерниң чидиг айтырыынче угланган айыткалы амыдыралдың шынарын экижидеринге чаа идиглерни алыр ужурлуг деп, санаан.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле силерге байырым чедирип тур мен!
Эрткен чүс чылдың, тодаргайлаарга, 1922 чылда Кызыл армияның болгаш флоттуң хүнү кылдыр ужуун алган байырлал - Ада-чурт камгалакчызының хүнүн бо чылын республикада калбаа-биле демдеглеп эрттирип турар.
Февраль 21-де, бүгү делегейде Төрээн дыл хүнүн демдеглээн хүнде, Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол Тываның Улустуң болгаш республиканың алдар-аттыг чогаалчылары-биле ужуражып, тыва дылдың салым-чолунга хамаарыштыр ажык чугааны чоруткан.
Россияның Президентизи Владимир Путинниң Федералдыг Чыышка эрткен езулалынга киришкен Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Айыткалда эрге-чагырганың шупту деңнелиниң органнарын кижини, ооң чаагай чоруун, өг-бүлени долгандыр чугула сорулганы күүседиринче угландырганын, бодунуң комментарийинде демдеглээн.
"Тува джаз-бэнд" профессионал джаз оркестри Красноярск хоорайга эртер Универсиадага киржир деп, Тываның Баштыңы социал четкилерде бодунуң арынында дыңнаткан.
2030 чылга чедир Тыва Республикада туризмни хөгжүдер стратегияга даянгаш, турисчи ажыл-чорудулганы чорудуп, боттандырарда, Тывада туризмни сайзырадыр эрге-хоойлулуг, организастыг, экономиктиг хүрээлелди, байдалдарны тургузарынче угланган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, республика чазаа бо чылын бюджеттер аразының тускай сорулгалыг трансфертерин бээр дугайында дугуржулгалар чарар кампанияны үе-шаанда доосканын, дыңнаткан.
Частың тыныжы билдинип келзе-даа, кыш бодунуң дүжүлгезин бербиксевээн бо үеде, онза кичээнгейлиг болурун Тываның Баштыңы чагаан.
Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелели Кызыл, Бии-Хем база Каа-Хем кожууннарның школаларында база республиканың шупту уруглар садтарында чеди хонуктуң карантинин саналдаан.
Тываның эрге-чагыргазы алгы-кеш эттээр губернатор төлевилелиниң бирги киржикчилеринге баштайгы хуу мастерскаяны ажыдарынга Сайгарлыкчы чорукту деткиир фонд таварыштыр дузалашкан.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязынга база Тыва Республиканың Чазааның Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировка эртер аныяк специалистерни шилиир конкурс чарлаттынган.
Тыва 2018 чылда макроэкономиктиг кол көргүзүглерин экижиткен. ТР-ниң Экономика яамызы республика Баштыңы Шолбан Кара-оолга түңнел илеткелин берген.
Каң бүдүрер талазы-биле делегейде улуг компанияларның бирээзи ЕВРАЗ бодунуң иштинде структуразы – «ЕвразХолдинг Финанс» КХН-ниң офизин Тывада ажыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдааны-биле 2016 чылда боттаныышкынче киирген «Чемгерикчи инек малым» төлевилел - республиканың хөй ажы-төлдүг болгаш эвээш орулгалыг өг-бүлелеринге улуг дузаны көргүскен социал төлевилелдерниң бирээзи.
Кочетовтуң чоогунда тывыш ажылдыг бүдүрүлге суурнуң чурттакчыларга 300 тонна одаар хөмүрнү халас дүжүрген.
Россияда тургустунган чурум езугаар, февральдың 1-ден чуртта социал төлевирлерни индексастаар. Тываның Күш-ажыл яамызы инфляция деңнели-биле хереглел өртээниң херек кырында ылгалын көргеш, эде санаашкынны кылырын дыңнаткан.
Ол хуралда часкы чайындыга база үерлээшкинге удур кылып чорудар хемчеглер дугайында чугаалашкан.
Тываның Чазаа федералдыг яамылар болгаш ведомстволар-биле мурнады боттандырар национал төлевилелдерни 2019 чылда акшаландырар дугайында дугуржулгаларга ат салырын доозуп турар.
Малчын турлагларже оруктар чогумчалыг, малды одарларже үндүрүп турар. Ажыл-агыйларда мал оолдаашкынынга белеткел кидин-түлүк.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Чөөн-Хемчик кожуунга чедип, элээн каш объектилерге четкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының күрүне программаларында боттарының чагыгларын камгалап алырын республиканың яамыларынга дааскан.Тыва Республика 16 күрүне программаларын 10 млрд рубль түңүнге, азы эрткен чылга деңнээрге 15 хуу хөйге чагаан.
2019 чылда республиканың киржир 8 национал төлевилелдеринче федералдыг бюджеттен 2 817,02 муң рубль түңнүг акшаны тускайлаан:
Россия Федерациязында 44 күрүне программалары (РФ-тиң Чазааның 2010 чылдың ноябрь 11-де № 1950-р айтыышкынынче киирген өскерилгелери-биле) ажылдап турар, Тыва Республика 2018 чылда ол күрүне программаларының 16-зынга киришкен.
Республиканың аграрлыг школы-интернадының өөреникчилери болгаш башкылары Шагаа байырлалында аалчыларын чолукшуп уткааннар.
Эргим чаңгыс чер-чурттуглар!
Чөөн чүктүң ай календарын ёзугаар Чаа чылдың – Шагааның байырлалы-биле сеткилим ханызындан байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер!
«Тыва Республиканың муниципалдыг тургузуглар чөвүлели» ассоциацияның VIII съезидинге республиканың муниципалдыг тургузуглар чөвүлелиниң 2018 чылда ажыл түңнелдерин база көдээ ажыл-агый адырында республика төлевилелдериниң күүселдезин сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикага тудуг материалдарын бүдүрери-биле холбашкан индустрияны тургузар сорулганы салган.
Февраль 4-5 хүннеринде Тывага Шагаа байырлалын демдеглеп эрттирер. Эмчи бригадалары Кызыл хоорайның төп шөлүнге эртер Шагаа национал байырлалдың хемчеглери – саң салыр, номчулгалар, массалыг хемчеглер үезинде ажылдаар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ниитилелди болгаш кижилерни дүвүредип база өөртүп чоруур айтырыгларлыг хамаатыларны бодунуң хүлээп алыышкынга ай санында хүлээп алыры чаагай чаңчыл апарган.
Россияның регионнарында мина салган дугайында меге дыңнадыглар нептерээн. REGNUM ИА Орел, Смоленск, Иваново, Липецк, Владимир, Краснодар, Ставрополь болгаш өске-даа хоорайларда административтиг, өөредилге, эмнелге албан черлеринде кижилерни айыылдан чайладып үндүргенин дыңнаткан.
Тыва Республиканың ажыл-чорудулганың чамдык хевирлерин чөпшээрээр болгаш хайгаараар албанның түңнел коллегия хуралынга 2018 чылдың түңнелдерин үндүрүп, келир чылда ажылдың кол угланыышкыннарын тодараткан.
2019 чылдың февраль 5-те, Кызылда Арат шөлүнге, чоннуң Шагаа байырлалының үезинде тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң делгелге-садыглаашкыны болуп эртер.
Тываның Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызының бирги улуг хуралы 2018 чылда ажылдың түңнелдерин үндүреринче база бо чылда мурнады боттандырар угланыышкыннарже угланган.
«Кадык камгалалы» национал төлевилелдиң 8 программазының 7-зинге Тыва киржир. Январь 25-те Москвага, Россияның кадык камгалал сайыды Вероника Скворцова-биле республика баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-агыйжы байдалда ужурашкаш, регион чагыгларын камгалап алганының түңнелдерин чугаалашкан.
Республиканың Саң-хөө яамызының коллегия хуралында 2018 чылда саң-хөө органнарының ажыл-чорудулгазын, каттышкан бюджеттиң күүселдезиниң кол көргүзүглерин, келир чылда бюджет болгаш үндүрүг политиказының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Тываның Күш-ажыл болгаш яамызы база ооң иштинде ведомстволар 2018 чылдың ажылын түңнеп, келир чылда ажыл планнарын коллегия хуралынга көрген.
Тываның мөгези Начын Куулар хостуг хүрешке Иван Ярыгин аттыг ХХХ делегей маргылдаазының Гран-при шаңналы дээш бөлүүнге мөңгүн медальды чаалап алган
Хөй ажы-төлдүг өг-бүле Руслан Довукай биле Чинчи Кечил Тываның Чазаанга болгаш республика Баштыңы Шолбан Кара-оолга «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилел дээш четтиргенин илереткен.
Тывада ыры болгаш самның «Саяннар» ансамбли юбилейинге белеткенип турар. Коллективтиң удуртулгазы болгаш хоочуннары юбилейлиг хемчеглерге кайы хире белеткенип турарының дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга сонуургаткан.
РФ-тиң күш-ажыл болгаш социал камгалал сайыды Максим Топилин Тываның Бүрен биле Хайыракан суурларда инвалидтер болгаш хоочуннарга бажың-интернаттар – ийи социал объектини «Демография» национал төлевилелче киирерин дилээн чагыгны деткээн.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның одалга болгаш энергетика яамызының кадрлар белеткээр ажылы эң кошкак чоруп турарын айыткан.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле ажылдап кылдынган, хөй каът бажыңнарлыг комплекстиг тудугну хөгжүдер «орук картазын» Тываның Чазаа бадылаан.
Пенсияже үнер назынны улгаттырза-даа, Тываның эрге-чагыргазы чамдык категорияның чиигелде алыкчыларынга ай санының социал төлевирлерин төлээр деп шиитпирлээн.
Тывада 2030 чылга чедир минералдыг-чиг-эт баазаны шиңгээдип база хөгжүдер концепцияны бадылаан.
Тываның эрге-чагыргазы 2019 чылдан биче суурларже көжер күзелдиг кижилерге халас чер участоктарын бээр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кадык камгалал яамызының 2018 чылдың түңнелдерин үндүрген болгаш 2019 чылдың сорулгазын салган коллегия хуралынга киришкен.
Тес-Хем, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Таңды база Өвүр кожууннарже чап-чаа УАЗ-фермер автомашиналар үнүпкен.
Январь 18-тиң хүнү-биле алырга, республиканың чылыдылга-энергетика комплекизиниң объектилеринде 22 муң хире тонна хөмүр-даш курлавыры бар.
Январь 21 - 24
Бойдус материалдарындан кылган чүүлдерниң Шагаага тураскааткан республиканың экологтуг конкурузу – республиканың өөредилге организацияларынга.
Тыва Республиканың Национал музейинге Урянхай-Тыва энциклопедияның "Сөс даңзызы" номнуң редакция коллегиязының база тургузукчуларының кол штавының «төгерик столу» болуп эрткен.
Тываның чазаа регион бизнезинге онлайн-экспортер бооп ажылдаар арганы тургускан.
Тываның Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы Тыва Республиканың девискээринге алгы-кеш эттээр болгаш дүктүң баштайгы болбаазырадылгазын кылыр биче цехтерни тудар бизнес-төлевилелдерни хүлээп эгелээн.
2019 чылда Тываның Кадык камгалал яамызының бүрүн эргелеринде чаа хүлээлге немешкен – республиканың чыынды командаларында спортчуларның кадыкшыл байдалын хайгаараар. Ол хүлээлгени «Хамаатыларның кадыкшылын камгалаарының дугайында» регион хоойлузунда немелде чүүл кылдыр киирген.
Тываның Спорт яамызы эрткен чылды түңнеп, 2019 чылда планын бадылаан хуралды эрттирген.
Январь 11-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Конститусчу судту дүжүрер дугайында ТР-ниң Дээди Хуралының хүлээп алганы хоойлуга атты салган.
Эрге-чагырганың шупту деңнелдеринде эрткен 2018 чылдың түңнелдерин үндүрер болгаш 2019 чылдың планнарын ажылдап кылыр кампания Тывада эгелээн. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол неделяның аппарат хуралында ооң дугайында дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте хуралда, тайгада аңчыларны база анаа-ла кижилерни камгалаар операцияларның көвүдээнин айыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ай санаашкыны-биле Чаа чыл - чоннуң Шагаа байырлалының бүдүүзүнде тус черниң көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери-биле элээн каш ярмаркаларны организастап эрттирерин айыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, январь 9-та, республика чазааның кежигүннеринге хамааржыр элээн каш кадрлар томуйлаашкыннарын дыңнаткан.
2019 чылдың январь 1-де, 2 шак 05 минута турда, Кызыл кожууннуң 8 дугаарлыг өрт кезээнге, Баян-Кол суурда Нурсат Тулуш кудумчунуң, 10 дугаар бажыңының 2-ги квартиразында өрт үнген дугайында дыңнадыг кирген.
Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, күрүнениң болгаш хөй-ниитиниң билдингир ажылдакчызы Моңгуш Какыйлаевич Шыырап 2019 чылдың январь 9-та 95 харлыында мөчээн.
Тывага 2019 чыл Күш-ажыл кижизиниң чылы демдек-биле эртер. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол 2018 чылдың декабрьда Дээди Хуралга берген Айыткалында чылдың кыйгырыын чарлаан.
Бо Чаа чылдың дыштаныр хонуктарында республикага элээн каш технологтуг үрелиишкиннер демдеглеттинген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрткен чылдың түңнелдерин сайгаржып чугаалажыр дээн республика МИЧ-териниң дилээнге харыылаан. Журналистер-биле ужуражылга бо удаада Чазак бажыңынга эвес, а бодунуң ажыл-агыйында турисчи баазаны ажыдып алган Тывада билдингир арат Дарисю Данзуруннуң өөнге эрткен. Аалдың ээзиниң чөпшээрешкени-биле парлалганы ынаар чалавышаан, оларның чаа эгелээшкининге рекламаны кылырын Шолбан Кара-оол шиитпирлээн.
Эргим чаңгыс чер чурттугларым!
Кремльдиң курантыларының шимээн-дааштыг үделгези-биле бүгү чурт чаа 2019 чылче кирериниң хуулгаазын үезинге чедир каш-ла шактар арткан.
Москвага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның күш-ажыл болгаш социал камгалал сайыды Максим Топилин-биле ужурашкаш, республикага чаа объектилер тудар айтырыгларны чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Президинтизи Владимир Путинниң даргалааны, РФ-те Эки турачының болгаш волонтернуң чылы кылдыр чарлаан 2018 чылдың тңүнелдерин үндүрген база эки турачы шимчээшкинни болгаш социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организацияларны хөгжүдерин чугаалашкан Күрүне чөвүлелиниң хуралынга киришкен.
Келир чылдың эгезинде федералдыг субсидия бээр программа эгелээже, Кызыл-Москва маршруттуг авиабилеттиң өртээ 12 муң рубль деңнелге хевээр артар.
Декабрь 29
– «Щелкунчик» деп шии көргүзүглүг «Тоолчургу оранга бал» деп Чаа чылдың утренниги – «Тет-а-тет» биче театрга, 10.00; 12.30; 14.30; 16.30 шактарда.
Почта харылзаазының салбыры таварыштыр 2019 чылдың январь дээш пенсияны үлээрде, почта салбырының ажылдаарын тургускан график-биле чорудар.
«2018 чылда база планныг 2019-2020 чылдарда республика бюджединиң дугайында» хоойлуже өскерилгелерни киирген база федералдыг бюджеттен немелде саң-хөө дузазын алган соонда, Тыва Республиканың Саң-хөө яамызы декабрь айның шалың төлевиринче акшаландырыышкынны шилчиткен:
Декабрь 27-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эки турачы чорукту болгаш социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организацияларны хөгжүдеринге тураскааткан Күрүне Чөвүлелиниң хуралынга киржир.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, декабрь 24-те, Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2019 чылда республикада ажыл-херектер болгаш иштика политика дугайында «2019 чыл – национал сорулгаларны чедип алырының оруунга старт» деп Айыткалын берген:
Тываның Чазаа биле Россияда аар болгаш тускай техниканың улуг белорус бүдүрүлгелерин төлээлээн компаниялар – БелАЗ биле Гомсельмаш кады ажылдажылга дугуржулгазынга атты салыр.
Тыва Республиканың Чазааның 2016 чылдың март 16-да № 88 доктаалы-биле, «Чемгерикчи инек малым» губернатор төлевилелиниң киржикчилерин шилиир дараазында негелделерни тодараткан:
Тыва Республиканың Орук-транспорт комплекизиниң яамызы Пенсия фондузунуң Кызылда эргелелиниң төлээлери-биле кады, «Орукчу» КХН, «Кызыл» аэропорту» ФКБ, «Өвүрнүң ОСТЭ» КХН,
Россия Федерациязының Президентизи В.В. Путинниң, 2018 чылдың декабрь 26-да Күрүнениң Кремль Ордузунга, Россия Федерациязының шупту субъектилеринден 8-тен 13 хар назылыг уругларны чалап, Бүгү-российжи Чаа чыл елказын эрттирер
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Красноярскиниң экономиктиг шуулганның оргкомитет хуралынга, РФ-тиң Транспорт яамызынга ажыл-агыйжы эртенги шайга киришкени база ДОСААФ бүгү-российжи хөй-ниити организациязының баштаар черинге ужуражылга дээш, Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкынының түңнелдери-биле таныштырган.
2017 чылда РФ-тиң Президентизиниң саналдааны «Таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээри» федералдыг төлевилелдиң Тывада күүселдезиниң түңнелдерин үндүрген.
С.Пюрбю аттыг Улусчу Чогаадылга бажыңынга республиканың шылгараңгай спортчу тренерлери, ооң кижизидикчилери, кадет корпустарының, ортумак тускай өөредилге черлериниң сургуулдары, хүрештиң мөгейикчилери чыглып, Тываның бир ат-алдарлыг спортчузу, хостуг хүрешке делегей чемпионадының мөңгүн медалының эдилекчизи Артас Санаа-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол телефоннар база смартфоннар оорлаарының багай уржуун өөреникчилерге болгаш студентилерге тайылбырлаарын республиканың өөредилге албан черлериниң директорлары болгаш башкыларынга онааган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага РФ-тиң культура сайыды Владимир Мединский-биле ужурашкаш, республиканың көдээ клубтарын тударынга, эде чаартырынга база капитал септелгезин кылырынга акша-хөреңгини аңгылап бээр магадылалды алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Московский комсомолец» солунга аалдап чораан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага сургакчылап чорааш, ону шагда-ла чалаан «Московский комсомолец» солуннуң кол Павел Гусев-биле ужурашкан.
Чуртталга-коммунал ажыл-агыйын эде чаартырынга деткимче көргүзер фондунуң контроль департаментизиниң директорунуң оралакчызы Эльмар Апаевтиң удуртканы комиссия аварийлиг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер программа-биле республикада чуртталга тудуун тудуп турарынга пландан дашкаар хыналданы кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эргижирээн болгаш аварийлиг чуртталга бажыңнарын өскээр көжүрер программадан эки арга-дуржулганы база шиңгээдип алганын демдеглээн.
Келир чылын тудуу доостур ужурлуг Кызылда коммунал көвүрүг чанында дөрт дилиндектиг автоорукче Россияның Транспорт яамызы 300 млн. рубльди аңгылаар.
Кинофикация федералдыг программа-биле Тывага хөй залдыг бирги кинотеатрны ажыдар. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Россия Федерациязының культура сайыды Владимир Мединский-биле ужуражылгазының үезинде ооң дугайында билдинген.
Тыва Республика российжи армияже келир үениң оолдарын белеткээр база спорттуң тускай шериг хевирлерин хөгжүдер инфраструктуразын тударынга бурунгаар базымны кылырынга белеткенип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол удуртулгазы-биле республика делегациязы Москва хоорайда эрттип турар «Россияның транспорту» XII делегей шуулганында киржип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвада РФ-тиң Чазак даргазының оралакчызы Дмитрий Козактың даргалаашкыны-биле эрткен Красноярскиниң экономиктиг шуулганының оргкомитет хуралынга киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралында, кожууннар чагыргалары ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының ниити удуртулгазы-биле элээн каш организастыг хемчеглерни чорудар ужурлуг деп демдеглээн.
Бөгүнде «Енисейская» куш фабриказы 45 муң төрүүр кушту ажаап-өстүрүп турар.
Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнадыы-биле алырга, мал кыштаглаашкыны таарымчалыг эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызылдың чылыг-энергетика төвүнге хоорайның чылыг-хандырылга системазын моон соңгаар хөгжүдер талазы-биле айтырыгларга үнүүшкүннүг хуралды эрттирген.
Тываның эрге-чагыргазы кожазы Хакасия-биле каттыжып алгаш, арага болгаш спирт холуксаалыг продукцияны хоойлуга чөрүштүр садып-саарарынга удур демисежир.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол муниципалдыг тургузуглар баштыңнарындан база республика чазааның ведомстволарындан чуртталга тудуун киирери-биле холбашкан айтырыгларны дүрген шиитпирлээрин негээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының президентизиниң май чарлыктарынга даянып тургускан, 12 национал төлевилелдерниң паспорттарын ажылдап кылып турар бо үеде, республика чазааның ведомстволар баштыңнарындан элээн чымыштыг ажылдаарын негээн.
2019 чылдың февраль 1-ден нотариустарга шимчевес өнчү-биле дугуржулга кылыр чаа хүлээлгелерни дамчытканын Росреестрниң Тыва Республикада эргелели (дараазында - эргелел) дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күүсекчи эрге-чагырга органнарының удуртукчулары ужуражып, «муниципалдыг шакты» эрттирген. Бо удаада чугаа тус черниң бюджединче боттуң орулгаларын көвүдедип база чон-биле сырый харылзааны тудуп, оларның чагыгларын, негелделерин дыңнап, ону шиитпирлээр дээш, бир дем-биле ажылдаарын чедип алыры болган.
2018 чылда Тывага чоруткан шинчилел-биле, аварийлиг бажыңнардан хамаатыларны өскээр көжүрер программаның чаа чадазынче 14,8 муң дөрбелчин метр ниити шөлдүг, хөй квартиралыг бажыңнарда 368 бажың кирген.
Россияның Иштики херектер яамызы, Кызылда Ленин кудумчузунда чер участогунга, миграция-виза албанының чаа оран-савазын тудар арганы ол черинге өөренип көөр ажылчын бөлүктү чорудар деп турар.
Ноябрь 14-те, Дружба кудумчузунда 26, 28, 30 «а» дугаарлыг чаагайжыды туткан 5 каът 3 бажыңны байырлыг байдалда ажыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызылды долгандыр чер үлелгезинге мораторийни чорударын саналдаан.
Тываның Чазак бажыңынга, республика Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол хостуг хүрешке делегей чемпионадынга мөңгүн медальды чаалап алган бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Санаа Артас-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ОБЯ-ның регион эргелелиниң өрт-камгалал кезектеринге чаа тускай техниканы дамчыдар езулалга киришкен.
Тываның эрге-чагыргазы инвалидтерге тускай ажылчын олуттарны дериир хүлээлгени ажыл берикчилеринге онааган.
Тывага, муниципалдар аразында база регион деңнелинде, РФ-тиң Президентизи В. Путинниң Айыткалын боттандырар база «Чаңгыс демниг Россия» партияның ажылын чаартыр талазы-биле сайгарылганы чоруткан.
Ноябрь 10-да, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Иштики херектер органнарының ажылдакчызының хүнү-биле чаңгыс чер-чурттугларынга байырны чедирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, республика прокуратуразының чылдың-на эрттирип турары ажык шуулганы хамаатыларның күш-ажылчы эргелерин камгалаарының база бир дээштиг хевири апарган дээрзин демдеглээн.
Тывада ийи талазындан кызыгаар пунктулуг «Хандагайты» эрттирилге черинге хөй талалыг эрге-байдалды тыпсып болурун Россияның элээн каш ведомстволары бадыткаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол удавас демдеглээр Иштики херектер органының ажылдакчызының хүнү кем-херек үүлгедиишкининиң айтырыгларын сайгарарынга эки чылдагаан деп санаан.
Азимут аалчылар бажыңының конференц-залынга ноябрь 7-де, 2013 чылдан бээр доктаамал эртип турар, Республиканың инвестиция климадын экижидер талазы-биле чөвүлелдиң чыыжы болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Сибирьниң генерация компаниязының (СГК) чиңгине директору Михаил Кузнецов Кызыл хоорайның чылыг-хандырылга системазын модернизастаар дугайында үш чыл бурунгаар чарган дугуржулганың күүселдезин сайгарып чугаалашканнар.
Тываның Чазаа 2024 чылга чедир республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң баш бурунгаар санаашкынын бадылаан.
Светлана Сыргашева, Сосновка ортумак школазының даштыкы дыл башкызы, «Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг аттың эдилекчизи:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол пенсия дугайында федералдыг хоойлужулгада 2019 чылдың январь 1-де күш кирер өскерилгелерин тайылбырлаар тускай комиссияны республика чазаанда тургускан.
Тываның Чазааның бажыңынга, Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнге тураскаадып, күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг езулал болуп эрткен.
Москвага, Россияның чырыдыышкын сайыды Ольга Васильева биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкаш, республикада өөредилге инфраструктуразын хөгжүдер айтырыгларны сайгарып көрген.
Ноябрь 2-де, Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Дмитрий Патрушев Тыва Республиканың Баштыңы Тыва Шолбан Кара-оол-биле ужурашкан.
Ноябрь 1-де, Тывага, Тыва дылдың хүнүн демдеглеп эрттирген. Ол хүн Тываның күрүне университединиң Кызылдың башкы институдунга Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның адын тывыскан.
Тыва дыл хүнүнде, Москвада тыва студентилер ниитилежилгезиниң активчилери диктант бижиир деп шиитпирлээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чарлыы-биле доктааттынган Тыва дылдың хүнүн, ноябрь 1-де, республика калбаа-биле демдеглеп эрттирген.
Москвага Россияның онза байдалдар сайыды Евгений Зиничев биле Тываның Баштыңы Главы Тувы Шолбан Кара-оол ужурашкаш, регионда дүрген дуза кыйгыртыр «112» системаны биле «Айыыл чок хоорай» аппарат-программалыг комплексти сайзырадырының айтырыгларын чугаалашкан.
Республика Чазаа 2019 чылда база планныг 2020 биле 2021 чылдарда Тываның бюджединиң дугайында хоойлу төлевелин деткип, ТР-ниң Дээди Хуралынче (парламентиже) киирген.
РФ-тиң регион хөгжүлдезиниң талазы-биле чазак комиссиязынга 2019 чылда база планныг 2020 биле 2021 чылдарда федералдыг бюджет төлевилелиниң айтырыгларын сайгарган.
Тываның Баштыңы Таңды кожуунга ажыл-агый аайы-биле чорааш, 2017 чылдың сентябрьда хөй ажы-төл азырап алган өг-бүле – Севекпиттер-биле ужурашкан.
Бөгүн, октябрь 30-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң Чазак даргазының оралакчызы Виталия Мутконуң удуртканы Россия Федерациязының регионалдыг хөгжүлде талазы-биле чазак комиссиязының ажылынга киржир.
ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы, 2018 чылдың ноябрь 1-де Улусчу чогаадылга бажыңынга «Тыва дыл – чоннуң өнчүзү» деп үшкү республика шуулганы болуп эртерин, дыңнаткан.
Тываның Кадык камгалал яамызы чыл эгезинден тура, 2500 уругнуң кадыкшылын быжыктырып, дыштандырган.
Октябрь 27-де, Таңды кожууннуң Балгазын суурда Тываның агроүлетпүр техникумунуң баазазынга, Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчызының хүнүнге тураскааткан республиканың дүжүт байырлалы болуп эрткен.
Тываның прокуратуразынга назы четпээннерниң кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур ажылдар талазы-биле ведомстволар аразының хуралы болуп эрткен.
"Азимут - Эне-Сай" аалчылар бажыңының конференц-залынга эрткен ужуражылга үезинде, Тыва Каайлының 2018 чылдың 9 айында албан-ажылының түңнелдерин база республиканың бизнес-ниитилежилгелери, эрге-чагырганың муниципалдыг органнары-биле кады ажылдаарының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Октябрь 23-те, Новосибирск хоорайга хуралдаан «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязы (МАСС), Кыдат Улус республика-биле харылзааларны хөгжүдер холбашкан элээн каш эгелээшкиннерни «Делегей кооперациязы болгаш экспорт» национал төлевилелче киирерин саналдаан.
«Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциация чөвүлели (МАСС) Тыва таварты, Кыдаттың Урумчиже Красноярскиден кызыгаарлар аразының автомобиль транспортунуң коридорун тудуп, «Хандагайты» автомобиль эрттирилге пунктузун чаагайжыдар айтырыгларны деткээн.
Новосибирскиге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң Айыыл чок чорук чөвүлелиниң секретары Николай Патрушев биле Президентиниң СФО-да бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйлонуң киришкени каттышкан хуралга олурушкан.
Найысылалдың Төлээлекчилер хуралының ээлчеглиг үшкү сессиязының хүн чурумунуң бирги айтырыы - Кызылдың мэрин томуйлаары болган.
Сибирь дугуржулгазы регионнар аразының ассоциация чөвүлелиниң хуралында, регионнарның кады ажылдажылгазын быжыглаан элээн каш чугула документилерге аттарны салган.
- Национал культураларның «Найырал» фестивалы.
Октябрь 25-те, четвергде, чылыг шынарынга хыналданың чаңгыс аай хүнүн эрттирер.
Республика Чазааның аппарат хуралында, Тываның девискээринде оперативтиг байдалды сайгарып көрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2019 чылда бюджет акшаландырыышкынын камгалаар дээш чоруткан ажылдарын парлалга конференциязында дыңнаткан.
Тывада шупту өрегелерниң 72 хуузу, азы 45 муң хирези огород ажыл-агыйын тудуп турар.
Республика 2019 чылда тарылга кампаниязын чорударынга тараа культуразының 5 муң тонна: 3 муң тонна сула, 1 муң тонна кызыл-тас база 1 муң тонна арбай үрезиннерин курлавырда шыгжаан.
Тываның Чазаанда республиканың наркотиктерге удур комиссиязының ээлчеглиг хуралында, черлик чыдыг чашпан үнген черлерни илередип, ооң үнген черлерин узуткаан ажылдарның түңнелин чугаалажып көрген.
РФ-тиң бойдус курлавырлары болгаш экология сайыды Дмитрий Кобылкин биле Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, 2019 чылдың январь 1-ден боктарны болбаазырадыр чаа системаже шилчииринге девискээрниң белениниң, онза хайгааралдыг бойдус девискээрлерин хөгжүдериниң чугула айтырыгларын чугаалашкан ажылчын хуралды эрттирген.
Росхереглекчилер хайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң неделя санында чоруткан мониторингизинден көөрге, Тываның чурттакчы чонунуң 54,4 хуузу гриппке удур тарылганы алган.
Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының, Тарифтер талазы-биле албанның специалистери одалга сезонунуң эгелээни-биле, кожууннарның одаар чүүл складтарының удуртукчуларынга, хуу сайгарлыкчыларга хамаарыштыр хыналда рейдилерни чорудуп эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Президентизи Владимир Путинниң саналы-биле эгелээн «Россияның лидерлери» конкурска идепкейлиг киржирин кыйгырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оралакчылары база регион сайыттары-биле, федералдыг бюджеттен акшаландырыышкын алыр кылдыр санаан республика төлевилелдерин Россия Чазааның яамыларынга камгалаар дээш, Москвада чеде берген.
Тыва Республикада көдээ ажыл-агыйының эртем-шинчилел институду бодунуң эрге-байдалын хевээр арттырган.
Акваферма "Далай" көдээ ажыл-агый хереглеглекчилер болбаазырадылгазының кооперативиниң баазазында ажыттынган.
Чылдың-на октябрь 12-де демдеглээри Кадр ажылдакчызының профессионал байырлалының бүдүүзүнде, Тыва Республика Баштыңының Администрациязының күрүне албаны болгаш кадр курлавырының талазы-биле айтырыглар департаментизи «Тус чер бот-башкарылга органнарының шылгараңгай кадр ажылдакчызы» мөөрейни эрттирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң хамаатыларының хомудалдар болгаш саналдарын шын көөр дугайында даалгазын күүседири-биле, Росхереглел хайгааралдың Тывада эргелелиниң территориалдыг килдизи пиво садар барларны пландан дашкаар хынап эгелээн.
Тывада муниципалдар аразында рейстерниң пассажирлер сөөртүлгези ортумаа-биле 65 хуу, азы 9981 кижи болган.
Республика школа-интернадының Тываның кадет корпузунга Тываның Юстиция яамызы «Хоойлуну сагыыр салгал» төлевилел чорудуу-биле назы четпээннер ортузунга корум-чурум үрээшкиннерин болдурбас сорулгалыг уругларга оюн хевирлиг бирги ужуражылгазын эрттирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чазааның вице-премьерлери-биле Россия Президентизиниң национал төлевилелдеринге киржир регионнуң чагыын камгалап турарының дугайында хуралды эрттирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң Энергетика болгаш Саң-хөө яамызынга, разрезтен муниципалдыг складка чедир чурттакчы чонга хөмүр сөөрткениниң чарыгдалын регион бюджединден субсидия кылдыр эгидер аргазын көөрүн дааскан
Россияның президентизи Владимир Путинниң хөмүр-даштың делегей рыногунда Россияның киржилгезин улгаттырар дээни, Тывада хөмүр-даш адырының хөгжүлдезинге чаа идигни бээр ужурлуг.
Октябрь 5-тиң хүнүнге чедир, республикада тараа культураларының 70 хуузун ажааган.
Хүндүлүг башкылар, өөредилгениң хоочуннары болгаш башкы ажылынга хамаарылгалыг кижи бүрүзү!
Регионнуң чазаа 1 муңдан эвээш чурттакчылыг суурларга турумчуур күзелдиг кижи бүрүзүнге халас черни садыглаашкын чокка бээрин тус чер бот-башкарылга органнарынга чөпшээрээн эдилгелерни «Чер дугайында» конституция хоойлузунче киирген.
Тываның эрге-чагыргазы РФ-тиң Хереглекчилер ниитилелиниң төп эвилели база Тываның хереглекчилер ниитилелдериниң эвилели-биле кады ажылдажылганың үш талалыг керээзин чарарынга белеткенип турар.
Шуулганның киржикчилери темалыг секцияларда өөредилге адырында мурнады шиитпирлээр элээн хөй айтырыгларны сайгарып көрген.
Тыва Республика Баштыңының Администрациязы база Тыва Республика Чазааның Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировка эрттер аныяк специалистерни шилиир бо чылдың ийиги конкурузу доозулган.
Тыва ниитизи-биле 234280 тонна, азы планныг онаалдадан 4 хуу хөй мал чемин белеткээн. Эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге, 5,2 муң тонна хөй.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол моол суматори Асошори Акинориниң чалааны-биле Токиога (Япония) четкен. Аңаа Моолдан алдарлыг суможулар киришкен хүндүткелдиң езулалынга киришкен.
«Чаагай чорукче базымнар» төлевилел чорудуунуң арга-хевирлери-биле кожууннар болгаш хоорайларда ажыт-чажыт күш-ажылды ажык болдурарын чедип ап турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын күүседир дээш, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы муниципалиттер девискээрлеринде мал хөөрлериниң байдалын хынап эгелээн.
Сентябрь 28-те, Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының удуртукчузу Ондар Чимит-Доржу Байыровичиниң даргалаашкыны-биле, Тыва Республиканың Экономика яамызында Хөй-ниити чөвүлелиниң хуралы болуп эрткен.
Тыва Республиканың Чазааның чанында назы четпээннер херектери база оларның эргелерин камгалаар талазы-биле ведомстволар аразында комиссияның доктаалы-биле,
Тыва Республикада Россия Федерациязының субъектилериниң күүсекчи эрге-чагырганың федералдыг органнары, күүсекчи эрге-чагырга органнары база тус чер бот-башкарылга органнары-биле бүгү-российжи хамааты камгалалдың белеткели эгелээн.
Республика Чазааның аппарат хуралында, Тываның муниципалдыг тургузугларында чуртталга бажыңнарын тудар талазы-биле көргүзүглер күүселдезин чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының чаа соңгуткан депутаттарынга чугаалаан:
2017-2018 өөредилге чылының түңнелдери-биле Тыва Республиканың Баштыңының стипендияларын тыпсыр конкурсту чарлаан.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы езугаар, Тывадан сенатор Людмила Нарусова Россияның энергетика сайыды Александр Новак-биле ужурашкан. Ведомствонуң парлалга төвү сентябрь 25-те олар ужурашканын дыңнаткан.
Хүндүлүг Шолбан Валерьевич!
Силерге, үндезин ивижи чоннуң мурнундан,бистиң амыдыралывысты эки билип, дузалажып турарыңар дээш, Тожу кожуунда «Өдүген» МУБ-туң ивижилери, берген белектериңерге сеткиливистен аажок өөрүп, четтиргенивисти илередип,
2019 чылдың сентябрь 27-де, эртенгиниң 9:00 шактан 12.00 шакка чедир, Тыва Республикада «Россияның Юристер ассоциациязы» бүгү-российжи хөй-ниити организациязының регион салбыры халас юридиктиг дузаның ниити хүнүн эрттирер.
Тываның Өөредилге яамызы Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолга «Өг-бүле бүрүзүнге-ле дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелиниң бо чылда боттаныышкынын таныштырган.
ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилел «Социал хөмүр» губернатор төлевилелиниң күүселдезин Тываның Баштыңынга илеткээн.
Россияның Чырыдыышкын яамызының ниити өөредилге адырында күрүне политиказының департамент начальниги Сергей Пилипенконуң удуртулгазы-биле, Сибирьде кадет тургузуунуң системазын хөгжүдер айтырыгларны сайгарган округ хуралы болуп турар.
Россияның регионнар аразында күрүне ачы-дуза порталы таварыштыр эмчиниң хүлээп алыышкынынче электроннуг бижидилге ачы-дузазын чедиишкинниг ажыглаанының рейтингизинде, Тыва Республика бирги одуругну ээлээн.
Россияның Чырыдыышкын яамызының ниити өөредилге адырында күрүне политиказы департаментиниң начальниги Сергей Пилипенконуң удуртулгазы-биле Сибирьде кадет өөредилге системазын хөгжүдер айтырыгларны сайгарган округ хуралы болуп эртер.
«Сибирь федералдыг округда Россия Федерациязының күрүнениң национал политиказыг боттаныышкыны» «төгерик столду» Тывада эрттирген.
Тываның Чазаа, Кызыл хоорайның хөй квартиралыг бажыңнарынче чылыг киирер ажылдарны доозарынга, ийи хонукту берген.
Сентябрь 20-22 хүннеринде Тывага, шериг чоруур назылыг оолдарның II шериг-патриотчу следу болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чаа-Хөл суурдан эгелеп, көдээ котельнаяларның кышка белеткелин хынаан.
Регионда хөмүр-даш чыдынының улуг болбаазырадыкчызының бирээзи – «Межегейхөмүр» КХН-ниң чаа чиңгине директорун албан езузу-биле Тываның Баштыңынга таныштырган.
2018 чылдың сентябрь төнчүзүнде, Кызылга, «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязының Чөвүлел хуралы Сибирь федералдыг округтуң субъектилер баштыңнарының киржилгези-биле болуп эртер.
Сентябрь 19-та, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, СФО-да Саң-хөө хайгаарал албанының удуртукчузу Андрей Алексеевич Долбня болгаш корум-чурум камгалакчыларының база кожуун чагырга даргаларының киржилгези-биле, дагын катап кем-херек үүлгедир чорукка удур демисежир хемчеглерни сайгарып көрген.
Сентябрь 18-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Улуг-Хемни кежир чаа коммунал көвүрүгнүң хос черин эптеп чыырынга стартты берген.
Тываның 17 кожуунунуң үжү «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң ээлчеглиг чадазының күүселдези дээш онза кичээнгейни негеп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл кожууннуң административтиг төвү - Каа-Хем суурда поликлиниканың уруглар салбырының ажылын экижидер кылдыр берген даалгазы кайы хире күүсеттингенин хынаан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, Кызыл хоорай мэриязы база Төлээлекчилер хураланың депутаттары,
Республика чазаа күскү дүжүт ажаалдазының чамдык түңнелдерин үндүрген. Сентябрь 17-ге чедир, 2,3 муң га тараа шөлдериниң 24 хуузунда дүжүттү ажааган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле эрткен аппарат хуралында, республикада чылыг сезонунуң дугайында чугааны чоруткан. Хурал муниципалдыг тургузуглар-биле видеоконференция харылзаазылыг эрткен.
Понедельникте, аппарат хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның база Мөңгүн-Тайга кожууннуң Төлээлекчилер хуралынче депутаттар соңгулдалары эрткен неделяда эрткенин, ооң түңнелдерин үндүргенин дыңнаткан.
Бөгүн, сентябрь 14-те, Кызылда одалга сезону эгелээн. Найысылалдың мэриязы чогуур доктаалды хүлээп алган. Бирги ээлчегде социал албан черлерин чылыг хандыралгазынга кожар.
Тываның эрге-чагыргазы бүдүрүкчү малды аңгылаан хой болгаш өшкү ажыл-агыйларының чарыгдалдарын регион бюджединден дуглаарын шиитпирлээн.
Тыва Республиканың Чазаа тус чер бот-башкарылга органнарының капитал септелге фондузун тургузар аргалар дугайында хөй квартиралыг бажыңнарда чурттап турар кижилерге дыңнадыр чурумну бадылаан.
2018 чылда Тыва Республиканың Экономика яамызы муниципалдыг районнар болгаш хоорай округтарынга квартал санында рейтингини тургузуп эгелээн.
Сентябрь 11-де, Тыва Республиканың Чазак хуралынга кадрлар айтырыгларын сайгарып көрген.
ТР-ниң Саң-хөө яамызы, чыл планының орулгалар кезээ 13 млрд. 485 млн. рубльге, азы 48,4 хуу күүсеттингенин дыңнаткан.
Тараачын амыдырал-чуртталганы таныштырган «Орус казанак» музей удавас Тывага ажыттынар.
«Мал чеми белеткээр онаалда амдыызында 72 хуу күүсеттинген. Бии-Хем биле Тере-Хөл кожууннар эң эвээш сиген-ширбиилди белеткеп, соонда артканнар» - деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.
Кызылда Сибирьниң генерация компаниязының энергетиктери хоорайның чылыг четкилерин солуур планын бүдүн чартык катап ажыр күүсеткен.
Чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде Тывага эрткен соңгулдаларның баштайгы түңнелдерин үндүрген.
Пенсия хоойлужудулгазында өскерлиишкиннерни чымчадыр дээн президентиниң саналының соонда, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чер дугайында» хоойлуга эдилгелер киирер төлевилелге атты салган.
Сентябрь 7-де, С.Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңынга, Россияның Саң-хөө ажылдакчызының хүнүнге тураскаадып, «Күрүне акша-хөреңгизин башкарар чаа аргалар» деп республика конференциязы болуп эрткен.
Сентябрь 4-ке чедир, Тывада «социал» хөмүр алыр ужурлуг 1100 өг-бүлениң чүгле 179-зунда хөмүрнү дүжүрген. База 6 өг-бүле хөмүр орнунда одаар халас ыяшты алган.
Сентябрь 5-те, Тыва Республиканың Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем суурга спортчу хемчег болуп эрткен. Аңаа Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) депутады Олег Дудко, Каа-Хем кожуун база сумулар чагыргазының удуртулгазы база бүрен-хемчилер киришкен.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржилгези-биле эрткен аппарат хуралында, ТР-ниң Экономика яамызы ол айтырыгга медээлерни берген.
Орукчулар «Енисей» Р-257 федералдыг авторуктуң Тываның девискээринде 4 участогун септеп турар.
Тываның үш муниципалдыг тургузуунуң девискээринге: Кызыл хоорайга, Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр сумузунга база Мөңгүн-Тайга кожуунга сентябрь 9-та төлээлекчилер хуралының депутаттарынче соңгулдалар болуп эртер.
Республиканың тараалаң кол чери кылдыр алдаржаан Таңды кожууннуң шөлдеринде «Заря» тыва агрохолдингиниң ажыл-агыйлары бо чылын гектардан-на 20 центнер кызыл-тастың дүжүдүн алыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ийи-Тал суурда чаа школа ажыдыышкынының байырлалынга киришкен.
Бо хүннүң медээзи-биле алырга, республикада 114 032 тонна малы чемин белеткээнин, азы планныг онаалданың 50,4 хуу (эрткен чылдың бо-0ла үезинде 107 хуу турган) күүсеттингенин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга, понедельникте аппарат хуралында, илеткээн.
Тывада база Иркутск облазының Братск хоорайда аварийлиг чуртталга фондузундан хамаатыларны өскээр көжүрер талазы-биле программа күүселдезиниң айтырыгларын чугаалашкан хурал август 30-де, Новосибирск хоорайга, болуп эрткен.
Сибирь федералдыг округда Россия Федерациязының Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйло Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның даргазы, «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразында экономиктиг кады ажылдажылга ассоциациязының даргазы Шолбан Кара-оол-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол пенсия хоойлужудулгазынче киирер өскерилгелер талазы-биле РФ-тиң Президентизиниң кыйгырыын тайылбырлап тура, Владимир Путинниң туружун деткип турарын демдеглээн:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чурттап турар суурум» губернатор төлевилелиниң биче суурларны хөгжүдер талазы-биле инициативаларының конкурс комиссиязының ээлчеглиг ажылынга киришкен.
Тываның кожуун болгаш суму чагыргалары боттарының девискээрлеринде кат-мөөгү сезонун организастыг эрттирер дээш сагышты салыр ужурлуг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Россия 1» телеканалда «60 минута» чурттуң кол политиктиг ток-шоузунга киришкен.
Россияның Президентизи Владимир Путин, Сибирь федералдыг округтуң регионнарынга ажыл-албан аайы-биле баар мурнунда, Тыва Республикага каш хонук дыштанган.
Август 28-те, Кызылда С. Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңынга, республиканың өөредилге организацияларының удуртукчуларының болгаш башкылар ниитилежилгезиниң август чөвүлел хуралы болуп эрткен.
Тывада кожууннар аразынга пассажирлер аргыштырылгазын чорудар дугайында үр хуусаалыг чөпшээрел алырынга мөөрей эгелээн.
Бо хонуктарда республиканың кожууннарынче «Социал хөмүр» сөөртүлгези эгелээн. Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурда хөй ажы-төлдүг үш өг-бүле 2 тонна ажыг хөмүрнү алганын «Тува 24» телеканал дыңнаткан.
Кызылга Шахтер хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал эрткен. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хөмүр-даш үлетпүрүнүң ажылдакчыларынга болгаш хоочуннарынга байырны чедирип, күрүне шаңналдарын тывыскан.
Дүүн, август 23-те, «Алдын-Булак» этнокультура төвүнде аныяк лидерлерниң «Тываның командазы-2030» республика шуулганы ажылын эгелээн.
Александр Федосов, Россияның Федералдыг айыыл чок албанының Тыва Республикада кызыгаар эргелелиниң хоочуну, кызыгаар албанының подполковниги:
Дмитрий Рекида, Тыва Республикада ИХЯ-ның эксперт-криминалистика төвүнүң улуг эксперти, полицияның майору:
Константин Банников, Россияның ОБЯ Тывада кол эргелел начальнигиниң оралакчызы, иштики албанның подполковниги:
Тывада «Тыва Авиа» регион авиакомпаниязы чаа үениң Ми-8АМТ вертоледун садып ап, парыгын четчелээн. Лизинг-биле машинаны садып алганын орук-транспорт сайыды Олег Бады дыңнаткан.
Бөгүн, август 22-де, Тыва Республиканың Чазак бажыңының баарынга, Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне туктарын көдүрер байырлыг езулал эрткен.
2016 чылда ооң саналы-биле эгелээн «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел боттанылгазының чамдык түңнелдерин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга таныштырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ээлчеглиг аппарат хуралында, «Чедингир чер» төлевилел чорудуунуң түңнелдерин болгаш күүселдезин сайгарган.
Эрткен чылдың мартта Тывага, чиик үлетпүрнүң «БТК Групп» российжи улуг холдингизиниң дааранылга цеги ажылын эгелээн. Цехтиң коллективи Россияның Камгалал яамызының тускай хептерин болгаш орун-дөжек херекселдерин даарап турар.
Тыва Республиканың «Мои документы» төптерде чедирип турар ачы-дузаларның саны чылдан чылче немежип, кээп турар кижилерниң саны көвүдээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Лунсин» даг-тывыш компаниязының чиңгине директору Оуян Луньао-биле республика девискээринге ийи төлевилелди боттандырарынга хамаарыштыр социал кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салган.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязы база Тыва Республиканың Чазааның Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировка эрттирер аныяк специалистерни шилип алыр конкурсту чарлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кыжын одаар хөмүр садып алырынга дуза хереглеп турар чурттакчы чон бөлүүнде «Социал хөмүр» губернатор төлевилелиниң киржикчилер санын көвүдеткен.
«Тыва Республиканың девискээринге «Школаже белеткениринге дузалаш!» деп акцияны эрттирер дугайында» Тыва Республиканың Чазааның июль 31-де №318-р айтыышкынын езугаар,
Республика 43136 га черде сигенни кезип, 39408 га черде мал чемин бөлген. Мал чеминиң ортумак дүжүдү, эрткен чылда ышкаш, гадан 11 центнер.
РФ-тиң Чазаа организациялар болгаш бүдүрүлгелер ажык-кончаазындан үндүрүглер киирилдезин көвүдеткени дээш, курлавыр фондудан 31,8 млн. рубльди Тывага тускайлаан. Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев ооң дугайында доктаалга атты салган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кол күрүне байырлалы – Республика хүнүнде, совет үеден бо хонуктарга чедир регионну удуртуп чораан даргаларны чыгган.
2018 чылдың август 16-да 68 харлап чорааш, башкы ажылының хоочуну, билдингир күрүне болгаш хөй-ниити ажылдакчызы, Тыва Республика Ордениниң кавалери Петр Александрович Морозов чырык черден чарлып чоруткан.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол аалчыны аэропортка уткуп алган. Олар аэродромнуң ужудуп-хондурар дилиндээн база өске-даа объектилерин көрген.
Кызылдың чөөн кезээнде Дружба кудумчузунда, хөй квартиралыг 32 «б» дугаарлыг база бир бажыңның дүлгүүрлерин Тыва Республика хүнүнде байырлыг байдалда тывыскан.
Бо чылдың январьда, Москвага, «Россеть» ЭАН-ның чиңгине директору Павел Ливинский-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкаш, Каа-Хем суурга электрочеткини модернизастаар дугайында дугуржулганы чедип алган.
Тыва Республика хүнүнде Монгуш Буян-Бадыргының тураскаалынга боодал чечектер салыр езулал ам дөрт дугаар чыл эртип турар.
Тываның Национал театрынга, Республика хүнүнге тураскааткан байырлалда күрүне шаңналдарын тывыскан.
«2024 чылга чедир Россия Федерациязының национал сорулгаларының база стратегтиг айтырыгларының дугайында» Россия Президентизиниң «чаа» май чарлыктарын күүседир национал программаларга киржири-биле чагыгларны долдурарын республика чазаанга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дааскан.
Тываның Тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый яамы тудуг организациялары база башкарыкчы компаниялар деткиишкини-биле 176 студентилерни бо чайын ажылда хаара туткан.
Тыва Республиканың Юстиция яамызының эрге-хоойлу экспертизазынга даянгаш, Тыва Республканың Чазааның доктаалы-биле, Культураның күрүне организацияларынга база чамдык профессионал уран, чогаадыкчы коллективтерге «Национал» атты тыпсыр чурум дугайында шиитпирни август 7-де, вторникте, хүлээп алган.
Каттышкан нациялар организациязының Чиңгине ассамблеязының шиитпири-биле, чылдың-на август 9-та, Делегейниң үндезин чоннарының бүгү-делегей хүнүн хөй-ниитиниң демдеглеп эрттирери чаңчылчаан.
Тываның чурттакчыларының садыг четкилеринде барааннар-биле деңнээрге, хереглекчилерге элээн чиик (15-20 хуу) өртектиг, тус черниң чаа продукциязын көдээ бараан бүдүрүкчүлеринден садып алыр аргалыг ярмаркаларга сонуургалы улгаткан.
Тыва Республиканың Юстиция яамызының эрге-хоойлу экспертизазынга даянган, Тыва Республиканың Чазааның доктаалы-биле, Тыва Республиканың ветеринария күрүнениң бюджет албан черин «Республиканың ветеринария төвү» күрүнениң бюджет албан черинге кадып, ооң салбыры кылдыр эде тургузар шиитпир хүлээп алдынган.
Бүгү республикада национал хептиң неделязы – август 8-тен 15 хүннеринде.
Tываның Чазаа арага продукциязын үүрмектеп садар үеге, байдалга база черлерге кызыгаарлаашкыннарны немээрин саналдаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаъстыг хүннер сиген кезеринге шаптыктап турзажок, бар аргаларны ажыглап, сиген шөлдерже үнеринче чаңгыс чер-чурттугларын кыйгырган.
Бүгү-делегейниң армейжи оюннары-2018-тиң «Шериг авточарыш» маргылдаазының делегей чадазының байырлыг хаашкыны Кызылга болуп эрткен.
Тываның Баштыңының «Эштер офицерлер!» дээн командазы-биле байырлыг ужуражылга Чазак бажыңынга эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бүгү делегейден чөөн чүк спортчу хевирлериниң ат-сураглыг тренерлерин республикаже чалаарын уламчылавышаан.
РФ-тиң Чазааның чылыг хандырылгазының системазын хөгжүдер сорулгалыг, 2012 чылдың феварль 22-де № 154 доктаалы-биле бадылааны, чылыг хандырылгазының схемазын ажылдап кылыр база бадылаар чурумга негелделер езугаар,
Өске регионнарда ышкаш, Тывада база, чурттакчы чонга чурагай дамчыдылгазынче шилчиириниң онзагайын тайылбырлаар ажылдар эгелээн.
Биче буурай үндезин чоннарның хүнүн байырлаар программада конкурстар, маргылдаалар, «төгерик стол», семинарлар база эмчи шинчилгези кирген.
ЕВРАЗ-тың Тывада «Межегейхөмүр» уургайының хөмүржүлери мобильдиг боду чоруур крепь (чер адааның даг породаларын казар камгалалдыг техника) секциязының комплектизин Россияда бир-ле дугаар ажыглалда киирген.
Иркутск хоорайда Көрей Республиканың Чиңгине консулу Ом Ки-ён таныжылгалыг албан-чорук кылып Тываның найысылалында келген.
2018 чылдың август 4-де, "Хүреш" стадионунга, спорттуң национал хевирлеринге Тыва Республиканың фестивалы болуп эртер. 13.00 шакта ону байырлыы-биле ажыдар. Фестивальдың хүндүлүг аалчызы — сумога алдарлыг моол мөге Асасерю Акинори .
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол сибирь язвазы тывылган Барыын-Хемчик кожуунда байдалга хамаарыштыр эрге-чагырганың шупту деңнели шалыпкын ажылдаарын айтып, албан-дужаал ээлээн кижилерниң мурнунга элээн каш шиитпирлээр айтырыгларны тургускан:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралында, орук-транспорт комплекс яамызының удуртулгазының мурнунга, айтырыгларны тургускан:
Август 4-те, Кызылга, 2001-2006 чылдарда төрүттүнген оолдар ортузунга национал хүрешке делегей фестивалы эгелээр.
Июль 31-ниң хүнүнге чедир Тывада 5400 тонна сигенни кезип белеткээн. Мал чеминиң белеткелинче шупту кожууннар кирген.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң 2018 чылдың бирги чартык чылының түңнелдерин үндүрген. Бирги чартык чылдың түңнелдери-биле республика макроэкономиктиг көргүзүглерниң хөй кезиинде өзүлдениң эки темпизин хевээр арттырган.
Республикада уруглар поликлиникалары биле эмнелге организацияларының поликлиника салбырларының материал-техниктиг баазазын сайзыраңгайжыдып база быжыглаар ажылдар эгелээр.
Тываның Баштыңының эгелээни «Чемгерикчи инек малым» төлевилелди 2016 чылдан бээр боттандырып турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хамаатылар хүлээп алыышкынында республиканың элээн каш эң-не чугула айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Республиканың террорга удур комиссиязының ээлчеглиг хуралынга Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) даргазы К.Даваа, ТР-де федералдыг инспектор Ш. Монгуш болгаш республиканың шеригжиткен структураларының удуртукчулары, кожуун чагыргаларының тус черде айыыл чок чорукту хандырар комиссия кежигүннери киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш чем яамызының удуртулгазы база көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң төлээлери-биле ажылчын хуралды эрттирген. Аңаа көдээ ажыл-агый техниказын чаарттып чоруур араттарны деткиир аргаларны чугаалашкан.
2018-2019 чылдың күскү-кышкы одалга сезонунга белеткел 54 хуу деңнелде. Республиканың Одалга болгаш энергетика яамызы июль 26-да ындыг медээни берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Журналистер эвилелиниң даргазы Владимир Соловьев база Журналистерниң делегей федерациязының төвүнден төлээ Тимур Шафир-биле ужурашкан. Олар Тыва Республикага ажыл-агый аайы-биле кээп чораан.
Июль 24-те, «Кызыл» аэропорт бажыңының баарынга, Тес-Хем кожуундан «Самолеттар» ансамбль оолдарының, авиабүдүрүлге ажылдакчыларының, хөй-ниити төлээлериниң киржилгези-биле байырлыг хемчег болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның хереглекчилер хайгааралының удуртукчузу Анна Попова-биле Барыын-Хемчик эпидемиологтуг байдал талазы-биле чугааны кылган.
«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелдиң киржикчилеринге экономиктиг болгаш саң-хөө билиин бедидер сорулга-биле, кыштагжыларны деткиир, информастыг тайылбыр ажылын чорудар «Экономиктиг десант» төлевилел республикада ажылдап эгелээн.
«Шериг ралли» - делегейде билдингир «Париж-Дакар» азы «Торгу оруу» ышкаш, солун, хей-аъттыг мөөрейлиг чарыш кылдыр санаттынар.
Чарыштың киржикчилери танывазы черге келгеш, даглыг, ховулуг, суглуг, шаптараазыннарлыг черлерге шериг техниканы кайы хире башкарып билиринге бодунуң мергежилдиин бадыткаар.
2018-2019 чылдың кыжын хүр-менди ажарынга, малдың бир баш санынга-ла 4,0 центнерден эвээш эвес, азы 226,1 муң тонна мал чеми херек.
«Бойдус болгаш техногенниг характерлиг онза байдалдарда чурттакчы чонну болгаш девискээрлерни камгалаар дугайында» 1994 чылдың декабрь 21-де № 68-ФХ федералдыг хоойлу, Россия Федерациязының Чазааның 2003 чылдың декабрь 30-де «Онза байдалдарны болдурбас болгаш чайладыр чаңгыс аай күрүне системазының дугайында» № 794 доктаалы езугаар, үргүлчүлелдиг суггур чаъстар-биле холбашкан таарымча чок метеорологтуг болуушкуннар ужунда:
Тываның Барыын-Хемчик кожуунга, 31-34 харлыг, ийи аныяк эр, малчын аалга улуг бода мал аайлап тургаш, сибирь язвазындан аараан чадавас дээн ийи таварылга бүрүткеттинген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол июль 18-те, төрүттүнген хүнүн таварыштыр, хөй санныг байыр чедириишкиннерин алган.
Кызылда аварийлиг бажыңнардан хамаатыларны өскээр көжүрер программа боттанылгазы-биле хөй квартиралыг ийи бажыңны ажыглалче киирген.
2017 чылдың түңнелдери езугаар Тываның муниципалитеттер аразында ажыл-чорудулганың дээштииниң рейтингизин Кызыл хоорай баштаан.
Бөгүн, июль 18-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 52 харлаан. Шолбан Валерьевичниң төрүттүнген хүнүн таварыштыр РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу байыр чедирген.
Средада эртенги шакта, кадык камгалал сайыды Орлан Донгак Кызыл хоорайда «Шаурма» чемненир черге хораннанган республика чурттакчыларының кадыының байдалының дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга илеткээн.
Дирижер Алим Шахмаметьев - «Үстүү-Хүрээ» фестивальдың хедлайнери. Новосибирск филармониязының камерлиг оркестриниң кол дирижеру болгаш уран чүүл удуртукчузу Алим Шахмаметьев «Үстүү-Хүрээ» фестивалының кол хартаачыларының бирээзи болур.
Июнь 13-те, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) сески сессиязын хагган хуралда, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чаңчыл езугаар сөстү алган.
Кызыл хоорайның Московская кудумчузунда, 117 дугаарлыг бажыңда чаа квартираларның дүлгүүрлерин 30 өг-бүле алган.
Тываның Чазааның аппарат хуралында «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелдиң күүселдезин чугаалашкан. Амгы үеде 2018 чылдың кыштагжыларында тудуг ажылдары чоруп турар, а 2016 чылдың төлевилел киржикчилери 200 баш хоюн дамчыдарынга белен.
Россия хүнүнде 15 кижи күрүне шаңналдарын алган. Шаңнал алганнарның аразында, хар-нызыны, мергежилдери аңгы-аңгы, алды нацияның төлээри бар.
Тываның чазаа Россияның чыынды командаларында кирип турар спортчуларга эмчи үделгезиниң системазын тургузар сорулгалыг.
Культура-массалыг хемчеглер
«Россия – мээң бажыңым», «Россияда чурттап турар бис», «Россияның күрүне демдектери» беседалар – Кызыл хоорайның муниципалдыг өөредилге черлеринде школа чанының лагерьлеринге, июнь 6-12 хүннеринде;
Июнь 7-де, Россияның президентизи Владимир Путин-биле чаңчылчаан дорт харылзаа болуп эрткен. Конференц-харылзаа чуруму-биле эрткен хемчегге Тываның Баштыңы база киришкен.
Бо хүннүң байдалы-биле, республиканың кожууннарында часкы тарылга ажылдары адакталган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хүлээп ап турар таланың удуртукчузу эргелиг болгаш, Хамаарышпас күрүнелер демнежилге чурттарының база Моолдуң камгалал сайыттарының Чөвүлел хуралынга киришкен.
ХКД чурттары делегей террорунуң талазындан ниити чөңгээлер болгаш кыжаныгларга таваржып турар. Хамаарышпас күрүнелер демнежилгезиниң киржикчилери күрүнелерниң камгалал сайыттарының чөвүлел хуралында Россияның камгалал сайыды, армияның генералы Сергей Шойгу ооң дугайында чугаалаан.
Кызыл хоорайга болуп эрткен ужуражылга үезинде, Россияның камгалал сайыды, армияның генералы Сергей Шойгу биле Моолдуң камгалал сайыды Нямаагийн Энхболд шериг болгаш шериг-техниктиг кады ажылдажылга айтырыгларын чугаалашкан.
Бөгүн, Тываның найысылалында, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң даргалаашкыны-биле, Хамаарышпас күрүнелер демнежилге чурттарының камгалал сайыттарының чөвүлел хуралы эгелээн.
Кызылда саммитте келген Хамаарышпас күрүнелер демнежилгезиниң киржикчилери күрүнелерниң камгалал сайыттары бөгүн хурал эгелээр мурнунда, Тиилелге шөлүнде Мемориалдыг комплекске боодал чечектерни салган.
Хамаарышпас күрүнелер демнежилге чурттарының камгалал сайыттарының саммиди таварыштыр, Тываның Национал музейи база РФ-тиң Камгалал яамызының культура департаментизи «Армейжи культура хүннери» төлевилел чорудуу-биле, Кызыл Армияның 100 чылынга тураскааткан делгелгени белеткээн.
Президентиниң кадет училищезинче дужаап кирер оолдарның документилерин хүлээп эгелээн. Бо чылын чүгле 62 олутту (5-ки классче – 40 оолдарга, 8-ки классче – 22 кыстарга) берген. А дужаап кириксеп уруглар саны оон 10 катап хөй.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, республиканың найысылалы Кызылда, автомобиль шимчээшкинин чурумчударын негээн.
Улуг-хүнде, Тываның найысылалы Кызылга, бүгү-российжи "Шериг ралли - 2018" конкурс эгелээн. Маргылдаа эртер 140 ажыг километр орукту республикада кылган деп, Төп шериг округунуң парлалга албаны дыңнаткан.
Тыва Республиканың күрүнениң социал политиказының чугула угланыышкынынга өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның (дараазында - өскүс уруглар) чурттаар черге эргезин камгалаары болур.
2018 чылда программа боттанылгазынга 11250,0 муң рубль акша көрдүнген. 5 ай дургузунда 68 билдириишкин кирген, ооң 63-үн төлээринге – ниитизи-биле 3050,0 муң рубльди үндүрген.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылда, ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентиге) айыткалында, хөй ажы-төлдүг, эвээш орулгалыг өг-бүлелерге «Чемгерикчи инек малым» деп социал төлевилелди эгелээрин саналдаан.
Сибирьниң эки дээн санаторлуг-курорт организацияларының бирээзинге дыштаныр дээш уруглар аъттаныпкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол школачы Ерлан Ооржакка «Изиг чүрек» хөрек демдээн тывыскан. «Азия төвүнүң уруглары» республика фестивалында байырлыг езулалды эрттирген.
Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнде уругларның кадыкшылын деткиир ажылга анализти кылган. Амыдыралдың берге байдалында - өскүс база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар, азырандыда барган дээш, өске-даа чаштарже онза кичээнгейни углаан.
«2017-2020 чылдарда өг-бүле болгаш уругларга социал камгалал» күрүне программазы-биле, 2018 чылда республика бюджединден төлевилелди боттандырар дээш, тус черниң көдээ ажыл-агый бараан бүдүрүкчүлеринден картофель болгаш ногаа үрезиннерин садып алырынга миллион рубльди тускайлаан.
«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелдиң киржикчилери кылдыр 2018 чылда 105 өг-бүлени чон чыыштарынга шилээн, олар тараачын (арат) ажыл-агыйларының баштыңнары кылдыр бүрүткелди эртип турар.
Тыва бодунуң орулгаларын көвүдеткеш, Россияның Саң-хөө яамызының рейтингизинде 8-ки черни ээлээн.
Май 30-де, Тываның Баштыңы республика чазааның кежигүннери-биле ажылчын хуралынче, профессионал өөредилге черлериниң удуртукчуларын база чалаан.
Тыва Республикада кижиниң (уругнуң) эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Ольга Россова Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилелдиң өскүс уругларга бажың үлээр комиссиязының составында кирген.
Кызыл хоорайның чөөн микрорайонунда хөй каът бажыңнарны аварийлиг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер программа күүселдези-биле тудуп турар.
Уруглар камгалалының хүнүнде Тываның болчукчулар палатазы база Республиканың юстиция яамызы юридиктиг халас дуза чедирер хүннү эрттирер.
Июнь 1
Уруглар камгалалының хүнүнде «Уругларга музей» деп 1-ден 11 класс өөреникчилеринге 50 хуу чиигелделиг акция — Тываның Национал музейинге, 11.00 - 18.00 шактарда;
2018 чылда Тываның хамааты байдал актыларының бижидилгезиниң шупту ачы-дузаларын күрүне ачы-дузазының порталы таварыштыр ап эгелээн.
2018 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле алырга, республикада өөреникчилерниң саны – 64632 кижи (2017 чылда - 62098), ооң иштинде 7-15 харлыг 58431 (64632 кижиниң 90,41 хуузу, 2017 чылда - 52477) уругну дыштандырар.
Июнь 3-тен 9 хүннеринде республика девискээринге эртер «Шериг ралли» бүгү-российжи конкурстуң бүгү-армейжи чадазынга белеткел Тывада доозулган.
Тус чер бот-башкарылга органнары 26 консультациялар болгаш семинарларны организастаан. Муниципалдыг 10 тургузуг 309 киржикчини хаара туткан ярмаркаларны эрттирип, 1,7 млн. рубль түңнүг продукцияны садып-саарган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының кызыгаар камгалаар албанының 100 чылдааны-биле байырны чедирип, шаңналдарны тывыскан.
Тыва Республика Баштыңының Администрациязының күрүне албаны болгаш кадрлар курлавырының талазы-биле департаментизи профессионал мергежилдиң «Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органының шылгараңгай кадр ажылдакчызы» мөөрейни үш дугаар эрттирген.
РФ-тиң 85 субъектилериниң аразынга Тыва инвестиция климадының байдалының национал рейтингизинде 45-ки черни ээлээн.
Тыва Республиканың Экономика яамызы ындыг медээни берген.15 дугуржулга чардынган. Үш хүн дургузунда 8 муң хире кызылчылар болгаш найысылалдың аалчылары делгелгени көрген.
Чурттар аразының «төгерик столунуң» темазы - кызыгаар туризмин сайзырадып, айыыл чок чорукту хандырары болган. Тыва Республиканың найысылалы — Кызыл хоорайга Моолдуң Убсанур аймааның хүннеринде ук хемчег эрткен.
Тыва Республикада Моолдуң Увс аймааның хүннеринде конференцияны эрттирген.
Тывада Моолдуң Увс аймааның хүннериниң албан езузу-биле ажыдыышкыны "Тыва Экспо-2018. Час" девискээрлер аразының 19-ку делгелге-ярмарка-биле эгелээн.
Тываның найысылалында Моолдуң Увс аймааның хүннери эгелээн. Майның 25-те, хүннүң бирги чартыында, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Увс аймактың губернатору Дайвийням Батсайхан ужурашкан.
"Енисей Сибири" төлевилелинге стартты берген соонда, регионнар аразында ажыл-агыйжы бирги аян-чорукту Хакасияның өөредилге сайыды Лариса Гимазутина баштаан делегация кылган.
Кызылда хөй квартиралыг алды бажыңны өскээр көжүрүлге программазы-биле бо чоокку айларда дужаар. Ол хире санныг бажыңнар шуут белен.
2017 чылда Тываның чурттар аразында экономиктиг харылзаалар географиязы ийи катап улгаткан.
2018 чылда республиканың эрге-чагыргазы Тываның иштинге авиашугумнарга пассажирлер аргыштырылгазынга субсидияны ооң мурнунда турган ол-ла хемчээлге бээр. Тываның Баштыңы ТР-ниң Чазааның авиамаршруттар даңзызын болгаш чиигелделиг тарифтер хемчээлин тодарткан доктаалга атты салган.
Тыва Моолдуң Убсанур аймаандан делегацияны хүлээп алырга белеткенип турар. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Увс аймактың губернатору дээрги Д. Батсайханның аразында дугуржулга езугаар, майның 25-26 хүнеринде Кызылга, Россия Федерациязында Тыва Республикага Увс аймактың хүннери болуп эртер.
Бо чайын Тываның студент отрядтары улуг объектилер тудуу дээш, ажыл-агыйның элээн каш адырларынга хары угда ажылдаарлар.
Тыва Республиканың чоннуң байырлалы – Наадым-2018 июльдуң 14-15 хүннеринде болуп эртер.
2016 чылда «Аныяк өг-бүлге кыштаг» төлевилелдиң киржикчилеринге дамчыткан 21 муң баш малдың баш саны 42175 чедир өзүп көвүдээн. Өзүлде - 101 хуу. Тыва Республиканың Баштыңының Дээди Хуралга Айыткалында салдынган кол сорулганы аныяк өг-бүлелер күүсеткен деп, Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
2018 чылда Тыва Республиканың девискээринге 198 лагерьни ажыдып, ынаар ниитизи-биле 19130 уругну хаара тудар.
Бо айның төнчүзүнде Кызыл хоорайның Московская кудумчузунда 30 квартиралыг ийи бажыңны дужаар. Тудуг биле чуртталга-коммунал ажыл-агый яамызы ооң дугайында дыңнаткан.
Республикада агаар-бойдустуң байдалы-биле часкы тарылга колдуунда майның 25-тен эгелээр.
Майның 25-те (пятницада)
«Тыва Экспо-2018. Час» деп регионнар аразының 19-ку ярмарка-делгелгезинде «Увс аймакка кылган» деп делгелгениң ажыдыышкыны – Ярыгин аттыг спорт комплекизинге 12.00 шакта;
Тыва Республиканың делегациязының Моолга албан езузу-биле май 14-17 хүннеринде чораанының түңнелдеринге хамаарыштыр парлалга конференциязын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрттирген.
Россия Федерациязының камгалал сайыды, армияның генералы Сергей Шойгу майның 21-де төрүттүнген хүнүн демдеглеп турар. Ооң адынга дыка хөй байыр чедириишкиннери келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база байырын чедирген.
2018 чылдың май 15-тен июнь 15-ке чедир республика девискээринде өнчү-хөреңги үндүрүглерин чыыр талазы-биле шалыпчы айны чарлаан.
Республика Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол баштаан Тываның делегациязы Моолга ажыл-албанын май 16-да дооскан.
Тываның Чазаа 2017 чылда республика бюджединиң күүселдезиниң дугайында хоойлу төлевилелин Дээди Хуралга бадыладыр дээш киирген.
Тыва Республиканың Экономика яамызы Сайгарлыкчы чорук неделязы таварыштыр, 2018 чылдың май 25-тен 27-ке чедир, контроль-хыналда органнары, сайгарлыкчы чоруктуң инфраструктура организациялары:
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртканы Тываның делегациязы, майның 15-те, Моолдуң Чазааның удуртукчулары-биле ажыл-агыйжы ужуражылгаларны эрттирген.
Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызы Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын күүседири-биле, Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурда республиканың чаа аграрлыг школа-интернадынга 2018 чылдың сентябрь 1-лен эгелеп өөренип база чурттаар уругларны «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилеринден хүлээп эгелээн.
Тыва биле Моол туризм биле энергетиканы сайзырадыр аргаларны өөренип көрүп турар.
Тыва Республиканың Чазааның 2017 чылдың апрель 7-де «Тыва Республиканың муниципалдыг ниити билиг организацияларының интернаттарында чурттап турар малчыннар уругларын тургускан чарыгдалдарының чартыын эгидери-биле
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажылчын сургакчылаашкыны-биле Моолдуң найысылалы Улан-Батор хоорайда чоруп турар.
Майның 14-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Моолдуң Президентизи Халтмагийн Баттулга Күрүне ордузунга ужурашкан.
Россия Федерациязының 1996 чылдың июль 3-те № 1063-р айтыышкынында тургускан норматив езугаар, республиканың муниципалдыг тургузуглары клуб албан черлери-биле 100 хуу хандырттынган.
Майның 13-те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Улан-Батор хоорайга чеде бээрге, Моолда Россия Федерациязының Онза болгаш Бүрүн эргелиг элчини Искандер Кубарович Азизов уткуп алган.
Тываның Улуг-Хем кожуунунуң Ийи-Тал суурда 2017 чылда тудуп эгелээн чаа школа ээлерин – башкыларын болгаш өөреникчилерни хүлээп алырынга бүрүнү-биле белен.
Ростислав Кенденбиль аттыг республиканың уран чүүл школазы май 11-де 40 харлаанын байырлаан.
Даглыг Мөңгүн-Тайга кожууннуң малчыннары 2017 чылда Алтайдан Тывага эккелгени уксаалыг альпин өшкүлериниң баштайгы төлдерин алганнар. Мал оолдаашкынының үезинде оларның бажы үш катап өзүп, 16 тургаш, ам 53 баш апарган.
2018 чылдың бирги кварталының төнчүзүнде, Тывада ажыл чок кижилерниң саны 8,2 муң кижиге кызырлып, эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге 34 хуу эвээжээн.
Тывада 2018 чылдың эгезинден тура, 15,2 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн тудуп, эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге 42 хуу хөйнү киирген. Ооң 94,6 хуузу хуу чуртталга тудуунга хамааржыр.
Ада-чурттуң Улуг дайынында Тиилелгеге алдар болдуруп тыва хүреш маргылдаазын эрттирери чаңчыл апарган. Бо удаада республиканың шыырак дээн мөгелери Улуг Тиилелгениң 73 чылынга тураскааткан хүрешке боттарының күжүн шенеп, аарыкчыларын мөгүдеткен.
Кызылда дайынның хоочуннары биле күш-ажылчы фронтунуң киржикчилеринге байырлалдың дүштеки шайлаашкынын Тиилелге хүнүнде эрттирери чаңчыл болу берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тиилелге хүнү-биле республиканың чурттакчыларынга байырны чедирген.
Ада-чурттуң Улуг дайынының болгаш тылдың хүндүлүг хоочуннары!
Эргим сибирьжилер!
Май 8-те
Кызыл хоорайда Тиилелге шөлүнде Сактыышкын мемориалынга «сактыышкынның» хүндүлүг таңныылы база боодал чечектерни салыры – Кызыл хоорайда Тиилелге шөлүнге, 11.00 шакта;
Россияның Президентизи албан-дужаалче Владимир Путинниң киргениниң байырлыг езулалы Улуг Кремль ордузунга болуп эрткен. Ооң дугайында Кремль сайтызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Москва хоорайга сургакчылап чорааш, улуг-хүнде Кызыл шөлге, Тиилелге чыскаалының чиңгине белеткелин көрген.
Тус черниң чурттакчылары боду чоруур "Нона-СВК" артиллерийжи машиналарны, "Тигр" марканың куяк автомобильдерин база БТР-80-ниң баазазында харылзааның чаа дериг-херекселдерин көөрлер.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол май 7-де, Москвага, Россияның Президентизи Владимир Путинниң инагурация езулалынга киришкен. Москваныы-биле ол 12 шакта эгелээн.
Эргим чаңгыс чер-чуртугларым!
Май 6-да бистиң республиканың Үндезин хоойлузу – Конституция хүнүн 17 дугаар чыл демдеглеп эрттирип турар бис.
Тыва Республиканың Чазааның 2017 чылдың июнь 21-де «Тыва Республикада чижилгени хөгжүдер стандартты киирер дугайында»
Тыва Республиканың Культура яамызы чогаадыкчы төлевилелдерни боттандырар дээш, культура болгаш уран чүүл адырында Тыва Республиканың Баштыңы - Чазааның даргазының грантызын алыр кижилер болгаш юридиктиг черлерниң чагыгларынга конкурс шилилдезин дараазында угланыышкыннарга чорудуп эгелээн:
Тываның хөмүр-даш уургайынга мөчээн дагжы рекордту чедип алган өрүмнекчилер бригадазын удуртуп турган деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Facebook-та бодунуң арынында бижээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол политиктиг туружу-биле российжи эксперттерниң эки деп демдээн алган, Сибирь федералдыг округда беш губернаторнуң санында .
Кызыл хоорайда Тиилелге шөлүнде тураскаалга «сактыышкынның» хүндүлүг таңныылы база боодал чечектерни салыры - Тиилелге шөлүнге, майның 8-те 11.00 шакта;
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кемерово хоорайда, Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйлонуң удуртканы Сибирь федералдыг округтуң губернатор чөвүлелиниң хуралында киржип турар.
Май 1-де, найысылалдың кол шөлүнге «Мергежилиниң тергиини» профессионал мергежилдиң республика маргылдаазынга тиилээннерни шаңнаарының езулалы болуп эрткен.
«Күш-ажылдың хүнүнде чаңгыс чер-чурттугларымның хавырыкталы берген холдарын тудар аас-кежиктиг болдум. Шагаан-Арыгга четкеш, хоочуннар, бөдүүн кижилер-биле ужуражып, аныяктар сесерлииниң база хоорайывыстың чаагайжыдылга планын бадылап, төрээн черимге ам-на ыяшты олурттум» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Частың болгаш Күш-ажылдың хүнү-биле сеткилим ханызындан байыр чедирдим!
I. Организастыг хемчеглер
1. Май 1-де 75, 80, 85, 90, 95 харлаан юбилейин демдеглеп турар узун назылыгларга байыр чедирери – ХБАБ-ка май 1-де.
Апрельдиң 27-де, Частың болгаш Күш-ажыл байырлалының бүдүүзүнде, күш-ажылчы чедиишкиннери-биле шылгараан республиканың мурнакчыларын шаңнап-мактаар езузал болуп эрткен.
Майның дыштаныр хонуктарында айыыл чок чоруктуң хайгаарал ажылын күштелдирип, кезээде белен байдалдың хемчеглерин сайгарып чугаалажыр дээш, республика чазаанда террорга удур комиссия биле оперативтиг штаб хуралдаан.
Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының каттышкан отряды, Cоңгу Кавказтың девискээринде конститусчу чурумну тударынга дайынчы албан хүлээлгезин алды ай дургузунда күүседир дээш, Чечен Республикаже аъттаныпкан.
Россияның Чазаа Элегес–Кызыл–Курагино демир-орук тудуунга керээлиг дугуржулганы чарар дугайында айтыышкынны бадылаан.
Тываның орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Бады Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга Кызылдың чаартынган аэропортунда чырык медээзиниң дериг-херекселин эптээр, Коммунал көвүрүгде тудуг ажылдарының дугайында, база Тывадан Алтай Республикаже автомобиль оруун шөйер төлевилелди орук эксперттериниң шинчилээн болгаш анализтээн түңнелдерин илеткээн.
Сайгарлыкчы Роман Добровольский, эрткен дыштаныр хүнде, Тываның Баштыңы Тувы Шолбан Кара-оолдуң хүлээп алыышкынынга кирген. Кызыл хоорайга автовокзалдың чаа оран-савазын тударын ол саналдаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол часкы тарылга кампаниязының айтырыгларындан аңгыда, муниципалдыг шупту тургузугларның идепкейлиг ажылдаар ужурлуг сезоннуг ажылдарын айыткан.
Тус чер инициативаларын шилиир конкурс комиссиязы биче суурлары деткээн «Мээң чурттап турар суурум» мурнады боттандырар төлевилел чорудуу-биле хуралдаан.
Понедельникте чазактың аппарат хуралында, республика баштыңы Шолбан Кара-оол кожуун чагыргаларының баштыңнары-биле тарылга сезонунга көдээ ажыл-агый яамызының белениниң айтырыын видеохарылзаага чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, аппарат хуралында, муниципалдыг тургузугларның удуртукчулары болгаш оралакчыларындан өрттүң айыыл чоруунуң талазы-биле бирге ээлчегде чорудар хемчеглерни хандырын негээн.
Апрельдиң 21-де, Тыва Республиканың Чазааның бажыңынга, «Тыва Республиканың муниципалдыг тургузуглар чөвүлели» Ассоциацияның съезидизи болуп эрткен.
Чазактың 2017 чылда ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң дугайында отчетту Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга берген. Парламентиниң апрель 19-та ээлчеглиг VIII cессиязының үезинде отчетту кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга 2017 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга 2017 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту берген. Апрель 19-та, Парламентиниң ээлчеглиг VIII сессиязында, илеткелди кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга 2017 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту берген. Апрель 19-та, Парламентиниң ээлчеглиг VIII сессиязында, илеткелди кылган. Депутаттар регион баштыңының илеткелинге хамаарыштыр бодалын илереткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга 2017 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга 2017 чылда республика чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту берген. Апрель 19-та, Парламентиниң ээлчеглиг VIII сессиязында, илеткелди кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга 2017 чылда республика чазааның ажыл-чорудалгазының дугайында отчетту берген.
«AZIMUT Отель Кызыл» аалчылар бажыңынга эң бедик класстың категориязын тывыскан.
Тываның Баштыңы чазактың ажыл-чорудулгазының чыл отчедун Дээди Хуралга илеткээр.
2018 чылдың апрельде Москва хоорайга, Бүгү-Россияның кадет корпустарының ХV чыыжында, чурттуң кадет корпустарының аразынга «Тываның кадет корпузу» республиканың школа-интернадындан» 14 оол эң бедик көргүзүглерни чедип алгаш, тиилекчи болганннар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, бо понедельникте, Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга чедип, коллектив база көдээ ажыл-агый КУБ-тарының удуртукчулары-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол терапия корпузунуң тудуг шөлүнге үнүүшкүннүг хуралды эрттирген. Объектиде ажылдарны тудуг организациязының удуртулгазы, тудуг болгаш кадык камгалал сайыттары-биле кады сайгарып чугаалашканнар.
Тыва Республиканың албан медицина камгаладылгазының девискээр фондузу апрельдиң 25-те, 9.00 шактан 17.00 шакка чедир, республиканың чурттакчы чонунга медээлер дыңнадырының деңнелин база камгалаттырган кижилерниң албан медицина камгаладылгазының айтырыгларының талазы-биле эрге-хоойлу билиглерин бедидер сорулгалыг «Ажык эжиктер хүнүн» эрттирер.
Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг суурда элээдилерниң хораннанган чүүлүн тодараткан экспертиза, этиленгликоль болганын түңнээн.
«Торгалыг суурда хораннанган оолдарның кадыкшыл байдалы чүгээртээн деп, дыңнадып тур мен, чаңгыс чер-чурттуглар. Үш оол токсикология салбырында, ийи оол республиканың уруглар эмнелгезинде чыдар. Оожургап, анаа олурбас ужурлуг бис.
Апрельдиң 20-де, Тываның Чөөн-Хемчик кожуунга республиканың аът чарыжы чаңчыл езугаар болуп эртер.
"Енисейниң Сибири" төлевилел-биле кады ажылдаарын үш регион дугурушкан. Красноярск крайның губернаторунуң хүлээлгезин күүседип турар Александр Усс, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Хакасияның Баштыңы Виктор Зимин дугуржулгага атты салганнар.
Красноярскиниң экономиктиг форумунуң үезинде, «Красноярск-2019 дирекциязы» автономнуг коммерциялыг эвес организацияның удуртукчузу Максим Уразов база Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол олар кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салганнар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, соцчеткилерде онлайн-чурум-биле дамчыткан хуралда, Хакасия база и Красноярск крайның төлээлериниң киржилгези-биле үш талалыг ажылчын бөлүктүң ажылдаары «Енисейниң Сибири» төлевилел офизин тургузарын дааскан.
Тываның Хову-Аксы суурунда хоозураан кобальт комбинадының, амгы үениң үлетпүрүнге перспективтиг чиг-эт болур, хоралыг болгаш аар металлдарның муң-муң тонна артынчыларын болбаазырадырынга инвесторлар тыптып кээринге регион улуг идегелдиг.
Кызылдың аэропорту Азия чурттарынче чүък сөөртүлгезиниң белдири апаар чадавас. Красноярскиниң экономиктиг форумунуң үезинде (КЭФ) Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ТАСС-ка ооң дугайында дыңнаткан.
Төлевилелдиң ниити инвестиция хемчээли 1,26 млрд рубль хире. Тываның найысылалы Кызылда коммуналдыг чаңгыс көвүрүгнүң эде тудуушкун ажылдары 2019 чылда доостур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ак-Довурак – Абаза оруун септээринге сонуургалдыын чугаалаан. Ооң бодалы-биле алырга, ол регионга Новосибирск-биле дорт аргыжар арганы бээр.
Бөгүн Красноярскиниң экономиктиг форумунуң ийиги ажыл хүнү эгелээн. Тыва Республиканың чугаалажыышкын өрээлинде ажыл-агыйжы ужуражылгалар эртип, аңгы-аңгы инвестиция төлевилелдериниң сайгырылгазы уламчылап турар.
(Регионнуң удуртукчузу Красноярскиниң экономиктиг форумунуң аргаларының дугайында)
Апрель 12-де XV Красноярскиниң экономиктиг форуму ажылын эгелээн.
В.М. Халилов аттыг Тываның күрүне филормониязынга профессионал башкылал мергежилиниң мөөрейинге тиилекчилерни шаңнап-мактаан байырлыг хемчег болуп эрткен.
«Өг-бүле бүрүзүнге бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелиниң дээштииниң кол көргүзүү ийи көргүзүгге чедиишкинден хамааржыр:
Республиканың эмчи колледжизи Красноярскиниң күрүнениң медицина университеди, Сибирьниң күрүнениң медицина университеди база Алтайның күрүнениң медицина университеди-биле кады ажылдаар дугайында дугуржулгаларны чарган.
Вторникте, муниципалдыг тургузуглар-биле видеоконференция чурумунга эрткен республика чазааның хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Каа-Хем суурда чылдың-на сугга алзыр девискээрлерге хамаарыштыр тодаргай хемчеглерни бир ай дургузунда алырын Кызыл кожуун чагыргазының даргазы Валентин Енданга дааскан.
Тыва Республиканың Чазааның 2006 чылдың май 18-те «Тыва Республиканың Баштыңы - Чазааның Даргазының өөредилге адырында премияларын болгаш грантыларын тыпсырының дугайында» №642 доктаалынга даянгаш
Москвага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Күрүне Думазының даргазының бирги оралакчылары база бюджеттер аразында хамаарылгалар айтырыгларының талазы-биле үш талалыг комиссияның бир даргазы Александр Жуков-биле ужурашкан.
«Ат-алдарлыг даш-чонукчузу, Бай-Тайгадан билдингир чурукчу болгаш дарган, талантылыг болгаш кайгамчык башкы, өглерниң бурунгу уран чүүлүнүң кадагалакчызы, хөй-ниитичи, бистиң төрээн республикавыстың төлептиг оглу Сергей Хомушкуевич Кочааның дүүн дүне, 66 харлыында, чүрээ турупкан.
Апрель 5-де, Улуг Кремль Ордузунга, Россияның Президентизи Владимир Путин чуртта чижилгени хөгжүдерин деткиир талазы-биле РФ-тиң субъектилериниң ажыл-чорудулгазында мурнады боттандырар угланыышкыннар айтырыын чугаалашкан Күрүне чөвүлелиниң хуралын эрттирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол среда эртенинде бодунуң блогунга, муниципалдыг эрге-чагыргага сезоннуг ажылдар-биле холбашкан кол даалгалар даңзызын парлаан:
Барыын-Хемчик биле Чөөн-Хемчик кожууннарда - Кызыл-Мажалык, Ак-Довурак база Чадаананың чурттакчылары чыл төнчүзүнде амгы үениң дериг-херексели-биле 2d и 3d хевирге киноларны көрүп эгелээр.
Каа-Хем суурда Республиканың эки турачылар штавы бодунуң ажылын уламчылавышаан. Дүүн хүннүң 18 шакка чедир, 50 кижи штабта дежурныйлап турар специалистерден дуза дилеп келген.
Тывада, Каа-Хем суурда сугга алыскан черлерде кижилерге дуза көргүзер болгаш тайылбыр бээр, республиканың эки турачылар штавы бодунуң ажылын эгелээн.
2018 чылдың март 21-26-да республика девискээринге хүндүс агаарның температуразы +10,+15° чедир хенертен чылаан. Марттың сөөлгү он хонуу база--ла чылыг хүннерлиг болган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чазактың албан дужаалдыг кижилеринге Кызыл кожуунда аварийлиг катап тургузуушкун ажылдарының талазы-биле дарый күүседир даалгаларны берген:
30,8 муң гектар шөлге часкы тарылга ажылдарын чорудар. Ооң 6,2 муңунга тараа культураларын, 21,4 муң гектарынга мал чиир тараа үрезинин чажар.
Красноярск край, Тыва база Хакасияның тургузуп турары «Енисей Сибири» экономиктиг макрорегионнуң кол төлевилелдериниң бирээзи Кызыл-Курагино демир-оруунуң тудуу болур деп, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар.
Экономиктиг хөгжүлде яамызы 2017 чылдың 4 кварталында күрүне ачы-дузаларын көргүзер хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төптер четкизин тургузуп, ону хөгжүткен регионнарның рейтингизин белеткээн.
Россияның банкызының Сибирьде кол эргелелиниң Тыва Республикада салбыры - Национал банкының төлээлериниң киржилгези-биле Тываның Чазааның хуралынга ындыг шиитпирни хүлээп алган.
Республиканың төп болгаш мурнуу кожууннарынга хар бо чылын хөй дүшкенин сагындыраал. Ынчангаш Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол часкы үеде эрээн хардан суг үери болу бээрин баш удур сагындырып, чер-черлерге белеткел ажылдарын күштелдирип, онза байдалды болдурбас база чайладыр оперативтиг штабтарны тургузар дугайында айтыышкынны берип, чогуур доктаалга атты салган турган.
Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязынга база Тыва Республиканың Чазак Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировка эртер аныяк специалистерни шилиир конкурска киржири-биле документилерни хүлээп эгелээн.
ОБЯ-ның кол эргелелиниң парлалга албанының дыңнадыы-биле алырга, март 29-та 18.00 шакта, Тывада Высокая, Современник, 2-ги Целинная, Фестивальная, Холмистая, Аржаан, Горнорудная, Кедровая, Интернациональная, Аныяк, Лазурная, Алдан-Маадыр, 2-ги Буренская база Сергей Лазо кудумчуларында
Тываның чонну ажылга хаара тудар төптери «Катарсис» программа комплекизиниң амгы 8-ки хевиринче 2018 чылда шилчээн.
Онза байдалда яамызының Тыва Республикада кол эргелели биле Кызылдың прокуратура ажылдакчыларының бирги хынаан объектизи – найысылалдың төвүнде "Алма" садыг төвү болган.
2018 чылдың бюджединче Тываның Чазааның киирген эдилгелерин Дээди Хурал бадылаан.
88 бажыңны, оларның 58-зи бүрүнү-биле, а 30-ин кезек-чамдыызын суг алган. Аныяк (30 см-ге), Интернациональная, Кедровая база Аржаан кудумчуларда сугнуң деңнели баткан. Сугга алыскан черлерде бажыңнарда чеже кижи чурттап турганын тодарадып турар.
Тываның Аңныыр ажыл-агый чөвүлелиниң хуралынга куштарны болгаш хүрең адыгны чазын аңнаар үезин эгелээр дугайында айтырыгны чугаалашкан.
Тываның Чазаа «2018-2022 чылдарда амгы үениң хоорай хүрээлелин хевирлээри» Тыва Республиканың күрүне программазынче өскерилгелерни киирер дугайында» Тыва Республиканың Чазааның төлевилелин ажылдап кылган.
Федерацияның үш субъектизиниң экономиктиг хөгжүлде талазы-биле регион яамыларының удуртукчулары Красноярскиниң экономиктиг шуулганында "Енисей Сибири" макрорегион төлевилелин таныштырарын сайгарып чугаалашкан.
Коргунчуг өрт айыылынга чоок кижилерин, ажы-төлүн чидирген кижилерни деткиир дээш республиканың чону хөй-ниити эгелээшкини-биле эрттирген «Кемерово, Тыва сээң-биле кады» деп кажыыдалдың акциязынга чыглып келген.
Тывада уругларга стационарлыг лагерьлер саны көвүдээр. Эрткен чылга деңнээрге, бо чайын республикага 198 чайгы кадыкшылга легерьлери ажылдаар, азы 5 лагерь хөй. Немелде баазаларны ажытканы, сезонда немей 3 муң хире уругну дыштандырар арганы бээр.
Тываның мал ажыл-агыйларында мал оолдаашкыныны февральда-ла эгелээн. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы республика баштыңы Шолбан Кара-оолга ооң баштайгы түңнелдерин илеткээн.
Кемеровонуң төвүнде «Зимняя вишня» садыг-хөглээшкин комплекизинге улуг-хүннүң ийиги чартыында улуг өрт өөскүп үнген.
Республика бюджединде ол сорулгага бо чылын 1 млн. 100 муң рубль көрдүнген, төлевилелге эвээш орулгалыг 2587 өг-бүле киржир.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, синоптиктерниң республикада агаар хенертен чылып, 15 градус чедер дээнин, база катап сагындырган.
Тываның Чазаа орук-транспорт комплекизиниң сайыдының оралакчызынга чаа томуйлаашкыннарны бадылаан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чогуур доктаалга атты бо неделяда салган.
Тываның Чазаа күрүне чагыы-биле 32 млн. ажыг рубльди республиканың чурттакчыларынга билдингир артистерниң болгаш чогаадыкчы коллективтерниң 2018 чылда концерт программаларынче шилчидер.
«Президент соңгулдаларында чоннуң көргүскен бедик көдүрлүүшкүннүг хей-адын хевээр арттырып, ону тодаргай ажыл-херектер-биле көвүдедип, республиканың чедиишкинин ажыл-агыйжы хүннерде бүгү аргалар-биле ажыглаар херек.
Tыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын, РТ-ниң Чазааның 2017 чылдың декабрь 4-те №560-р айтыышкынын күүседири-биле, республиканың школаларында 2018 чылда Кызылдың президентиниң кадет училищезинче дужаап кирер кордакчыларны шилип эгелээн.
Республика 3 болгаш оон ажы-төлдүг ада-иелерниң саны-биле Россия Федерациязының субъектилериниң аразында мурнуку черде, ынчангаш апрельдиң ийиги он хонуунда Күш-ажыл аямызы ажыл чок хамаатылар аразындан хөй ажы-төлдүг ада-иелерни база инвалид уруглар азырап олурар ада-иелерни ажылга хаара туткан өнчүнүң шупту хевирлеринде ажыл берикчилеринден бизнес планнарның конкурстуг шилилдезин эрттирерин планнаан.
Тываның Баштыңы президент соңгулдаларының түңнелдериниң дугайында чугаалап тура, күрүне биле чоннуң сонуургалдары каттыжа бээри ховар таварылга деп демдеглээн.
Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы Россия Федерациязының Президент соңгулдаларында бадылаашкынның түңнелдерин бадылаан. Бадылаан кижилерниң ниити санындан хууларга онааштыр көргүзүглер түңнелдерин үндұргени ол.
2018 чылдың апрель 12-де Красноярскиниң экономиктиг шуулганында «Енисей Сибири» төлевилелди таныштырар.
Марттың 18-те, РФ-тиң Президент соңгулдаларының хүнүнде, республиканың он муниципалитединиң чурттакчылары хөй-ниити шөлдерин чаагайжыдар талазы-биле бадылаашкынга киришкен.
2018 чылда Тывада тарылга шөлдериниң хемчээли 8,5 хуу улгадыр. Эрткен чылга деңнээрге тараа шөлдерин үш катап улгаттырар.
РФ-тиң Президент соңгулдаларында Сибирь федералдыг округтуң регионнар аразынга Тыва эң-не бедик идепкейин көргүскен. Тывада Владимир Путинни эң-не хөй соңгукчу бадылап, Сибирьде мурнуку черже үнген.
Тываның чонунуң хамааты быжыг туружунга база чаңгыс демниинге кажан-даа бүзүрээр мен. Президент соңгулдаларының түңнелди ону бадыткады.
Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязы Россия Федерациязының Президент соңгулдаларында бадылаашкынның баштайгы түңнелдерин дыңнаткан.
Кызыл хоорайның Арат шөлүнге Крымның Россия-биле каттышканының дөрт чыл оюнга тураскаадып эрттирген митинг концертке 2500 кижи чыылган. Дыка хөй кижилер өг-бүлелери база ажы-төл-биле байырлалды сонуургаан.
Тыва Республиканың Чазаа биле Сибирьниң генерация компаниязының аразында күштүг бооп турар дугуржулгалар Кызылдың чылыг-биле хандырылгазының системазы он чыл бурунгаар турум болурунуң курлавырын тургускан.
«Волонтерлар шимчээшкининде кижилер халас ажылдап-даа турар болза, ооң хөгжүлдезинге дөмей-ле акша херек – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар.
Россияның Президентизиниң чарлааны Эки турачылар чылының адаа-биле тыва волонтерлар шуулганы Кызылдың Улусчу чогаадылга бажыңынга болуп эртер.
Тываның Баштыңының чанында Хамааты бот-идепкей чөвүлели республика чазааның таныштырганы 2030 чылга чедир Тываның стратегтиг хөгжүлде төлевилелин деткээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Енисей» ФКА-ның начальниги Сергей Аникин-биле ажыл-агыйжы байдалда ужурашкан.
А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжизинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгу, республиканың хоочуннары, эртемденнер, чогаалчылар, төөгүчүлер, студентилер, школачыларның киржилгези-биле «Созидатели Советской Тувы. Чтобы помнили…» деп номнуң таныштырылгазы болуп эрткен.
Россияда ам болур президент соңгулдаларында ол азы өске кандидат дээш бадылаар кижилерни көргүзери-биле «Рейтер» агентилел соңгулда мурнунуң фотоочеригин парлаан.
«Өзүлдениң локомотивтери» улуг төлевилел чорудуу-биле Иркутскиге эрткен үлетпүр шуулганы Сибирь федералдыг округтуң территорияларының үлетпүр болгаш инновация курлавырының кедилиг төлевилелдерин таныштырган шөл болган.
Кызылга тыва блогерлерниң баштайгы ужаражылгазы болуп эрткен. Март эгезинде чыглыр дугайында медээ четки делгеминге көстүп келген. Аныяктар социал четкилерде идепкейжи-даа болза, боттарын блогерлер деп санавас бол, организаторларның манааваны хөй кижи Национал театрның фойезинге чыглып келген.
Россия Федерациязының Президент соңгулдаларының бүдүүзү неделяда регионнуң амыдырал-хандырылгазын харыылап турар Тываның шупту структуралары болгаш бүдүрүлгелери шыңгыы чурум-биле ажылдаар.
Тывада Россия Федерациязының Президент соңгулдаларынга үннер санаар техниктиг дериг-херексел – соңгулда бюллетенин аайлаар комплекстерни ажыглаар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Росгвардияның Тыва Республикада килдизиниң начальниги, полицияның полковниги Сергей Затолочный база ооң оралакчызы, штаб начальниги, полковник Сергей Долженко олар ужурашкаш, 2018 чылдың март 18-те эртер соңгулдаларга белеткел дугайында чугаалашкан.
Тывада база бир эштир бассейнни ажыткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дыштаныр хүннерде Барыын-Хемчик кожуунга чорааш, Ак-Довурак хоорайда эштир бассейнниң байырлыг ажыдыыышкынга киришкен.
Бүгү-делегейниң херээженнер хүнү – Март сеске тураскааткан байырлыг хурал Тываның В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга болуп эрткен. Аңаа күш-ажылдың хоочуннары, хөй-ниити болгаш күрүне ажылдакчылары, кожууннардан херээженнер шимчээшкининиң идепкейлиг киржикчилери чаладып киришкен.
Эргим херээженнер! Делегейниң херээженнер хүнү-биле сеткилимниң ханызындан чедирген байырым хүлээп ап көрүңер!
Эргим херээжен чон!
Делегейниң херээженнер хүнү-биле чүректиң ханызындан байыр чедириишкиннерин хүлээп ап көрүңер.
РФ-тиң Президентизиниң Федералдыг Хуралга айыткалында сорулгалар-биле холбаштыр Тываның Чазаа бодунуң планынга өскерилгелерни киирер.
Марттың 2-де Сибирь регионнарының губернаторлары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолду «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязының Чөвүлел даргазынга соңгаан. Тываның хөй-ниити төлээлери ол болуушкунга хамаарыштыр бодалын илереткен.
Марттың 2-де Сибирь регионнарының губернаторлары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолду «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязының Чөвүлел даргазынга соңгаан. Тываның хөй-ниити төлээлери ол болуушкунга хамаарыштыр бодалын илереткен.
Суд приставтары федералдыг албанның Тыва Республикада эргелелиниң 2017 чылда ажыл-чорудулгазының түңнелдерин үндүрген коллегия хурал бөгүн эрткен.
Регионнар аразының “Сибирь дугуржулгазы” каттыжыышкынның кежигүннери – Сибирь губернаторларының бадылаашкыны-биле ассоциацияның чөвүлел даргазынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолду соңгаан.
Марттың 6-7-де
Ортумак тускай өөредилге черлериниң болгаш ТКУ-нуң студентилерниң киржилгези-биле байырлал концерти, бичии классчылар ортузунга «Бичии даңгына» чарашпайларның хоорай мөөрейи - «Найысылал» арт-төпке.
«Аваларывыска» байырлал концерти, уран чогаадылга делгелгези – Орус культура төвүнге.
Тываның Хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албанының, Кадык камгалал яамызының база Ростеххайгааралдың Хакас база Тыва Республикалар болгаш Кемерово область талазы-биле эргелелиниң специалистеринден тургустунган ажылчын бөлүк бо чылын бооп болгу дег онза байдалдарны, суг үерин база өрт айыылын чайладып база чок кылырынга Улуг-Хем биле Чөөн-Хемчик кожууннарның кайы хире беленин хынаан.
Кызылдың уруглар поликлиникаларының хүн чуруму марттың бирден өскерилген. Педиатр эмчи дузазын понедельниктен пятница хүннеринде эртенгиниң сес шактан кежээниң сес шакка чедир ап болур.
Президентиниң Айыткалында Россияны болгаш бүгү делегейни кайгаткан чүүл – ракеталарның үзүк-соксаал чок болгаш кайнаар-даа ужуп чоруй барып болурун хандырар эң күчүлүг, бичии хемчээлдиг ядерлиг шимчедикчини чогаадып кылып, дайынчы ракетага тургускан дугайында Путиннуң дыңнадыы.
«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелинге 2018 чыл онзагай. Ийи чыл бурунгаар 200 баш алган бирги киржикчилер ам малчыннаар деп шиитпирлээн аныяк өг-бүлелерге 200 баш хойну дамчыдарлар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде федералдыг удуртукчулар-биле ужуражып, республика бюджединге хамаарышкан база күрүне программаларынга киржири-биле холбашкан айтырыгларны чугаалашкан.
Тываның Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң дужаалы-биле, 2018 чылда уруглар лагерьлерниң реестрин база амыдыралдың берге байдалында уругларның кадыкшылга кампаниязының хемчеглерин акшаландырарынче 30155 муң рубль хемчээлдиг республика бюджединден субсидияны үлээриниң планын бадылаан.
Тываның Кадык камгалал яамызынга Педиатрлар ниитилелиниң хуралы болуп эрткен. Эрткен чылдың түңнелдери-биле шылгараан уруглар участоктарының эмчилерин база эмчи сестраларын аңаа демдеглеп, шаңнаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албан аайы-биле Москвада чеде берген.
РФ-тиң Президент соңгулдаларының хуусаадан эрте бадылаашкыны Тываның Соңгулда комиссиязының сүмелээни-биле, Сүт-Хөл, Тожу база Чаа-Хөл кожууннарда ыраккы болгаш чедери берге черлерге эгелээр.
Понедельникте, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның Хөй-ниити палатазының кежигүнү, Мөңгүн-Тайга кожуунда «Мөген-Бүрен» КУБ-туң директору Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак-биле ужурашкан.
Бо чай Тывага изиг болуру чугаажок. Улустар аразының шериг оюннары-2018-тиң элээн каш хемчеглерин база «Шериг авточарыш» бүгү-армейжи маргылдааларның шилилде чадазын эрттирер чер кылдыр бистиң регионну шилип алган.
Айыылдыг артынчылар-биле ажылдаар чөпшээрелдиг Сибирьде каш санныг бүдүрүлгелерниң бирээзи - Красноярскдан «Квант» компания эрги «Тывакобальт» комбинадының артынчыларын ажыглаарының база чок кылырының аргазын көөр. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Квант» КХН-ниң удуртукчузу Сергей Бехтев-биле ол дугайын дугуржуп чугаалашкан.
Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызы кожууннарның эмнелге албан черлериниң, ылаңгыя уруглар поликлиникаларының ортузунга «Хумагалыг поликлиника» төлевилелди бо чылын база уламчылаарын шиитпирлээн.
Тываның Баштыңының Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле байыр чедириишкини:
Эргим чаңгыс чер-чурттуглар! Чепсектиг күштерниң хоочуннары болгаш шериг албанныглар!
Тывада ажылдап турар улуг инвестиция компанияларының сөөлгү үш чылда республика бюджединче киирилделери 1,8 катап өскен. 2014 чылда регионнуң казназынче 314,1 млн. рубль төлевирлерни киирген болза, 2017 чылда ол түң 549,1 млн. рубль болган.
2017 чылда Тывада 5 муң ажыг кижиниң күш-ажылчы хамаарылгаларын чажыт байдалдан үндүрген. Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының амгы үеде ол угланыышкындаа ажылды уламчылап турар.
Росреестрниң Тыва Республикада эргелели (Эргелел) Күрүне регистрациязы, кадастр болгаш картографияның федералдыг албаны – Росреестрниң тургустунганындан бээр 10 чылынга, Россия Федерациязында шимчевес өнчүге база ооң-биле кылыгларга эргелерге күрүне регистрациязының системазын үндезилээнден бээр 20 чылынга тураскаадып, марттың 1-де тайылбырлар бээр чаңгыс аай хүннү эрттирер.
Чонну ажылга хаара тудар албанның органынче ажыл берикчизиниң организацияны дүжүрүп турары-биле, штат кызырылганда ажылдан хосталыр ажылдакчыларның дугайында берген албан медээзинге даянгаш, Россия Федерациязының субъектилер аайы-биле күш-ажыл рыногунда неделя санының монторингизин Россияның Күш-ажыл яамызы кылып турар.
«Күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дузалар алырда электроннуг хевирни ажыглаан хамаатыларның үлүү» көргүзүг талазы-биле Росстаттың шинчилелиниң түңнелдерин албан езузу-биле парлаан. Ооң түңнели-биле Тыва Республика шыырак дээн беш регионнуң санынче кирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралында Шагаа биле Масленица байырлалдары эки эрткен, а ооң онза ужур-уткалыы эң кол болганын демдеглээн.
«Натура Сиберика» компанияның ээзи Андрей Трубников Тыва дугайында номну бижииринче билдингир россижи журналистер Алексей Беляков биле Максим Мармурну хаара туткан. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол ооң дугайында бодунуң блогунда дыңнаткан. Журналистер бижиир номунга материалдар чыыры-биле Тывада келгеш, бир дугаарында чазак даргазы-биле ужурашкан.
Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу Кызылга февраль 16-да келгеш, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери Айдаш, Аржаана Хорлууларның кайы хире кыштап турарын сонуургап, Кызыл кожууннуң Эйлиг-Хемниң Кызыл-Чыраа деп черде оларның кыштаанга четкен.
Февраль 14-те Тываның Чазааның бажыңынга Шагаа байырлалы таварыштыр күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг езулал болуп эрткен. Республика Баштыңы чыылганнарга чугаалаан:
Бо чылын Тывада шээр малдың массалыг оолдаашкыны март-апрель айларда эгелээр.
Февраль 14
– Кызылдың оң талакы дачалар ниитилелиниң чурттакчыларынга национал оюннар, концерт программазы – Вавилин ээтпээнге 12.00 шакта.
Кызыл хоорайның аэропортунуң эде чаарткан ужудуп-хондурар шөлү бирги агаар суднозун хүлээп алган. «Нордстар» авиакомпанияның Красноярск-Кызыл маршрутта рейзиниң "ATR 42" самоледу шөлге хонупкан.
Кызыл кожууннуң Баян-Кол суурга чаа Культура бажыңын ажыдар онзагай болуушкун болган. Федералдыг төлевилелге республика Чазааның идепкейлиг киржип, ажылдаан түңнелинде, суурда 80 олуттуг чаа культура одаа ажыттынган.
Кызыл кожуунга Тываның Баштыңының ажыл-агыйжы сургакчылаашкыны ведомстволар аразының эр башкыларының республика шуулганындан эгелээн.
Чоннуң Шагаа биле Масленица байырлалдарын белеткеп эрттирер план-биле алгаш көөрге, бо неделя дыка чымыштыг.
Тывада муниципалдыг тургузуглар чөвүлели тус черниң төлээлекчилер депутаттарының бирги съездизин чыгган. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол съездиниң ажылынга киришкеш, Тываның ниити стратегтиг хөгжүлдезинге дүүштүр тус чер бот-башкарылга органнарының ажылын эде тургузары чугула базым болурун айыткан.
Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга Российжи эртем хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал болган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол профессионал байырлалы-биле эртемденнерге байырны чедирип, күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның эртем хүнүнде Тываның күрүне университединиң студентилери-биле ужурашкан.
Шолбан Кара-оол, Тыва Республиканың Баштыңы:
- Красноярск край, Хакасия база Тыва – бо үш кол регионга даянгаш, Енисейниң экономиктиг зоназын тургузар дугайында идеяны бөгүнде элээн сайгарып турар. Кызыл – Курагино демир-оруунуң тудуу ол инициативаның үндезининде.
Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Эртине Данзы-Белектиң удуртулгазы-биле яамының делегациязы февраль 5-те Бурятияга чораан.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы сүткүр малдың продуктулуг чоруун көвүдедиринче угланган субсидияларны бээринге документилерни хүлээп эгелээнин чарлаан.
Республика Баштыңының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Шолбан Хопуя Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелден чурттаар чер бээрин негээн улуг өскүстерниң забастовказынга хамаарыштыр «МК в Тыве» редакцияга тайылбырны берген.
Тываның хөй ажыл-чорудалгалыг төвүнге күрүне ачы-дузазының порталы таварыштыр хүлээп алыышкынга бижидер дээш келген кижилерге эмчилер халдавырлыг аарыглар профилактиказы болгаш амыдыралдың кадык овур-хевириниң, донор ханын дужаарының, ыжык аарыгларының дугайында арга-сүмелерни бээр.
Кызыл хоорайның хөй-ниити транспортунуң парыгында ишкир, чаа "ПАЗ" маркалыг 20 автобус немешкен. Эрткен чылдың төнчүзүнде Тываның Чазаа лизинг чээлизи-биле машина садып алырынга баштайгы дадывыр кылдыр 4 млн. рубльди тускайлап берген.
2017 чылда ХБАБ эргелелиниң органнары төрүттүнген дугайында 7041 база чок болган дугайында 2813 бижикти бүрүткээн.
Февраль 1-де, республиканың тудуг болгаш ЧКА сайыды Евгений Овсянников база Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилелдиң директору Саида Сенгии өскүс уруглар-биле ужурашкан.
Өвүр, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Улуг-Хем кожууннар база Ак-Довурак хоорайдан 11 класстың доозукчулары федералдыг шылгалдаларның шенелдезинге киришкен.
Республиканың Одалга болгаш энергетика яамызы ооң дугайында дыңнаткан. Республиканың 4 улуг котельнаязында (Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Хову-Аксы, Чаа-Хөл) база Кызылдың чылыдылга-энергетика төвүнде ажыл доктааткан чурум езугаар чоруп турар.
Губернатор төлевилели 2014 чылда эгелээнин сагындыраал. 4 чыл дургузунда 2203 кижини дээди өөредилге черлеринче дужаадып киирери планнаттынган, херек кырында 2226 кижи кирген.
Тываның агроүлетпүр комплекизиниң специалистери 2017 чылдың түңнелдерин үндүрген. Февраль эгезинде эртер республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының коллегия хуралында ындыг отчетту бээр.
Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызы 2018 чылдың февраль 18-19-тан марттың 10-11-ге чедир «Артек» бүгү-делегейниң уруглар төвүнүң «Сөстүң экологиязы» II сменазынга киржир өөреникчилер делегециязын чыып турар.
2017 чылда Тывада шупту 95165 өг-бүлениң 51441-и социал ачы-дузаларны алган. Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилел чылды түңнээн хуралында ындыг сан-чурагайларны дыңнаткан.
Президент Владимир Путин өг-бүлелерни деткиир болгаш чаш төл төрүттүнеринде идиг бээр хемчеглерни айыткан. Бирги чаш төрүттүнгенде ай санының төлевиринге ол хамааржыр.
2016 чылда эгелээн губернатор төлевилели 1420 өг-бүлеге социал деткимчени көргүзүп, халас хөмүрнү дүжүрген. Эрткен чылын 3479 уруг бар 718 өг-бүле социал хөмүрнү алган.
Вторникте, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тывада ажылының аайы-биле келген Күрүне Думазының депутады Мерген Ооржак-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хостуг хүрешке «Гран при Иван Ярыгин» делегей маргылдаазында киржип турар Россияның чыынды составында тыва спортчуларны деткип четкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Красноярск крайга чорааш, хостуг хүрешке «Гран при Иван Ярыгин» делегей чергелиг маргылдааны көрүп, крайның губернаторунуң хүлээлгезин күүседип турар Александр Усс-биле Сибирь федералдыг университетке, культура болгаш уран чүүлдүң объектилерге чорааннар.
Тываның күрүне университединге регионнуң Хөй-ниити палатазының төлээлериниң, күрүне университединиң юридиктиг факультединиң студентилериниң, республиканың юридиктиг ниитилежилгелер төлээлериниң киржилгези-биле «Арыг соңгулдалар дээш» хайгааакчылар корпузунуң федералдыг төлевилелинге стартты берген «Арыг соңгулдалар дээш» конференция болуп эрткен.
Республиканың хереглелдиг хамаатыларынга адрестиг социал дуза көргүзер социал төлевилелдерни боттандырарынга 15,6 млн. ажыг рубльди тускайлаан.
Красноярск крайның губернаторунуң оралакчызының оралакчызы Александр Походин Тывага тускай белекти сөңнээн. Ол фронтучу кырган-ачазы Александр Григорьевич Чирковтуң өг-бүлезиниң эрги эдилелдериниң аразындан хүлерден шуткуп куткан буддийжи бурганны тып алгаш, республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолга дамчыткан.
Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы республиканың чурттакчы чонунуң амыдырал байдалының деңнелин бадыткаан күш-ажыл төлевириниң хемчээлинге мониторингини кылган.
Тыва Республиканың Баштыңының 2017 чылдың декабрь 7-де «Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының структуразын бадылаар дугайында» № 236 Чарлыы езугаар,
Тывадан Красноярск хоорайда Сибирь федералдыг университеттиң Шериг-инженер институдунда өөренип турар курсантылар-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Шагаа байырлалының мурнуу чарыында ужуражып, оларның кандыг өөренип, чурттап турары-биле танышкан.
Эрткен чылга деңнээрге, Тыва 2018 чылда 26 хуу хөй федералдыг дузаны алыр. Ооң ниити түңү 2,255 млрд. ажыг рубль.
РФ-тиң Президентизиниң чарлыы езугаар, 2018 чылдың январь 1-ден төрүттүнген бирги чаштарга ай санының төлевир акшазынче хамаатылардан билдириишкиннерни үе шаанда алырынга шупту негелделерни хандырарын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол социал албан черлеринге сүмелээн.
Тываның күрүнениң арга-арыг комитеди 2017 чылда 6064 гектар шөлде арга-арыгны катап тургускан. Ооң 5600 газынга чайгаар өзүп-үнер ажылдарны чоруткан. Арга-арыг өрттеринден когараан база кезип каапкан ыяштарлыг 464 гектар черге ыяштар өзүмнерин олурткан.
Тываның Хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албанының коллегия хуралында, эрткен чылдың түңнелдерин база 2018 чылда мурнады боттандырар угланыышкыннарны чугаалашкан.
«Тывада сөөлгү он чылда чаш уругларның өлүп-хораар чоруу ийи катап эвээжээн. 2007 чылда 118 чашты чидирген болзувусса, 2017 чылда – 62. 1958 чылдан бээр эң-не куду көргүзүг – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чазак хуралында ол айтырыгны чугаалашканының түңнелдерин бижидип алыкчыларынга дыңнаткан.
Январьның 23-те, Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының коллегиязының калбак хуралынга 2017 чылда ажылдың түңнелдерин үндүрген. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол хуралдың ажылынга киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң оралакчылары-биле хуралдааш, чылдың эң кол – биче суурларны база ивижи өг-бүлелерни деткиир төлевилелдери ам-даа чедир кылырын айыткан.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чазак кежигеннери база муниципалдыг тургузуглар удуртукчулары-биле понедельникте эрттирген аппарат хуралында Росияның школаларында онза болуушкуннарже кичээнгейни углаан.
Понедельникте аппарат хуралында, Тывада чаа томуйлаткан иштики херектер сайыды Александр Щурнуң киржилгези-биле республика девискээринде криминогенниг байдалды чугаалашкан. Чаа сайыт амгы бо хүннерде байдалды илеткеп, чоокку үеде Тываның барыын кожууннарынче үнер деп турарын дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, кожуун чагыргалары-биле видеоконференция харылзалыг эрттирген аппарат хуралында, агаарның температуразының дугайында школачыларга үе-шаанда дыңнадырын негээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва-биле кызыгаарлашкак Увс аймактың губернатору Д. Батсайхан баштаан моол делегацияны хүлээп алган.
22.01.2018
Тывада Аныяктарның бот-идепкейиниң чылы Эки-турачы болгаш волонтержу чылынче эстафетазын дамчыткан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяктарның бот-идепкейиниң эң көскү түңнелдерин «Спортчу элита» байырлыг кежээ ышкаш чылдың-на эрттирерин саналдаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл Azimut Отельдиң чиңгине менеджери Иван Горновой-биле ажыл-агыйжы чугааны кылган. Сөөлгү үениң негелдезинге дүүштүр туткан аалчылар бажыңы баштайгы аалчыларын уткуп алырынга кайы хире беленин чугаалашкан.
Контроль департаментизиниң директорунуң оралакчызы Эльмар Апаев баштаан Күрүне корпорациязының төлээлери Николай Высочанский биле Михаил Голов олар, январьның 15-тен 17 хүннеринде, хамаатыларны өскээр көжүрер прорграмма-биле республика найысылалында туткан чаа белен тудугларны, ам-даа тудуп турар тудугларны база ажыглалга кирген бажыңнарның хемчээлин, көжүрген хамаатыларның санын хынаан.
20 муң организацияның рейтингизинде Республиканың бир дугаар эмнелгези бодунуң ажылдакчыларындан оларны хүлээп ап турары-биле 274 дугаары болган.
Эрткен неделяда лабораторлуг шинчилге үезинде республикада грипптиң үш – ийизи В, бирээзи - АH3N2 хевири бүрүткеттингенин республиканың халдавырлыг аарыглар эмнелгези бадыткаан.
Москвага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Росчетки» АЭН-ның чиңгине директору Павел Ливинский-биле ужурашкан. Регионнуң электри энергетиказын хөгжүдериниң чугула айтырыгларын ужуражылга үезинде сайгарган.
Агаар-бойдустуң таарымчалыг байдалы-биле мал кыштаглаашкыны хүр эртип турарын көдээ ажыл-агый сайыды Эртине Данзы-Белек дыңнаткан.
Россия Федерациязының Президентизиниң даалгаларын күүседип, хамаатыларның орулгаларын көвүдедири-биле, Россия Федерациязының Президентизиниң чарлыктарынга кирбейн барган экономика адырында бюджет ажылдакчыларының (ветеринарлар, чолаачылар, программистер, ЧКА ажылдакчылары болгаш өске-даа) шалың төлевирин 2018 чылдың январь 1-ден индексастаар.
Тываның Чазааның кежигүннери, Дээди Хуралдың депутаттары, яамылар болгаш ведомстволар төлээлери кирген ажылчын бөлүктер хөгжүлде программазын тургузарынга база чоннуң эң эки эгелекчи санал-оналдар конкурузунга киржир чагыгны кииреринге практиктиг дузаны көргүзер дээш, республиканың бичии суурларын кезип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага ажыл-агый аайы-биле чорааш, «Гайдаровчу шуулган» делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияда киржип турар.
Кызылда 55-ки мотоадыгжы бригаданың командиринде полковник Рамиль Ибатуллинни томуйлаан. Төп шериг округунуң 41-ги ниити шериг армиязын командылаан генерал-майор Алексей Завизьон чаа командирни Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга таныштырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң регион полициязының структуразынче көдээде килдистерни эгидер, республикаже кирер черлерге постуларын тургузар, мал оору-биле демисежир тускай килдистерни катап тургузар дугайында дилээн Россияның Иштики херектер яамызынга көөр.
Тываның эрге-чагыргазы тудуг адырында чурумну күштелдирер шиитпирлиг хемчеглерже шилчээн. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол ооң дугайында тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый яамының удуртулгазы-биле эрттирген хуралда дыңнаткан.
«Петербургская политика» фондунуң белеткээни рейтингиде Россияның эң-не тайбың регионнарының санында Тыва хевээр арткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының Президентизиниң соңгулдаларынга белеткел талазы-биле калбак хуралды эрттирген.ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчылары, аямылар болгаш ведомстволар удуртукчулары, регионнуң Соңгулда комиссиязының даргазы болгаш өскелер-даа аңаа киришкен.
Ажыл-агыйның шупту хевирлеринде малдың кыштаглаашкынын хынаар тус черниң штабтары Тываның Баштыңының даалгазы-биле, узун байырлал хүннеринде, малчыннарга практиктиг дуза көргүзүп, ол-ла черинге чогуур хемчеглерни алыры-биле шыңгыы чурумга дежурныйлаашкынны чоруткан.
2018 чылда Тываның тус чер бот-башкарылга органнары кадрлар шимчээшкинин манап турар. Чыл эгезиниң бирги аппарат хуралында, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол муниципалдыг звенога кадрлар чаартылгазын кылыр планнарын дыңнаткан.
Вторникте, аппарат хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол байырлал хүннеринде республика девискээринде эрге-чагырганың корум-чурум камгалаар талазы-биле ажылдаанының түңнелдеринче онза кичээнгейни угландырган.
Январьның 10 дыштаныр хонуунда республиканың чонунга эмчи дузазын көргүскениниң база эмнелге албан черлеринде чылыг чурумун сагып турарынга хамаарышкан медээлер Тываның Кадык камгалал яамызынче доктаамал кирип турган.
Чаа чылдың байырлал хүннеринде, өг-бүлеге болгаш уругларга социал деткимче көргүзер албан черлериниң баазазында хүндүскү лагерьлерге 745 уруг дыштаныр тургаш, 695 кижи дыштанган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол январь 1-де Таңды кожуунга чедип, «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери болур аныяк малчыннарның канчаар кыштап олурарын көрүп, чазак кежигүннеринге үлегерлиг чижээн база саналдаан.
Тыва Республиканың чылыг-энергетика яамызы биле чылыг-энергетика комплекизиниң удуртукчулары узун байырлал хүннеринде республиканың хереглекчилеринге чылыг хандырылгазын үзүктел чок бээр дээш, энергия бээр объектилериниң ажылын шыңгыы контрольга алган.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Ам бичии болгаш 2017 чыл-биле байырлажыр бис. Чамдыктарывыс өөрүп, чиик тынып, а өскелери - өөрүп четтириишкинниң чырык бодалдары-биле, амыдыралга шупту-ла чүве эки болурунга идегел-биле эрги чылды үдээр бис.
Каа-Хем кожууннуң административтиг төвү Сарыг-Сеп суурда Культура сайзыралының төвүн байырлыг байдалга ажыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Каа-Хем кожууннуң административтиг төвү - Сарыг-Сеп суурга бөгүн болуп эрткен культура болгаш уран чүүл ажылдакчыларының съездинге киришкен.
Бөгүн Кремльдиң Улуг ордузунда РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң даргалаашкыны-биле Россия Федерациязының Күрүне чөвүлелиниң чылдың түңнел хуралы болуп турар.
Аңнар курлавырларын, оларның чурттап турар хүрээлелин камгалаар болгаш калбартыр талазы-биле хемчеглерни хандырып, аңнаашкынныг туризмни хөгжүдеринче инфраструктураны тургузарынга аңныыр ажыл-агыйларын киириштирер сорулгалыг аңнаашкын шөлдерин ажыглап турар кижилер-биле дугуржулга чарарының майыын Тываның Чазаа бадылаан.
2019 чылдың кышкы универсиадазынга уткуштур Красноярскиде чаа терминалдың байырлыг ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы киришкен.
Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы А.В. Брокерттиң даргалаашкыны-биле эрткен Чижилгени хөгжүдеринге деткимче көргүзер талазы-биле чөвүлелдиң ийиги хуралында Тыва Республикада чижилгени хөгжүдеринче угланган чаңгыс аай турушту ажылдап кылыр сорулга-биле Тыва Республиканың күрүнениң автономнуг албан черлериниң садыглаашкын ажыл-чорудулгазы-биле холбаалыг айтырыгларын сайгарып көрген.
Бөгүн Красноярск хоорайда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Росавиацияның удуртукчузу Александр Нерадько «Кызыл» аэропорт комплекизин эде тургузар айтырыглар талазы-биле хуралды эрттирген.
Президент соңгулдаларының бүдүүзүнде, «Минченко консалтинг» холдингиниң белеткээни губернаторларның политиктиг турум чоруунуң рейтингизинде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол быжыг турушту ээлеп турар.
Кызылда Убса-Нур кудумчузунда 16, 18 дугаарлыг хөй квартиралыг ийи бажыңче чурттакчылар көжүп кирген. Аварийлиг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер программа-биле 70 өг-бүле чаа квартираларның дүлгүүрлерин байырлыг байдалда алыр аас-кежиктиг болган.
«Тыва» КТРК-га бодунуң интервьюзунга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төнүп турар 2017 чылга үнелелди берген.
Сибирьниң ийи республиказы – Тыва биле Алтай Республикалар эмчилерниң санын көвүдедип, эмнер-биле хандырылганы экижидип, өлүп-хораар чоруктуң санын эвээжеткен.
Республиканың каттышкан бюджединиң үндүрүглер болгаш үндүрүгге хамаарышпас орулгаларыниң хемчээли 5 млрд 857 млн рубль болуп, чыл планын 93 хуу күүсеткен.
Тыва Республиканың Чазаа база РФ-тиң Президентизиниң чанында Россияның улус ажыл-агыйы база күрүне албаны академияның филиалы – Сибирьниң эргелеп-башкарылга институду-биле кады ажылдажылга чаа үе-чадаже шилчээн.
Декабрь 20-де Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем ортумак школазының 75 чылдаан оюнга тураскааткан байырлыг хемчег болуп эрткен. Школаны аңгы-аңгы чылдарда дооскан доозукчулар, республиканың аңгы-аңгы адырларында ажылдап чоруур чаңгыс чер-чурттуглары, тус чер чагыргазының удуртулгазы, Дээди Хуралдың депутаттары база ук школаны 1983 чылда алдын медаль-биле дооскан хүндүлүг аалчы – Шолбан Валерьевич Кара-оол байырлалга келген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналы-биле Тываның күрүне университединде тургустунган Философчу клубтуң ээлчеглиг хуралынга экономиканың бүгү адырларында ажыл-херектерни организастап, чорударда онзагай көрүштүг специалистерни дилеп, оларны деткиир ажыл эң-не чугула дээрзи демдеглеттинген.
Чылдың түңнелдери-биле шылгараан спортчуларны, тренерлерни, күш-культура болгаш спорттуң хоочуннарын алгап-мактаан «Спортчу элита-2017» байырлал Тываның Национал театрынга болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бо дыштаныр хонуктарда в Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем суурда чаа культура одааның ажыдыышкынынга киришкен.
Хөй-ниити палатазы удуртукчузун соңгувушаан, бодунуң ажыл-чорудулгазының аңгы-аңгы угланыышкыннарының аайы-биле ажылчын бөлүктерниң составын пленарлыг хуралда шиитпирлээн.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол «Россия чоннарының амгы литературазы. Поэзия» деп ийи дылда бижиттинген антологияның автор экземплярларын Тываның Улустуң чогаалчылары, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери Николай Куулар биле Эдуард Мижитке тывыскан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң декабрь 12-де Дээди Хуралга берген Айыткалынга хамаарыштыр чамдык удуртукчулар боттарының үзел-бодалын илереткен.
Вторникте, декабрь 12-де, Ты¬ваның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада ажыл-херектерниң байдалын база бо чоокку чылдарда иштики политиканың дугайында Айыткалын Дээди Хуралдың депутаттарынга таныштырган.
Декабрь 12-де, Улусчу чогаадылга бажыңынга, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада ажыл-херектерниң байдалын база бо чооку чылдарда иштики политика дугайында Айыткалын Дээди Хуралдың депутаттарынга таныштырган.
Декабрь 12-де, Улусчу чогаадылга бажыңынга, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада ажыл-херектерниң байдалын база бо чооку чылдарда иштики политика дугайында Айыткалын Дээди Хуралдың депутаттарынга таныштырган.
Декабрь 12-де, Улусчу чогаадылга бажыңынга, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2018 чылда республикада ажыл-херектерниң байдалының база иштики политика дугайында Айыткалын Дээди Хуралдың депутаттарынга таныштырган.
Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Дээди Хуралдың хүндүлүг депутаттары! Коллегалар! Чаңгыс чер-чурттугларым!
Чаңчыл езугаар, төнүп турар чылдың сөөлгү айында 2017 чылдың түңнелдерин үндүрер болгаш 2018 чылда чугула ажыл-херектер биле угланыышкыннарны тодаргайлап алыр дээш, мындыг төлептиг составтыг чыглып келген-дир бис.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Чуртувустуң база бир чугула күрүне байырлалдарының бирээзи – Россия Федерациязының Конституциязының хүнү-биле байыр чедирип тур мен.
Чылдың төнчүзүнде, социал адырның 35 албан черлери тускайжыттынган автотранспорту алганнар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ТР-ниң Дээди Хуралынга бо чылдың айыткалын дорт дамчыдылгада көрүп болур.
Республикада шериг объек¬тилерин хынап чораан Төп шериг округунуң чаа командылакчызы генерал-лейтенант Александр Лапин-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналы-биле боттандырып эгелээн «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел социал-экономиктиг хөгжүлде ажыл-херектериниң тулган дээн төлевилели деп шаңналдың кол кордакчызы болган.
41-ки ниити шериг армиязында спорттуң алдарлыг мастерлери биле армейжи чемпионнарның бүдүн десантызы Кызылдың Президентиниң кадет учиилищезиниң кадеттеринге эштиринге, грек-рим база хостуг хүрештерге, бокс база кикбоксингиге мастер класстарны эрттирген.
Декабрь 6-да, средада, Владимир Путин ГАЗ заводтуң 85 чыл болган байырлалынга киришкен. Күрүне баштыңы 2018 чылдың мартта болур президент соңгулдаларынга бодунуң кандидатуразын киирер дугайында шиитпирни хүлээп алганын бүдүрүлгениң ажылчыннарынга болгаш хоочуннарынга дыңнаткан
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң хууда хамаатылар хүлээп алыышкынынга Чаа-Хөл кожуунда эгелеп чоруур сайгарлыкчы Чойган Баазакай киргеш, эт-сеп бүдүрүп турар бүдүрүлгезин калбартырынга деткимчеден көргүзерин дилээн.
Көгел Мижитеевич Саая 1931 чылдың июль 10-да Барыын-Хемчик кожууннуң Аксы-Барлык сумузунга төрүттүнген. Бичиизинден улусчу ус-шеверлерниң ажылын сонуургап, ыяш чөвүрээзинден база чымчак ыяштардан мал-маган, черлик амытаннар дүрзүлерин өттүндүр чонуп эгелээн.
05.12.2017
Тываның Казначействозу: амгы үеге чедир хөгжүлдези Россияның Федералдыг казначействозунуң тургустунганының 25 чыл оюн демдеглээр бүдүүзүнде Федералдыг казначействонуң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң удуртукчузу Солаңгы Саая интервьюну берген.
«100 культура бажыңнары» программа-биле Тывада база бир көдээ клубту туткан.
«Россияның губернаторларының Кремль рейтингизиниң» ийиги үндүрүлгезиниң тургузукчулары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң туружун бедии-биле үнелээн турган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының организастааны аныяк эртемденнер школазының II ажылынга киришкен. Шуулган чүгле Тывадан эвес, а кожа регионнар – Алтай, Хакасия база Красноярск крайдан шупту 150 ажыг эртем ажылдакчыларын болгаш специалистерни хаара туткан.
Ноябрьның 30-де Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) ийиги чыыжының чедиги сессиязының бешки ээлчеглиг хуралында ону бадылаан. Хүн айтырыынга 24 айтырыгны чугаалашкан, ооң эң колу – «2018 чылда база планныг 2019 биле 2020 чылдарда Тыва Республиканың республика бюджединиң дунайында» Тыва Республиканың Хоойлузу болган.
Дээди өөредилге черлериниң 30 ажыг доозукчузу 2017 чылда Тываның эрге-чагырга органнарынга стажировкалааш, оларның 10-у доктаамал ажылдарже кирген.
Тываның Баштыңының чанында Хамааты эгелээшкиннер чөвүлелиниң активчилери оруктар төлевилелиниң күүселдезинде техниктиг байдалды хынап көргеннер.
Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурда спорт залдыг, 176 олуттуг школа-биле, аңаа чыпшыр туткан 50 олуттуг интернат тудуу кидин-түлүк чоруп турар.
Декабрь 29-та Кремль ордузунга болур бүгү-российжи Чаа чыл елказынга киржир оолдар, уругларны шилиири Тывада доозулган.
Эрткен неделяда Тываның найысылалында мөлчүкчү чажыт оюннарлыг залды хоойлуга чөрүштүр ажылдадып турганын илереткен.
«Россияның губернаторларының Кремль рейтингизиниң» ийиги үндүрүлгезиниң тургузукчулары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол федералдыг төпке хамаарыштыр хамаарылгазы элээн быжыг дээрзин айыткан.
«Малдың шупту чүзүнүнүң баш санын көвүдедип алгаш, кыштаглаашкынче кирдивис. Эрткен чылга деңнээрге, сиген-ширбиил бир бүдүн чартык катап хөй белеткеттинген. Ол дээрге кыштаглаашкынны хүр болгаш малдың чаш төлүн чидириг чок, онча-менди камгалап алырынга магадылал-дыр» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол уруг азырап олургаш, чүгле ие эвес, а чедиишкинче шимчедип орукту тып алган иелер дугайында социал четкиде бодунуң арынында бижээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Иелер хүнүнүң бүдүүзүнде ажы-төл азырап алган өг-бүлелер-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң Федералдыг Хуралының Күрүне Думазынга элээн каш ажылчын ужуражылгаларга киржип, 2018 чылда республикага немелде саң-хөө-биле дузалаарының хемчеглерин дугурушкан.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналы-биле эрттирген «Тулган участок шагдаазы» мөөрейниң түңнелдерин үндүрген. Мөөрейниң тиилекчизи,Тываның тулган дээн участок шагдаазы болган, Ак-Довурактан Сылдыс Донгакты республиканың VII адалар шуулганынга адап демдеглээн. Полицияның капитаны кол шаңнал – чорукка ажыглаар аътты алган.
Москвага хайымныг ажыл графиктиг сургакчылаашкынының үезинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту хөгжүдер талазы-биле федералдыг корпорацияның (БОС корпорация) чиңгине директору Александр Браверман-биле ноябрь 22-де ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол туризм талазы-биле республиканың планын бүгү-российжи дүүштүрүлге чөвүлелиниң хуралында таныштырган. «Сөөлгү чылдарда Тывада туризмни хөгжүдүп шыдаанывысты база хуу капиталды ынаар хаара тутканывысты бадыткаан бис. Ам адырны элээн деткиир дээн ажыл-херектерже дап бээр херек!» - деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, ноябрь 21-де, «Россия Федерациязында иштики болгаш үнүүшкүннүг туризмни хөгжүдери» федералдыг тускай сорулгалыг программа талазы-биле каттышкан чөвүлелдиң ХVIII хуралында киржип турар.
«Кадыкшылдың оруу» төлевилелдиң эмчилер бригадазы бо чылдың он айында республиканың 14 кожууннарынче 21 үнүүшкүннерни кылган.
Тыва Республиканың чылыг-энергетика комплекизиниң бүдүрүлгелериниң 2017 чылдың 10 айында ажыл-чорудалгазының түңнелдерин үндүрген: кол көргүзүглер эрткен чылдың көргүзүглеринден экижээн.
Корум-чурум үрээшкиннеринге удур профилактика талазы-биле Чазак комиссиязының чанында ведомстволар аразының ажылчын бөлүүнүң төлээлери Тывада келген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Өвүр кожууннуң кызыгаар черде Чаа-Суур суурда чаа Культура бажыңының байырлыг ажыдыышкынынга киришкен. «Чаңгыс демниг Россия» партияның эгелээни «100 модельдиг культура бажыңнары» федералдыг тускай сорулгалыг программа чорудуу-биле Тывада тудуп турар 10 Культура бажыңнарының бирээзи бо суурда.
Адаларның VII республика шуулганы шылгараңгай спортчуларны, оларның адаларын болгаш тренерлерин алдаржыдары-биле эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызылда коммунал тудугну эде кылырынга стартты берген соонда, орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Бады тудуг-эптээшкин ажылдарын эгелээринге шупту беленин дыңнаткан. "Восток" тудуг организациязының чиңгине директору Сергей Уюсов ук езулалга киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ноябрьда улуг маргылдааларга тиилээн тыва спортчулар-биле ужурашкан. Сергек Ооржак, Антон Салчак база Кежик Монгуш Венгрияның төвү Будапешт хоорайга эрткен кикбоксингиге делегей чемпионадынга алдын медальдарны чаалап алган. А Саян Хертек Сочиге эрткен делегей чемпионадынга чемпионнаан болза, дзюдо мөгези Саян Ондар Черногорияга Европаның бирги чери дээш маргылдаага тиилээн.
Тываның көдээ ажыл-агый яамызы биле республиканың кожуун чагыргалары тыва уксаалыг аъттарның чизезин кады чорудуп турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле, ведомство тыва чылгы ажыл-агыйын камгалап арттырар болгаш сайзырадыр адырда күрүне политиказын боттандырар сорулгалыг «Тыва аът» мурнады боттандырар төлевилелди ажылдадып эгелээн.
Уруглар саны эвээш чурттакчылыг черлерде биче комплектилиг школалар бар. Ындыг көдээ школаларда чаңгыс класста-ла бирден он өөреникчи өөренип турар.
Республиканың тудуг болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый сайыдының оралакчызы Тамара Авыда, архитектура, территориалдыг планнаашкын болгаш хоорай тудуунга контроль килдизиниң консультантызы Айлана Очур база Тываның Чазак Аппарадының информастыг политика департаментизиниң начальниги Али Кужугет Россияның Тудуг яамызының семинарынга киришкен.
Татьяна Брюханова бо чайын республикага бир дугаар кээп, Дус-Хөлге дыштанып чорааш, Тываның агаар-бойдузунга ынакшып каан. Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының сайтызындан ТР-ниң Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң грантызының дугайында билип алгаш, аңаа киржир деп шиитпирлээн.
Республиканың кадык камгалал сайыды Орлан Донгак биле оралакчызы Дмитрий Карымов Улуг-Хемде кожууннар аразының медицина төвүнге чедип, төптүң чаа удуртулгазынга боттуг дузаны катканнар.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Тыва каайлы черинге дашкаар үндүр садар ыяшка декларацияны хүлээп алыр эргени бээр дугайында дилээн Федералдыг каайлы албаны хандырган соонда, Тываның ыяш болбаазырадыр бүдүрүлгелеринге тудуг материалдарын үндүр садары чогумчалыг апарган.
Орус дылды сайзырадыр губернатор төлевилелиниң чорудуу-биле Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызының эгелээни «Найыралдың көвүрүү» регионнар аразының интернет-төлевилели ам амыдыралда шуут боттанып эгелээн. Ооң мурнунда төлевилелдиң киржикчилери чүгле скайп таварыштыр харылзажып турган болза, ам бот-боттары ужуражып чугаалажыр аргалыг.
Тывада ат-сураглыг ыраажы Айдың Монгуш – Ишкин оглу:
- Тыва Республиканың Баштыңының ажылы чонга көскү, бо чылдарда регион херии базымнарын кылган. «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» база «Социал хөмүр» губернатор төлевилелдерин элээн чедиишкиннерлиг деп санаар мен.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Бии-Хем кожуунга четкен. Кожууннуң кышка белеткели, тус черниң активи-биле чугаа, сыын ажыл-агыйынче угланган чаа орук участогун ажыглалга киирери – ажыл-агыйжы чоруктуң планы. Ол чорааш, Туранның Культура бажыңынга чон-биле ужурашкан.
23 харга чедир юниорлар аразынга дзюдога Европаның бирги чери дээш маргылдаага Тываның төлээзи Саян Ондарның бедик чедиишкини – алдын медальды чаалап алганы дээш Дзюдога делегей фондузунуң президентизи Аркадий Ротенберг, Россияның Дзюдо федерациязының президентизи Василий Анисимов олар Тыва Республиканың Баштыңының адынче байыр чедиришкинниг бижикти чоруткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ТР-ниң Чазааның яамылар звенозунда чаа кадрларны томуйлаанын чарлаан.
Тываның Бии-Хем кожуунунда 18,5 км узун хемчээлдиг чаа орукту ажыглалда киирген. Кызылдың транспорт техникумунуң студентилери, "Восток" тудуг организациязының, Тываның автоорук эргелелиниң, ТР-ниң Орук-транспорт комплекс яамызының база «Туран» сыын ажыл-агыйының ажылдакчылары байырлыг ажыдыышкынга киришкен.
Петр Морозов, Тываның Улустуң башкызы:
- Өөредилге дугайында бир дугаарында чугаалаксап тур мен. Бистиң башкыларывыска, кижизидикчи башкыларга, немелде өөредилгениң педагогтарынга, Тываның күрүне университединиң башкыларынга, тускай профессионал өөредилге башкыларынга бөгүн улуг байырлал.
Василий Оюн, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) депутады, "Чөптүг Россия" партия:
- Чөөн чүктүң экономиктиг шуулганында Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң Моолдуң Президентизи-биле ужуражылгазы биске дыка ажыктыг.
Aлдын-кыс Конгар, ТР-ниң Дээди Хуралының энергетика, тудуг, транспорт болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый талазы-биле комитет даргазы:
- Россия Федерациязының Президентизиниң киришкени Чөөн чүк шуулганынга Шолбан Валерьевичиниң ажыл-албаны, стратегтиг планнары бедик деңнелдиг ужуражылгаларда үнелелди ап, хүлээп алдынган.
Иван Чучев, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) депутады, "Чаңгыс демниг Россия" партия:
- Эргижирээн бажыңнардан өскээр көжүрери. Шолбан Валерьевич хөйнү кылган дээр мен. 20-30 хуузун көжүрүп алган бис. Чыл төнчүзүнге чедир ол 60 хуу чеде бээр.
2017 чылдың октябрь 3-те телерадиодамчыдылганың бирги мультиплекс сан-чурагайлыг составынче регион дамчыдылгазының үезин киирериниң байырлыг хемчээ Тывага болуп эрткен.
Россияның Чазааның чанында Аналитика төвү төлевилел ажыл-чорудулгазын мергежилдиг башкарарынга «Төлевилел Олимпизи» конкурсту дөрт дугаар чыл эрттирип турар.
Үлетпүр бүдүрүлгезиниң өзүлдези бедик деңнелин хевээр арттырган. Эрткен чылдың бо үезинге деңнээрге, январь-август айларда үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 113,4 хуу болганын статистика көргүскен.
Бо хонуктарда Чөөн-Хемчик кожуунда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал хөмүрнү дүжүрүп берип турар. 2017 чылда кожуундан 77 өг-бүле губернатор төлевилелинде киржип турар. Социал төлевилел негелдези-биле өг-бүлелер бештен хөй ажы-төлдүг болур ужурлуг.
Дагестанның Баштыңы Рамазан Абдулатипов биле Тыва Республикадан делегация Хасавюрт районнуң Карланюрт суурда Рашид Салахбековтуң ада-иезинге аалдап четкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилели-биле чедери берге черде туттунган малчын турлаг дугайында бижээн:
Өөредилге болгаш эртем сайыды Ольга Васильева эр башкыларны российжи школаларже хаара тударын кыйгырган. Күрүне Думазының «чазак шагында» ол айтырыгны сайгарган.
Тываның муниципалдыг тургузуглар чөвүлели Тываның Чазаа-биле кады «Муниципалдыг удуртукчунуң школазы» мурнады боттандырар төлевилелди күүседип, республиканың муниципалдыг тургузугларының баштыңнарынга өөредилге семинарын организастап эрттирген.
Тываның Чазааның даргазының оралакчызы Байбек Монгуштуң, бойдус курлавырлары болгаш экология сайыдының оралакчызы Елена Кудымова база Күрүнениң арга-арыг комитедеиниң удуртукчузу Альберт Бараанның киржилгези-биле эрткен парлалга-конференциязында экологияны болгаш долгандыр бойдус хүрээлелин камгалаарының айтырыгларын чугаалашкан.
Республикада чурттакчы чоннуң чээлилерге узаткан өрезин эвээжедириниң шалыпчы айы октябрьның 2-ден эгелээр. Тыва Республиканың Чазааның айтыышкыны-биле ук айны эрттирериниң хуусаазын база хемчеглер планын доктааткан.
Сентябрь 27-де Туризмниң бүгү-делегей хүнүн демдеглээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионунда ук адырның сайзыралынга кыска түңнелди үндүрүп, ону бодунуң блогунда бижээн:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга 2017 чылдың сентябрь ай делегей экономиказының харылзаазында элээн дүжүткүр болган.
«Хоорай хүрээлели» партийжи төлевилелдиң күүселдези-биле Кызыл хоорайда бажың чанының сес девискээрин, алды хөй-ниити шөлдерин база хоорайның бир парыгын чаагайжыдар. Ажылдың хемчээли улуг-даа болза, ажылдар кончуг шалыпкын чоруп турар.
Тыва Республиканың Чазааның бажыңынга, "Күрүне болгаш муниципалдыг информация системаларынга айыыл чок чорукту хандырары. Ниитилелге кыжаныгның чаа хевирлери" деп эртем-практиктиг конференция болуп эрткен.
Россияның Президентизи Владимир Путин, Ульяновскыга болган Күрүне чөвүлелиниң хуралында, регионнарның бюджет чээлилерин эде көөр программаны 2018 чылдан эгелээрин чарлаанын сагындыраал.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада эрте сооп келгени-биле холбаштыр, төп одалга хандырылгалыг чурттакчылыг суурларже чылыгны кожарын айыткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чурттуң найысылалының дээди өөредилге черлеринде өөренип кирген бирги курсчулары-биле Москваның Националдар бажыңынга сентябрь 21-де ужурашкан.
2012 чылда республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң доктаатканы экологтуг байырлал – Енисей хүнүнге тураскааткан акция Тывада сентябрь 22-де эгелээн.
Август айның түңнелдери-биле, российжи регионнарда боттарының блогтарын чорудуп турар баштыңнарның эң бажында 10 кижи санынче Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кирген.
Чаа авиарасписание ажылдап эгелээн. Эң-не хереглелдиг угланыышкыннарның бирээзи - Новосибирскиже рейстерниң санын каш катап көвүдеткенинге Тываның чону дыка өөрээн.
«Найыралдың көвүрүглери» Калининград область биле Тыва Республиканы харылзаштырган.
Роман Добровольский, сайгарлыкчы:
- Тываже даштыкы күрүнелерниң бирги удуртукчулары, улуг бизнесменнер, хөй эвес шалыңныг бөдүүн кижилер кайгамчык черлерни көөр дээш кээп турар.
Тываның Күш-ажыл яамызының төлевилел офизиниң ажылдакчылары республикада чединмес чурттакчы чоннуң саны бо чылдың бирги чартыында эвээжээнин демдеглээн. Ону албан езузунуң статистика медээлери бадыткаан.
2004 чылдан бээр доктаамал эртип турар Бүгү-Россияда чадаг чарыш хүнүнге тураскааткан «Нацияның чарыжы» акцияга Тыва база киржир.
ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга парлалга-конференциязында республиканың массалыг информация чепсектериниң журналистеринге Тывада социал губернатор төлевилелдериниң күүселдезин база социал хандырылганың чаңгыс аай күрүнениң информастыг системазын киирип турарын таныштырган.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдааны «Социал хөмүр» төлевилелди Тываның Чазаа боттандырып, регион бюджединиң акша-хөреңгизи-биле хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге кыжын одаар чүүлдү курлавырлап берип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кыдатка ажыл-албан аайы-биле чорааш, Пекинге КУР-нуң хөгжүлде болгаш реформа талазы-биле күрүне комитединиң барыын регионну хөгжүдүп-сайзырадыр департаментиниң директорунуң оралакчызы Сяо Вэймин-биле ужурашкан.
Тываның Каа-Хем суурда улуг спортчу-культура төвүнүң тудуун 2017 чылда катап эгелээр. Республиканың эрге-чагыргазы федералдыг бюджеттен кол социал объектиниң тудуун доозар ажылдарга херек кады акшаландырыышкынның хемчээлин камгалап алган.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының берген медээзи-биле алырга, Тывада мал чеми белеткээр план 92 хуу күүсеттинген, азы 207,5 муң тонна сигенни белеткээн.
Тываның найысылалында «Вавилинская» чаа подстанцияны ажылдадырынга белеткеп турар. «Тываэнерго» ААН-ның чиңгине директорунуң бирги оралакчызы – башкарыкчы директор Карим Сагаан-оол Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга ооң дугайында илеткээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кыдат Улус Республикада ажыл-албан аайы-биле сентябрь 18-те чеде берген. Пекинге КУР-нуң Даштыкы херектер аямызы база Хөгжүлде болгаш реформа талазы-биле күрүне комитединге ужуражылгаларга киржир. Оон аңгыда Тываның Баштыңы Россияның элчин черинге ужуражылганы база ажыл-ишчи партнерлар-биле чугааны кылыр.
Сентябрь 15-те Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузунга көдээ культура бажыңын байырлыг байдалда ажыткан. Республика Чазааның төлевилел офизиниң «10 культура одаглары» деп программазы-биле туттунган бирги культура бажыңы кылдыр ол санадыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база республиканың массалыг информация чепсектериниң удуртукчулары киришкен Кол редакторлар клувунуң хуралында ооң дугайында билдинген.
Кол редакторлар клувунуң чаңчылчаан хуралында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың массалыг информация чепсектериниң төлээлери-биле ужурашкан. Республика баштыңының киржип чорааны Чөөн чүктүң экономиктиг шулганының түңнелдери - чугааның кол темазы болган.
Кызылга «Россияның Социал палатазы» социал угланыышкынныг организацияларның кады ажылдажылга болгаш хөгжүлде эвилели-биле Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы ийи таланың аразында дугуржулгага атты салган.
Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев регионнарга школа автобустарын база дүрген дуза машиналарын бээр дугайында Россия Федерациязының Чазааның айтыышкынынга атты салган.
Эрткен дыштаныр хүннерде эң-не солун спортчу хемчеглерниң бирээзи «Тыва Республиканың Бaштыңының кубогу» дээш тыва хүрешке делегей маргылдаазы болганы чугаажок.
Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының даргазы Олег Фортуна Тыва Республиканың Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык көдээ сумузунуң Төлээлекчилер хуралының дөрткү чыыжының депутадынче соңгулдаларның түңнелин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга илеткээн.
ВЛАДИВОСТОК, сентябрь 7. /ТАСС/. Курагино (Красноярск край) - Кызыл (Тыва) демир-оруун келир чылын катап тудуп эгелээр. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол дугайында, Чөөн чүктүң экономиктиг шуулганының үезинде, ТАСС-ка интервью берип тургаш дыңнаткан.
ВЛАДИВОСТОК, 6 сентября. /ТАСС/. Владивистокка Чөөн чүктүң экономиктиг шуулган ажылының үезинде болуп эрткен «Россия-Моол» деп «төгерик столда» регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва тавартыр Моолче чырык шугумун шөйери – республиканың хереглекчилеринге чырык өртээн чиигедир арганы бээрин чугаалаан.
ВЛАДИВОСТОК, 7 сентября. /ТАСС/. Тываның найысылалында аэропорт делегей чергелиг эрге-байдалды алган соонда, 2018 чылда Кызыл (Тыва) - Улан-Батор (Моол) рейсти ажыдар планныг. Ооң дугайында республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Чөөн чүк экономиктиг шуулган үезинде ТАСС-ка интервью берип тургаш, чугаалаан.
2027 чылга чедир республикага аян-чорук кылып чедер туристерниң саны 30 ажыг катап көвүдээрин эксперттер санаан.
Сентябрь 6-да, Чөөн чүктүң экономиктиг шуулган үезинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Стратегтиг эгелээшкиннер агентилелиниң чиңгине директору Светлана Чупшева-биле кады ажылдажылга дугайында чөпшээрежилгеге атты салган.
Ооң дугайында дугуржулганы Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле «Хевел» компания бөлүүнүң чиңгине директору Игорь Шахрай чарган.
Владивостокта эртип турар Чөөн чүк экономиктиг шуулган үезинде ийи тала хүн энергиязының автономнуг гибридтиг чырык станциязын тудуп, Тыва Республиканың чедери берге чурттакчылыг пунктуларында чырык хандырар адырда кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле Моолдуң Президентизи дээрги Халтмаагийн Баттулга Владивостокта Чөөн чүктүң экономиктиг шуулганының шөлчүгежинге албан езузу-биле ужуражып, Россияның региону Тыва Республиканың саналдааны инфраструктура төлевилелдерин шиитпирлээриниң аргаларын, кызыгаар хөгжүлдезиниң айтырыгларын чугаалашкан.
Артем Громов ажыл-албан аайы-биле республикага келгеш, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужурашкаш, ТАР-ның эки турачыларының ат-алдарынга төөгүлүг сактыышкын хүнүнге тураскааткан митингиге киржип, ТР-ниң Аныяктар херээ болгаш спорт яамызының база "АТСК-Тыва" школаның удуртулгазы-биле ужурашкан.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол көдээ ишчилерге чаа тракторларның дүлгүүрлерин тудускан.
РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйло, сентябрь 1-де, Кызылда тудуп турар объектилерге база Тываның күрүне университединге чораан.
Бо чылдың март 4-те Ак-Довуракка ийи чаш ажы-төлдүг, аныяк өг-бүлени араатанзыы-биле өлүрген таварылга чоннуң сагыш-сеткилинден ам-даа уттундурбаан. Кады арагалаашкынның түңнелинде бо дерзии херек үүлгедиишкин болганын сагындыраал. Ынчан Тываның Баштыңы Ак-Довурак хоорайның активи-биле ужуражып, Барыын-Хемчик кожууннуң чонун ажык чугааже чалаан.
Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи, курлавырда вице-адмирал Сергей Меняйло, Россия Федерациязының өөредилге болгаш эртем сайыды Ольга Васильева, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызылдың Президентиниң кадет училищезинге чедип, өөредилге чылының эгелээни база Билиглер хүнү-биле кижизидикчилерге, коллективке байырны чедирген.
Бөгүн, сентябрь 1-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың хүндүлүг аалчылары – Россияның өөредилге болгаш эртем сайыды Ольга Васильева биле РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйлону аэропортка уткуп алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалааны-биле, бөгүн Тывага, Россияның өөредилге болгаш эртем сайыды Ольга Васильева биле РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйло ажыл-албан аайы-биле келир.
Эргим башкылар болгаш школаларның өөреникчилери! Хүндүлүг ада-иелер! Чаа өөредилге чылының эгелээни - Билиглер хүнү-биле байыр чедирип тур мен!
2017 чылдың январь-июнь айларда Тыва Республиканың чурттакчы чонунуң кижи санынга ортумак акша орулгазы 12671,7 рубль болуп, 2016 чылга деңнээрге 3 хуу өскен. А боттуг акша орулгазы - 0,4 хууга.
Аварийлиг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер программа-биле 32 квартиралыг бажың туттунган. Паротурбинная кудумчузунда 17 база 19А болгаш Дзержинский кудумчузунда 3 дугаар бажыңның чурттакчылары оон чаа квартираларны алыр.
Сентябрь 3-те Россияга Террор-биле демиселде демнежилге хүнүн демдеглеп эрттирер. 2005 чылда федералдыг хоойлу-биле сактыышкынныг чаа хүннү доктааткан. Тываның Чазаа ниитилел-политиктиг, культурлуг, өөредиглиг хемчеглер планын бадылаан.
Тываның Баштыңының хүлээп алыышкынында Чаа-Хөл кожуундан Алдынай Шаравии бир дугаарында кирген. Ооң бир харлыг уруу Долума элээн аарып турар, ынчангаш томография аппарадынга шинчилге эрттирери негеттинип турар.
2012 чылдан бээр Тывада регионнуң ие капиталының сертификадын алган хамаатыларның саны ай санында немежип турар. Бо хүннүң байдалы-биле алырга, ындыг өг-бүлелерниң саны 888 четкен деп, Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел дыңнаткан.
Президентиниң бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйлонуң эрттиргени хуралда Сибирь федералдыг округтуң регионнарында өөредилге албан черлериниң кайы хире беленин сайгарып чугаалашкан.
Август 4-те Якутияда «Мир» шахтага айыыл-халап болуп, сес дагжы мөчээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Якутияның Баштыңы Егор Борисовка болгаш республиканың чурттакчы чонунга кажыыдалын илереткен.
Август 27-де Кызылда Арат шөлүнге Шахтернуң хүнүн байырлаан чаңчыл болган массалыг хемчег эрткен. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол хөмүр-даш үлетпүрүнүң ажылдакчыларынга байырны чедирип, Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан.
Август 25-27 хүннеринде, И. Ярыгин аттыг спорт комплекизинге, "Тыва Экспо-2017" күскү делгелге-ярмаркага 60 ажыг киржикчи боттарының барааннарын делгеп садар.
Таңдының аргазынга аза берген 10-14 харлыг оолдар боттары Дүрген суурже чанып келгеннер. Август 25-те 02.30 минута турда, оларның читкениниң дугайында дыңнадыг Кризистиг байдалдарда удуртулга төвүнге келген.
Республиканың школалары чаа өөредилге чылынга 100 хуу белен. Хүлээп алыышкын ажылдары доозулган, 424 белениниң актызы болгаш айыыл чок чоруктуң паспортунда аттар салдынган. Өөредилге болгаш эртем сайыды Татьяна Санчаа ооң дугайында республика Баштыңы Шолбан Кара-оолга дыңнаткан.
Тываның Чазак бажыңынга республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның Чазааның Үрер хөгжүм оркестриниң артистери-биле ужурашкан.
Улусчу чогаадылга бажыңынга республиканың башкылар чөвүлел хуралынга өөредилге чылының түңнелдерин болгаш сорулгаларны чугаалашкан. Өөредилгениң чедингири болгаш чижилге – август хуралының кол айтырыы ол.
Анна Шолина, Росаныяктарның аныяктар төлевилелдерин үнелээр федералдыг эксперт, Россияда биче сайгарлыкчы чорук экосистемазын хөгжүдер талазы-биле эксперт:
- Биче бизнести хөгжүдериниң талазы-биле көөр болза, Тыва солун регион.
Москва, Санкт-Петербург хоорайлардан, Алтай база Красноярск крайлардан, Кемерово, Новосибирск база Томск областардан, Хакас база Тыва республикалардан 70 ажыг компаниялар болгаш сайгарлыкчылар боттарының барааннарын делгеп, ачы-дузазын бараалгадыр.
Кызыл хоорайның улуг подстанцияларының бирээзинде чаартылга ажылдары эгелээнин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда дыңнаткан.
Тыва Республиканың Өөредилге яамызы республика башкыларының август хуралының программазында өскерилгелер киргенин дыңнаткан.
Горичев Виталий, политиктиг консультант:
- Элээн каш объективтиг база субъективтиг чылдагааннар ужун Тыва дугайында шынга дүүшпес бодалдар бар.
Хөй ажы-төлдүг, социал камгалалы кошкак өг-бүлелерден ажы-төлдү школаже үезинде белеткээр дээш ачы-буян акциязын чыл санында эрттирери чаңчыл апарган.
Август 22 - Россияның тугунуң хүнү. Кызылга күрүне байырлалы Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың күрүне туктарын көдүрериниң езулалы-биле эгелээн.
Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев ол дугайында чогуур айтыышкынга атты салган.
2017 чылдың август 23-25 хүннеринде, «Цагаан-Толгой» хыналда-эрттирилге пунктузунуң чоогунда Моолдуң Завхан аймактың Арц-суурь деп черге ярмарка болур.
Бөгүн Тыва Республиканың шупту кожууннарында база Кызыл хоорайда "Школаже белеткениринге дузалаш" деп ачы-буян акцияны эрттип турар.
Россия тугунуң хүнүнге тураскаткан литературлуг номчулгаларже найысылалдың чурттакчыларын болгаш аалчыларын август 21-де 18 шакта чалап тур.
Тываның Чазаанга республиканың террорга удур комиссиязының калбак хуралын муниципалитеттер-биле видео-конференция харылзаазынга эрттирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол август 17-де регионга албан хүлээлге эрттирер дээш келген 52 офицер-доозукчулар-биле ужурашкан. Олар Россияның 18 аңгы дээди өөредилге черлерин дооскаш, АЧФА-ның Тывада кызыгаар эргелелинге, республиканың ИХЯ-зынга, ОБЯ-ның ТР-де кол эргелелиниң структураларынга, РФ-тиң Камгалал яамызының 55-ки мотоадыгжы бригадазынга албанын эрттирерлер.
Националдар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң удуртукчузунуң оралакчызы август 13-тен 15-ке чедир Тыва Республикага кээп чораан. Ол Республика хүнүнге болгаш малчыннарның Наадым байырлалынга тураскааткан хемчеглерге киржип, ажылчын ужуражылгаларны эрттирген.
«Азия төвүнде хөөмей» деп эң ховар таңманы базарының байырлыг езулалы «Азия төвү» скульптура комплекизиниң девискээринге болуп эрткен.
Август 14-те Тывада «Азия төвүнде хөөмей» II делегей фестивалы эгелээн. Делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан киржикчилерниң болгаш бурунгу уран чүүлдүң мөгейикчилериниң хайымы-биле байырлыг ажыдыышкын Азия төвү скульптура комплекизиниң шөлүнге эрткен.
«Чаңгыс демниг Россия» партияның төп соңгулда комиссиязының удуртукчузу Владимир Бурматов Республика хүнү болгаш малчыннарның Наадым национал байырлалы-биле Тываның чурттакчыларынга байырны чедирген.
Малчыннарның Наадым болгаш Республика хүнүнге тураскааткан хемчеглер аразында тыва хой эъдинден чемнер кылырының делегей чергелиг бирги фестивалы онзагай черни ээлеп, көрүкчүлерниң сонуургалын хаара туткан.
Кызыл кожууннуң Тос-Булак бо удаада кажангызындан-даа хөй аалчыларын уткуп алган: республиканың малчыннарының Наадым биле Республика хүнүнүң байырлалын сонуургап келген кижи бажы кизирт, аът бажы козурт.
Эргим чаңгыс чер-чурттуглар!
Республиканың хүндүлүг аалчылары!
Республика хүнү болгаш Наадым – хөй нациялыг республиканы сырый каттыштырып турар ханы уткалыг байырлалдар дээрзин база катап демдеглээр-дир бис.
«Кызылдың президентиниң кадет училищези» ФККӨА-же дужааган шылгалдаларының түңнелдери-биле 30 база оон хөй ниити баллдарлыг өөреникчилерни 2017 чылдың август 15-тен чалап тур.
Чыл санында эртип турар, чаагай чаңчыл апарган «Школаже белеткениринге дузалаш!» деп акция амыдыралдың берге байдалынга таварышкан ада-иелерниң дыка хөй уругларынга школаже үезинде белеткенир арганы берип турар.
Малчыннарның «Наадым» база Тыва Республика хүнүнге тураскааткан кол хемчеглерни онлайн-дамчыдылгалардан көрүп болур.
Август 13-те
- Малчыннарның «Наадым» база Тыва Республика хүнүнге тураскааткан муниципалдыг тургузуглар аразынга команда аайы-биле шыдыраа маргылдаазы – Тос-Булакка, 10.00 шакта;
Транспорт инфраструктуразының адырында ажыл-чорудулгалыг "Трансмост" компания Кызылдың улуг көвүрүүн эде чаартыр талазы-биле төлевилел-смета документациязын ажылдап кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тывадан шериг албанныгларның киржилгези-биле Еланьның шериг гарнизонунга болган болуушкунну истеп турар Төп шериг округунуң командылакчызының оралакчызы, генерал-лейтенант Хасан Калоев-биле август 9-та телефон дамчыштыр чугаалашкан.
Төлевилелди боттандырып эгелээнден бээр үш чылда, 3589 школа доозукчуларының 1804-ү (50 хуу) чурттуң 262 дээди өөредилге черлеринде 252 угланыышкынче дужаап кирген.
"Тыва – эрес-дидим чоруктуң девискээри" губернатор төлевилели-биле авточарышты Россия Федерациязының Күрүне тугунга база Россияның ДОСААФ-ының 90 чылдаанынга тураскаадып организастаан.
Кызылда «Хоорайыңда күрүне ачы-дуза чедирилгезиниң десантызы!» акция эгелээн.
Тыва Республиканың Культура яамызы-биле 55-ки мотоадыгжы (дагжы) бригада кады фестивалды эрттирер.
Күрүне деткимчези алган ажыл чок хамаатылар малчыннарның Наадым байырлалында боттарының кылып, бүдүрген барааннарын республиканың чурттакчыларынга болгаш аалчыларынга бараалгадып садар.
Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының база бюджет адырының ажылдакчыларын национал төлевирниң «Мир» картазынче шилчидер айтырыг талазы-биле хурал Тыва Республиканың Чазаанга эрткен.
Гидрометеорология болгаш долгандыр хүрээлел мониторингизиниң талазы-биле төптүң медеглээни болза, республика девискээринге август 8-те база 9-та суггур чаъстар чаап, диңмиреп, долу дүжүп, чер-черлерге хаттың күжү секундада 20-25 метр чедер.
РФ-тиң Президентизиниң парлалга-секретары Дмитрий Песков пятницада журналистер-биле ужурашкаш, Владимир Путин кыска шөлээзин канчаар эрттиргенин дыңнаткан.
Моолдуң Даштыкы херектер яамызының күрүне секретары, дээрги Д. Даваасурэн баштаан моол делегация Тывада келген.
Индий кино фестивалы, культурлуг солчулгалар, Индияның шажын университеттеринде өөренип турар тыва хуурактарга виза кылдыртырынга дуза, Тыва студентилерге болгаш ажылдап турар студентилерге IT-адырга стажировка эрттирери – Тыва биле Индия кады ажылдажылганың бирги базымнарын оон эгелээрин шиитпирлээн.
2017 чылдың июльдуң 14-16 хүннеринде Чөөн-Хемчик кожууну үш дакпыр байырлалды: малчыннарның кожуун Наадымын, дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң «Үстүү-Хүрээ» фестивалын болгаш тыва күрүнениң тургузукчузу М. Буян-Бадыргының 125 харлаанын демдеглеп эрттирген.
Июль 12-14 хүннеринде Тывага июль айның эң-не улуг хемчээлдиг акцияларының бирээзи – электроннуг чазакка тураскааткан ажык эжиктер хүнү болуп эрткен. Ол 1400 хире кижини хаара туткан.
Бөгүн, июль 14-те, Кызыл кожууннуң Баян-Кол суурuа культура бажыңы тудар күрүне керээзин чарган.
Тыва Республиканың Чазаа республика девискээринде арга-арыгларда регион чергелиг онза байдал чурумун соксадыр дугайында айтыышкынны хүлээп алган.
Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының мурнады боттандырар бир угланыышкыны - федералдыг күрүне стандарты езугаар чаңгыс сменада өөредилге чорудуун эрттирер ниити өөредилге организацияларының санын көвүдедири-биле, ниити өөредилге инфраструктуразының объектилерин тутпушаан, школачыларга амгы үениң өөренир хүрээлелин тургузары хамааржыр.
Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызы, июльдуң 1-ден эгелеп, Тыва Республиканың Баштыңының стипендиязын тыпсыр кконкурска киржир күзелдиг студентилерден документилерни хүлээп эгелээн.
Тыва Республиканың Экономика яамызы чаа технологияның дериг-херекселдерин болгаш ажылдаарынга таарымчалыг байдалдарны тургускан амгы үениң дааранылга бүдүрүлгезинче мергежилдиг, профессионал, харыысалгалыг, өөрениичел даараныкчылар, быжыкчылар болгаш костюм талазы-биле чурукчуларны чыыр дугайында конкурсту чарлаан.
«Нордстар» авиакомпанияның (Таймыр) ооң мурнунда соксатканы Красноярск - Кызыл - Красноярск ТИ61/62 авиарейс 2017 чылдың юль 17-ден катап ужуп эгелээрин, Тыва Республиканың Орук-транспорт яамызы дыңнаткан.
Бирги чартык чылда республиканың каттышкан бюджединче үндүрүг болгаш үндүрүгден өске орулгалардан план езугаар 2 935 млн. рубль кирер тургаш, 3029 млн. рубль түңнүг акша кирип, бирги чартык чылдың планы 103 хуу, чыл планын 50 хуу күүсеткенин, Тываның Саң-хөө яамызы дыңнаткан.
Тываның өөредилгени сайзырадыр болгаш башкыларның билиг-мергежилин бедидер институттуң баазазынга Алтай крайның өөредилге ажылдакчыларының мергежилин бедидер институттуң организастааны курстарынга Тыва Республиканың математика башкылары өөренген.
Кожууннарның көдээ ажыл-агый эрглелдериниң дыңнадыы-биле алырга, 2017 чылдың июль 6-да республиканың бүгү девискээринге соңгу-барыын чүктен хаттың күжү секунда 20, чамдык черлерге 25 метр четкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, аппарат хуралының соонда, республика девискээринде социал объектилер тудуунуң талазы-биле оперативтиг хуралды чыгган.
Июль 14-те, 10 шакта, Улусчу чогаадылга бажыңынга «Сибирь-Азийжи стоматология шуулганы» II бүгү-российжи эртем-практиктиг конференция эртерин ТР-ниң Кадык камгалал яамызы дыңнаткан.
Москваның дээди өөредилге черлеринде өөренип турар Тывадан студентилер, республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолга, төрээн черинче чанар билеттерни cадып бергени дээш өөрүп четтиргенин илереткен.
Тываның эрге-чагыргазы Бүренниң психоневрологтуг интернадының чемненир чериниң септелгезинче 1, 7 млн. рубльди аңгылаан.
Россияның Федерация Чөвүлелинде Тываның парламентизинден сенатор Оксана Белоконь демир-орук чок бистиң республиканың чурттакчыларынга агаар транспорту-биле аргыжарының билеттериниң өртээн чиигедири чугула деп санап турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оралакчызы Байбек Монгуш биле көдээ ажыл-агый сайыды Эрес Данзы-Белекке штабты удуртурун дааскан.
Тываның кадык камгалал яамызы дээди өөредилге черлериниң доозукчулары, интерннер болгаш ординаторлар болур аныяк эмчилерни хүлээп алырынга белен.
Республиканың Чазаа июль 1-ден Тывада уругларның айыыл чок чоруунуң айын чарлаан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ону организастап эрттирериниң ажылдарын социал адырны харыылап турар бодунуң оралакчызы Шолбан Хопуяга дааскан.
Тыва биле КУР-нуң Иштики Моол автономнуг можунуң (АРВМ) эрге-чагыргалары 2007 чылда ат салганы регионнар аразының садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг болгаш культурлуг кады ажылдажылга дугайында дугуржулганы күүседирин база ону калбартырының аргаларын сайгарып чугаалашкан.
Кызылдың Восток микрорайонунда «Первомайская» доктаам чоогунга турган ийи каът ыяш бажыңнарның орнунда хөй квартиралыг дөрт чаа бажың туруптар. Ол чаа бажыңнарның адрестери - Дружба кудумчузу, 26, 28, 30 биле 32 дугаарлыг.
Тывада эрткен дыштаныр хүннерде чагган суггур чаъстар республиканың өске черлери-биле ыраккы Мөңгүн-Тайганы харылзаштырган кара чаңгыс чазаглыг оруктуң элээн участогун үрээн.
Аныяк специалистерни тускай сорулгалыг белеткээр программаның «бюджет» олуттарын Тывадан дужаап кирип турарларга тускайлап бээринге беленин Россияның 40 ажыг дээди өөредилге черлери бадыткаан.
Чаңгыс аай электри четкилери федералдыг четки компаниязы Тыва Республиканың Барыын-Хемчик кожуунда 220 кВ-тыг «Абаза – Ак-Довурак» электри дамчыдылгазының участогун эде чаартып эгелээн.
Тывада «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» төлевилел-биле суурларда 600 ажыг ажыл чок кижилерни ажылче хаара туткан. Июнь 9-та, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужуражылгада, төлевилелдиң бирги чадазында киржикчилерниң түңнелдерин үндүрген.
Aвтомобиль оруктарында орук-транспорт озал-ондааның база септелге ажылдарын көргүскен бүгү чурт масштавында «Айыыл чок оруктар» медээлер курлавырын хевирлээринге киржири-биле Тыва белеткенип эгелээн.
Тываның Чазаа аңгы-аңгы кижилерниң чагыгларын хары угда кылыптар хостуг ажылчыннар азы хуу специалистерниң 8 аңгы бөлүүн боттарын ажыл-биле хандырган сайгарлыкчыларның федералдыг даңзызынче киирген.
Кызылда Арат шөлүнге тус чернии-биле 10 шакта, Россия Федерациязы биле Тыва Республиканың күрүне туктарын көдүрери-биле байырлал эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга база республика чурттакчыларынга Россия хүнү-биле күрүнениң удуртукчуларындан байыр чедирген хөй санныг телеграммалар болгаш бижиктер келген.
Кол күрүне байырлалы — Россия хүнү-биле силерге байыр чедирип тур мен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээни «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилели ам угланыышкынын калбарткан.
Күрүне керээзи езугаар 2017 чылдың июль 3-те ажыглалга дужаар ужурлуг республика эмнелгезиниң терапия корпузунуң тудуу кайы хире чоруп турарын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хынаан.
2017 чылдың август 6-12 хүннеринде, Пусанның даштыкы дылдар университединге болур, Соңгу-Чөөн Азия чурттарның лидерлериниң аныяктар шуулганы-2017-ниң киржикчилерин Көрей Республика уткуур.
Россия Федерациязының Камгалал яамызындан, камгалал эргелеп-башкарылга төвүнүң удуртукчузу Михаил Мизинцевтен «Тыва – эрес-дидим чоруктуң девискээри» төлевилелди боттандырып турары дээш өөрүп четтириишкинниг чагааны Тываже чоруткан:
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дээди өөредилге черлеринче дужаап кирер кампания бүдүүзүнде Тываның кадет корпузунга чедип, 2017 чылдың доозукчулары-биле чаңчыл езугаар ужурашкан.
Тываның Экономика яамызының эгелээшкини-биле июнь 9-та, Чиик үлетпүр ажылдакчыларының хүнүнге тураскаткан ярмаркалар, дааранырының мастер-класстары болгаш өске-даа хемчеглер республикага эрттер.
Эртемденнер Тывада, хоорай чоогунда безин, хемниң суу «эвээш хирленген» деп тодараткан.
Россияның политологтары Тываны чурттуң эң-не тайбың регионнарының бирээзи деп санаан.
2017 чылдың июнь 19-тан 23-ке чедир, «ТР-ниң Бизнес-инкубатору» КБА куруг черден бизнестиң эге аргаларынга өөредир талазы-биле «Сайгарлыкчының азбуказы» тренингиге киржир кылдыр эгелеп чоруур сайгарлыкчыларны чалап тур.
2016-2020 чылдарда «Орус дыл» федералдыг тускай сорулгалыг программа күүселдези езугаар, Тывада орус дыл өөредириниң айтырыгларының талазы-биле башкыларның болгаш специалистерниң кадр курлавырын бедидер арга, хевирлерни хөгжүдер хемчеглерни боттандырып турар.
Делегейниң Петербургка болган экономиктиг шуулганынга Россия Федерациязының субъектилеринде инвестиция байдалының национал рейтингизиниң түңнелдерин чарлаан.
Бии-Хем кожууннуң «Саян» совхозунуң тоймаглаттынган оран-савазын катап тургускаш, каш чыл бурунгаар ажылын эгелээн «Артыш» тараачын-арат ажыл-агыйы 2016 чылда чалаң сүттен продукция бүдүрүлгезин 2,5 катап көвүдеткен.
Тывада үлетпүр бүдүрүлгези январь-апрельде шапкынчып, ортумак российжи көргүзүгнү ашкан.
«Тыва Республикада бюджет чорудуунуң дугайында» Тыва Республиканың хоойлузунуң 20 чүүлү-биле база Тыва Республиканың Дээди хуралының (парламент) даргазының 2017 чылдың май 22-де «2016 чылда Тыва Республиканың республика бюджединиң күүселдезиниң дугайында чыл отчедунга ажык дыңнаашкыннарны эрттирериниң дугайында»
Бөгүн Тывада уругларга дыштанылганың 151 лагери ажылын эгелээн.
«Музей чаштарга» акция албан чериниң бодунга, а «Азия төвүнүң уруглары» республика фестивалы музейниң девискээринге чаптылган.
Тывада Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнге тураскааткан тыва хүреш маргылдааларында 7184 оолдар күжүн шенээн. Тыва Республиканың «Хүреш» национал тыва хүреш федерациязы шак ындыг медээни берген.
Бүгү-делегейниң Уруглар камгалалының хүнүнде, «Азия төвүнүң уруглары» республика фестивалының үезинде, Россия Федерациязының Президентизиниң премиялары болгаш Тыва Республиканың Баштыңының грантылары база премияларын тывыскан.
Тывада 55-ки мотоадыгжы (дагжы) бригада доктаамал черинде келген соонда, өөредилгениң чайгы бирги курстары эгелээн. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн шериг кезээнге чорааш, бригаданың дайынчыларынга бо болуушкун-биле байырны чедирген.
2017 чылда муниципалдыг тургузугларда планнаан Тываның орук четкизиниң хөгжүлде программазында кол объектилерге өскерилгелер хамаарышпас. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол май 30-де хамаатыларны боду хүлээп ап тургаш, ону дыңнаткан.
Май 29-та Тываның доозукчулары география, информатика база ИКТ-га чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын дужааган.
Майның 25- 27 хүннеринде Санкт-Петербургка эрткен Бүгү-россияның компьютерге хөй талалыг VII маргылдаазының тиилекчилери илереттинген.
Май 24-те Кремльге Россия Федерациязының күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал эрткен. Эртем, үлетпүр, культура, кадык камгалал болгаш спорт адырында үжен хире шылгараңгай российжилерге орденнер болгаш хүндүлүг аттарны тывыскан.
Май 26-да, медицина дериг-херекселдери-биле чепсегленген санавицияның тускай вертоледу бирги ужудуушкунну кылган. Ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн.
Май 24-те Кремльге Россия Федерациязының күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал эрткен. Эртем, үлетпүр, культура, кадык камгалал болгаш спорт адырында үжен хире шылгараңгай российжилерге орденнер болгаш хүндүлүг аттарны тывыскан.
Республиканың шупту муниципалдыг тургузуглары Экология чылында долгандыр хүрээлелге кижиниң чедирген хоразын кызырар дээн хүлээлгени боттарынга ап, экологтуг байдалды экижидер талазы-биле планны тургузуп, ону бадылаан.
2017 чылдың июнь 1-де, Уруглар камгалалының бүгү-делегей хүнүнде, Тыва Республиканың Чазааның деткимчези-биле Кызылга «Россияның уруглары бойдус камгалалы дээш» уругларының үшкү бүгү-российжи экологтуг фестивалы болуп эртер.
Тываның Аныяктар херээ болгаш спорт яамызы чайгы спортчу сезон ажыдыышкынын «Күш-ажылга болгаш камгалалга белен» деп Бүгү-российжи күш-культура-спортчу комплекстиң чайгы фестивалы-биле демдеглээн.
Тываның найысылалында И.Ярыгин аттыг спорт комплекизинге Тываның Чазаа биле Новосибирск область чагыргазының чылдың-на эрттирип турары «Тыва-Экспо» регионнар аразының делгелге-ярмарказының 2017 чылдың часкы XVII сессиязы доозулган.
Май 26-да Кызылга «Тыва Экспо» регионнар аразының универсалдыг делгелге-ярмарказы ажыттынгаш, май 28-те доозулган.
Тывада часкы хову ажылдары кидин-түлүк. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол часкы тарылга ажылдарын үе шаанда доозар сорулганы чер ажылдыг ажыл-агыйлар мурнунга салган турган.
Москвага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Г.В.Плеханов аттыг Россияның экономиктиг университеди-биле кады ажылдажылга керээзин чарган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чурттакчызы Валентина Ондарга, Украинадан Россияже чанып келиринге, ТР-ниң Чазааның курлавыр фондузундан материалдыг дузаламчыны көргүзерин дааскан.
2014 чылда ара соксаар часкан «Үстүү-Хүрээ» хөгжүм болгаш чүдүлгениң фестивалы бо чылын уламчылаарын бадыткаан. Республиканың Чазаа 2017 чылда фестивальдың эртер хүннерин тодарадып, организастыг комитеттиң составын бадылаан.
Тывадан болгаш Россияның регионнарындан 60 ажыг бүдүрүлгелер «ТЫВА ЭКСПО-2017. ЧАС» ярмаркада боттарының барааннарын делгээн. Республиканың найысылалы Кызылдап делгелге-садыглаашкын бөгүн ажыттынган.
Сайгарлыкчы ажыл-чорудулга талазы-биле айтырыыңар бар болза, Иван Ярыгин аттыг спорт комплекизинде специалистерден консультацияны май 26-28 хүннеринде 10.00-15.00 шактарда ап болур силер.
Май 24-те республиканың шупту школаларынга сөөлгү коңга байырлалдары эрткен. Аңаа 9-ку класстың дөрт муң ажыг, 11 база 12 класстың ийи муң ажыг доозукчулары киришкен.
Майның 25 база 26 хүннеринде, Тыва Республикага суггур чаъс-чайык, долу дүжүп, кызаңнап, хаттың күжү секундада 15-20 метр, чамдык черлерге 25-27 метр чедип, чер-черлерге доозуннуг шуурган болур чадавас.
Май 24-те Кремльге Россия Федерациязының күрүне шаңналдарын тыпсыр езулал эрткен. Эртем, үлетпүр, культура, кадык камгалал болгаш спорт адырында үжен хире шылгараңгай российжилерге орденнер болгаш хүндүлүг аттарны тывыскан.
Тываның эрге-чагыргазының кииргени арага аймаан садарынга кызыгаарлаашкыннары Россияда эң чымчак хоойлуларның бирээзи болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оттан оран-таңдывысты камгалаарынче чаңгыс чер-чурттугларын кыйгырган бижимелди социал четкилерде парлаан.
Май 23-те, Улангом – Боршоо күрүне кызыгаары оруунга Тыва Республикадан 5 кижилиг автомашина орук озал-ондаанга таварышкан.
Тывада өөредилге чылының дургузунда 11 класстың өөреникчилериниң орус дыл болгаш математикага билиин «Чедиишкинниг доозукчу» регион төлевилелиниң күүселдези-биле үш катап хынаан.
Тывада хостуг хүрешке бүгү-российжи «Азия төвү» маргылдааны эрттиреринге белеткел ажылдары доозулган.
Тыва Республиканың Чазааның шиитпирин езугаар май 22 – май 28 хүннеринде республикага сайгарлыкчы чоруктуң неделязын эрттирер.
Тыва Республиканың Чазааның чанында Экономиктиг чөвүлел хуралының түңнели-биле, улуг компанияларга ажылдаар профессионал кадрларны школадан эгелеп белеткээр инженер-технологтуг («шахтер») класстарны ажыткан.
Стратегтиг инициативалар агентилелиниң саналдааны «Бүзүрелдиг шиитпирлер садыы» программа-биле регионнарның тулган дээн арга-дуржулга даңзызындан беш төлевилелди Тываның эрге-чагыргазы күүседир дээш шилип алган.
Хөй квартиралыг бажыңнарның капитал септелгезиниң оочурун тодарадыр чаңгыс аай арга Тывада көстүп келген.
Чурттакчыларның массалыг эштиринге көрдүнген черлерде суг хөөлбектериниң дүвүнге шинчилел чорударын, арыглап-аштаашкынны кылырын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол камгалакчыларга дааскан.
Красноярск хоорайдан башкарыкчы специалистер Тыва Республиканың терапевт эмчилеринге ниити өөредилге курстарын эрттирген.
Тыва журналистиканың хоочуну Владимир Федорович Чадамба мөчээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чок болган кижиниң төрел болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен.
Бо чылдың май 21-де Кызылдың 15 дугаар лицейинге Тыва Республиканың инженер-технологтуг («шахтер») класстарның II cледу болуп эртер.
Школа назыны четпээн өөредилгениң чедингирин бедидер регион программазын 2025 чылга чедир республиканың соцал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган федералдыг хемчеглер планынче аңгы пункт кылдыр киирерин Тываның Чазаа чедип алган.
Бо чылдың баштайгы үш айында Тывада биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң субъектилери 238-ке көвүдээн.
Тывада чурттакчы чондан үндүрүглер өрезин чыыр талазы-биле шалыпчы ай май 15-те эгелээн. Республиканың Чазаа ооң дугайында айтыышкынны бадылаан.
Бо чылдың май 4-те Россияның Президентизи Владимир Путин Күрүне чөвүлели биле Россияның Президентизиниң чанында Чурттуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай сорулгалыг көргүзүглерин чедип алырынга мониторинг талазы-биле комиссияның каттышкан хуралын эрттирген. Ол хуралга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен.
ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазы ТР-ниң Экономика яамызы биле «ТР-ниң муниципалдыг тургузуглар чөвүлели» ассоциацияның деткиишкини-биле, май 26-да, Россияда Сайгарлыкчы чоруктуң хүнүнге тураскаадып конкурсту эрттирер.
Республика девискээринде өртке удур онза байдалдың чурумун июнь 4-ке чедир узадыр шиитпирни Тываның Чазаа хүлээп алган.
Тываның кредит организациялары 2017 чылдың июль 1-ден эгелеп карта-биле төлевир чорудуп турар боттарының шупту дериг-херекселдерин «Мир» төлевир картазын хүлээр кылдыр хандырар ужурлуг.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 72 чылынга база республиканың чурттакчызы, Совет Эвилелиниң Маадыры Михаил Артемьевич Бухтуевтиң маадырлыг чоруунга тураскааткан чоннар аразының "Огненный таран" моточарыжы Тывадан үнүпкен.
"Азия төвү" скульптурлуг комплекске 19 аныяк өг-бүлеге чуртталга байдалын экижидер херечилелдерни тывыскан.
Тываның школаларынга өөредилге чылы май 24-те 11 шакта болур сөөлгү коңганың байырлалы-биле адакталыр.
Тываның найысылалынга «Муниципалдыг тургузуглар чөвүлели» Ассоциацияның ээлчеглиг хуралы болуп эрткен.
Май 12-де, эмчи сестраларының профессионал байырлалын таварыштыр Перинаталдыг төптүң медперсоналынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирген.
Тывада эъткир болгаш сүткүр уксаалыг малдың шынарын экижидери-биле, мал-маганны тарып боозадыр технологияже шилчээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол четвергте Чазак кежигүннери-биле ажылчын хуралды эрттирген. Бир дугаарында, кожууннарда «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» губернатор төлевилелиниң күүселдезин хынап чораан коллегаларын дыңнаан.
Армияның төп спортчу клувундан десант бөлүү аныяк армейжилерниң даңгыраан хүлээп алыр езулалга болгаш Май 9 байырлалынга киржири-биле Тывага келген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Валентин Георгиевич Токаның төрел болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илергейлээн.
Республиканың Чазаа «2017 чылда биче хемчээлдиг хемелерни эжиндирип эгелээриниң болгаш доозарының хуусаазының дугайында» айтыышкынны бадылаан.
Армияның төп спортчу клувундан десант бөлүү аныяк армейжилерниң даңгыраан хүлээп алыр езулалга болгаш Май 9 байырлалынга киржири-биле Тывага келген. Бөлүктү ЦСКА-ның начальниги, полковник Михаил Барышев баштаан. Аныяк армейжилер-биле ужурашкан соонда, регионнуң МИЧ-теринге интервьюну берген.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Хүндүлүг хоочуннар!
Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 72 чылы-биле байыр чедирип тур мен! Ол бистиң чуртувустуң кол байырлалы, Россияның хөй националдыг чонунуң маадырлыг чоруунуң, ат-алдарының үлегери.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Тыва Республиканың күрүне байырлалы — Үндезин Хоойлузунуң хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырымны хүлээп ап көрүңер!
Россияның Президентизи Владимир Путин Күрүне чөвүлели биле Россияның социал-экономиктиг тускай сорулгалыг көргүзүглериниң чедиишкиннеринге Президентиниң чанында мониторинг комиссиязының каттышкан хуралын эрттирген.
Тываның эрге-чагыргазы көдээ бизнести деткииринче угланган регион бюджединден акша-хөреңгини тус чер бот-башкарылга органнарының тускай сорулгалыг чарып турарынга контрольду шыңгыыраткан.
Сибирь федералдыг округтуң девискээринде тургустунган байдалдар уржуундан регионнар аразының онза байдалын чарлаан болгаш, Тывада база ОБ чурумун киирген. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол ол дугайында айтыышкынга атты салган.
Тываның Баштыңының КВН кубогу дээш Сибирьден КВН-чилер чылдың-на маңаа мөөрейлежири чаңчыл болу берген.
Тывада тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин деткээн чаа арга-хевир күрүне болгаш муниципалдыг чагыгларже оларның кирерин чиигеткен.
Май 8-те
Шериг баар назылыг аныяктар ортузунга «Тулчуушкун» деп шериг-спортчу оюн — Уругларның немелде өөредилгезиниң республика төвүнге 10.00 шакта.
2017 чылдың май 26-дан июнь 1-ге чедир эртер күрүнениң түңнел аттестациязынга (ГИА) белеткел дугайында Чазактың аппарат хуралында чугаалашкан.
Тываның эрге-чагыргазы Кызылда кол көвүрүгнү эде чаартыр ажылдарны 2017 чылда эгелээрин чедип алган.
"Спутник" микрорайонунда Убса-Нурская кудумчузу 14 дугаар бажың деп адрестиг 32 квартиралыг чаа объектини ажыглалче киирген. "Титан" компания аварийлиг чуртталга бажыңындан хамаатыларны өскээр көжүрер программа күүселдези-биле бажыңны туткан.
Май 25-тен 27-ге чедир Санкт-Петербург хоорайга Бүгү-россияның компьютерниң хөй талалыг VII чемпионадының түңнел мөөрейинге Тываның пенсионерлери киржир.
Тываның Чазаанга видеохарылзаалыг эрткен аппарат хуралында муниципалитеттер удуртукчулары-биле арга-арыг өрттериниң оперативтиг байдалын сайгарып чугаалашкан.
Тыва Республиканың Чазааның бажыңынга регионнуң инвестиция курлавырын таныштырган хурал эрткен.
Регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң инициативазы-биле апрель 15-те Тывада чарлаан ногаажыдылга айы уламчылап турар. Бо удаада найысылалдың чөөн талазында Тываның күрүне университединиң чаа корпузунуң чоок-кавы девискээринге ногаан өзүмнерни тарып олуртур акция эрткен.
Тываның Дээди Хуралының (парламентизиниң) сессиязының ээлчег чок хуралы апрель 28-те болган. Хурал калбак хевирге эрткен. Аңаа регион Чазааның кежигүннери, кожууннар баштыңнары болгаш чагыргалар даргалары, эрге-чагырганың федералдыг органнарының девискээр эргелелдериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның баштыңнары олурушкан.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Чоннуң ынак байырлалы Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Май 1-ни таварыштыр сеткилимниң ханызындан байыр чедириишкинимни хүлээп ап көрүңер.
Апрель 28-те – Россияда Дүрген дуза хүнүнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дүрген эмчи дузазының база медицинаның айыыл-халаптар төвүнүң дежурный эмчилеринге байырны чедирип, амданныг тортту сөңнээн.
«Тиилелгениң терээ» Бүгү-россияның хөй-ниити акциязынга Кызыл база каттышкан. Сталинград тулчуушкунунуң үезинде бүдүн арткан теректерниң өзүмнерин Россияның 17 хоорайынга хары угда олурткан.
Видеоконференц-харылзаазы-биле эрткен хуралда муниципалитеттер удуртукчулары база киришкен. Комиссия кежигүннери террорисчи хөделиишкинни азы айыылды тургузуп болур болуушкуннарны болдурбас дээш эрге-чагырганың шупту органнарының кады ажылдажылгазының болгаш белениниң шынарын бедидер айтырыгларны чугаалашкан.
Улуг Тиилелгениң 72 чылынга тураскааткан хемчеглер Тывада шагда-ла эгелээн. Кызыл Шеригниң составынга тулчуп турган тыва эки турачыларга тураскааткан «Адаларның ажыл-херектеринге шынчы» деп көжүп чоруур делгелге февраль 17-ден эгелеп Тываның чедери берге кожууну Тере-Хөлден эгелээн.
Петербургтуң метрозунга болган айыыл-халаптың соонда деткимчези дээш Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Санкт-Петербург хоорайның губернатору Георгий Полтавченкодан четтиргенин илереткен сөстерлиг чагаа келген.
И.Ярыгин аттыг спорт комплекизинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада ады-сураа билдингир спортчуларның «Сайзыра, Тывам!» фондунуң кежигүннери-биле ужурашкан.
2016 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының отчедун чонга таныштырары адакталган. Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол баштаан ажылчын бөлүк Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга чон-биле дүүн ужурашкан.
Апрель 29-та
Апрель 29-30 – Бүгү республикага экологтуг субботниктер
Тывада «Социал картофель» төлевилелдиң киржикчилеринге үлээр картофель үрезининиң садыглаашкын түңнелин үндүрген.
35 хар чедир назылыг аныяктар конкурска киришкеш, ТР-ниң Баштыңының Администрациязынга болгаш ТР-ниң Чазааның Аппарадынга, Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарынга стажировкалап болур.
Тывада Кызылдың Президентиниң кадет училищезинге (КПКУ) өөренир кандидаттар шилилгезин чада аайы-биле чурумчудар. КПКУ-же өөренип кирер күзелдиг өөреникчилерни республиканың 17 кожуунундан шилип, оларның дужаап кирерин белеткээр баштайгы звено – кадет класстарны ажыдар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2025 чылга чедир российжи экономиканы сайгарып чугаалашкан Красноярскиниң экономиктиг шуулганының пленарлыг хуралынга киришкен. Ону Россияның Чазааның даргазының оралакчызы Аркадий Дворкович башкарып эрттирген.
Тыва Республиканың Одалга болгаш энергетика яамызы Тожу кожууннуң төвү Тоора-Хем суурда электри энергиязын долузу-биле берип эгелээнин дыңнаткан.
Күүсекчи эрге-чагырга органнарының 2016 чылда ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң дугайында республиканың Чазааның отчеттуг кампаниязы апрель 21-ден эгелээн.
Республика удуртукчузу Шолбан Кара-оолга баштаткан Тываның делегациязы Красноярскиниң экономиктиг шуулганында киржип турар.
Бөгүн Россияда элээн аныяк байырлал - Тус чер бот-башкарылгазының хүнүн демдеглеп турар. Россияның Президентизи Владимир Путин 2012 чылдың июнь 10-да ооң дугайында чарлыкка атты салган.
Тываның делегациязында республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, ооң оралакчызы Шолбан Хопуя, ТР-ниң экономика сайыды Елена Каратаева база Инвестицияларны хаара тудар болгаш камгалаар талазы-биле агентилелдиң удуртукчузу Даваа-Церин Иргит олар, бөгүн апрель 20-де, Красноярскиде ажыттынган экономиктиг шуулганның ажылында киржип турар.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары сессия хуралында республика прокурорунга Александр Боровковту томуйлаарынга чөпшээрел бээр дугайында айтырыгны көрген.
2017 чылда Тывага часкы хову ажылдарының организастыг хемчеглерин Таңды кожуунга үнүүшкүннүг хуралда чугаалашкан. Аңаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Чиңгине прокурору Юрий Чайканың регионнуң удуртукчузунче чорутканы кандидат Александр Боровков-биле дүүн ужурашкан.
«Россияның Соңгу чүктүң, Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң эвээш санныг үндезин чоннары» деп чоннар аразының шуулганы Ямалга болуп эрткен.
Республика Баштыңының удуртканы Тываның Чазааның аппарадының хуралында часкы үерлээшкинни айыыл чок эртериниң талазы-биле хемчеглерниң чорудуун чугаалашкан.
Чурттуң 31 регионундан 140 спортчу Мурнуу-Сахалинге бир-ле дугаар эрткен маргылдаага киришкен.
Тываның Чазаа бюджеттиң кызырылганын барымдаалааш, Кызыл хоорайда Аныяктар ордузунуң тудуун доозарынче бизнести киириштирерин шиитпирлээн.
Тывада «Таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээри" регион программазының боттаныышкыны-биле республика найысылалы Кызылда национал паркты 2017 чылда чаартыр ажылдар эгелээн.
Спирт холумактыг продукцияны хоойлуга чөрүштүр садып-саарарынга хыналданы шыңгыырадыр талазы-биле «орук картазын» ажылдап кылырын, ол ышкаш чурттакчы чон ортузунга арагалаар чорук-биле демиселге хөй-ниитиниң төлээлери-биле демниг ажылдажылганың айтырыгларын ТР-ниң Чазаанга сайгарып чугаалашкан.
Тывада эң улуг бүдүрүлгелерниң бирээзи турган - «Туваасбест» комбинады ийи чыл ишти анаа турганының соонда, бүдүрүлгени катап эгелээн. Март 24-тен даг-болбаазырадылга комбинады (ГОК) даштыкы хереглекчилерниң, колдуунда Киргизияның чагыы езугаар 600 тонна хемчээлдиг баштайгы продукциязы чүдүрүп, чоруткан.
Апрель 13-де Москвага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының Чазааның даргазының оралакчызы Дмитрий Козак-биле ужурашкан.
Россияда шериг комиссариадының тургустунганындан бээр 99 чылдаанынга тураскааткан байырлыг хуралда Тываның Баштыңы ол дугайында чугаалаан.
2025 чылга чедир Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган хемчеглер планынче өскерилгелер киирер дугайында Россия Чазааның айтыышкынының төлевилелиниң талазы-биле хуралга бөгүн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киржир.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москваже ужуп чоруур мурнунда, совет болгаш российжи алдарлыг боксер Юрий Арбачаков-биле ужурашкан.
Ийи неделя дургузунда, Тываның полиция ажылдакчылары арага продукциязы болгаш спирт холумактыг 2,5 муң литр суук чүүлдерни хавырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол найысылал Кызылдың Хоорай тудуунуң талазы-биле чөвүлел хуралынга олурушкан.
Экология чылында Тывада, апрельдиң 15-тен, чурттакчылыг черлерни ногаажыдар шалыпчы ай эгелээр.
Федералдыг төптен Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга хамаарыштыр, ооң туружун кошкадыры болдунмас. Бөгүн Регион политиказын хөгжүдер төптүң белеткээни «Кремль рейтингизиниң» 2017 чылда бирги түңнелдери билдинген.
Тывада мергежилиниң шылгараңгайларын илереткен «Чылдың башкызы», «Чылдың кижизидикчизи», «Төрээн болгаш орус дылдарның бүгү-российжи мастер-клазы» база «Өөредилге чериниң тулган эр башкызы» чаңчылчаан мөөрей доозулганын, ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы дыңнаткан. Мөөрейге республикадан 117 башкы киришкен, оларның 26-зы – аныяк специалистер.
Россияның Федералдыг айыыл чок албанының Тывада кызыгаар эргелели биле Росгвардияның республикада килдизи российжи-моол кызыгаарның тыва участогунуң девискээринге «Чурум-2017» деп каттышкан хемчегни эрттирген.
Тываның эрге-чагыргазы найысылалдың солагай талакы дачалар кезээнге база «6а» микрорайонунга, база ол ышкаш Тес-Хемниң Ак-Эрик биле Мөңгүн-Тайганың Кызыл-Хая суурунга чаа школаларны тударынга белеткенип эгелээн.
Тываның улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң доктору, тыва хамнарның президентизи Монгуш Кенин-Лопсанның «Хамның салым-чолу» деп чаа номунуң таныштырылгазы республиканың Национал музейинге эрткен.
Тыва Республикага геологияны болгаш минерал-чиг-эт баазазын сайзырадырының перспективаларын чугаалашкан.
«Хандагайты» эрттирилге пунктузун 2017 чылда чаартып эгелээриниң дугайында Россияның Транспорт яамызының шиитпири Моолдуң талазындан деткимчени алган.
2016 чылда Тываның үлетпүр бүдүрүлгези 5,3 хуу, азы российжи ортумак көргүзүгнү 1,1 хуу ашкан.
Чечен республиканың найысылалынга кикбоксингиге Россия чемпионады биле бирги чер дээш маргылдаалар доозулган.
Бии-Хем кожууннуң Өөк суурдан ырак эвесте 10 хире мал ажыл-агыйы бар. Оларның хөй кезии дөртен-бежен хар ашкан малчыннар. Ындыг болзажок Тываның Баштыңының эгелээни «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» төлевилели аныяктарны мал ажыл-агыйынче хаара тудуп, байдалды өскерткен.
Россияның губернаторларындан Интернет ажыглакчылар аразында эң-не нептереңгейиниң талазы-биле, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Контактыда» арыны 5-ки черни ээлээн.
Тыва тус чер-даа, федералдыг деңнелде-даа чурттакчы чоннуң талазындан эрге-чагыргага удурланган кыйгырыглар чок 5 российжи регионнуң санынче кирген. 2018 чылда болур соңгулдалар мурнунда, Mindscan компанияның чоруткан шинчилелдериниң түңнелдери ону бадыткаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикага хөөмейлеп өөренип алыр дээш чыл эгезинде келген этниктиг тывалар-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяк спортчунуң чедиишкининге өөрүп, социал четкиде бодунуң арнында тиилелге дээш байырны аңаа чедирген:
Тываның күрүне университединиң ректору Ольга Хомушку шериг кафедразының начальниги, подполковник Олег Калининни Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга таныштырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чазааның социал адыры-биле хуралды эрттирген. Ужуражылгада өөредилге болгаш эртем, күш-ажыл болгаш социал политика, культура, спорт болгаш аныяктар политиказының сайыттары, оларның оралакчылары, ведомстволар, өөредилге болгаш өске-даа албан черлериниң удуртукчулары киришкен.
Тываның муниципалдыг эрге-чагыргазы болгаш оперативтиг албаннары бирги ээлчегде суг үериниң байдалын контрольга алыр. Регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол чазак хуралында ындыг даалганы берген. Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурда байдалды чайлаткан соонда, муниципалдыг чергелиг онза байдал чурумун Чөөн-Хемчик кожуунда чарлаан.
Марттың 29-тан эгелеп Кызылдан Иркутскиже немелде авирейсти ажыткан. Ол маршрут-биле неделяда үш катап - понедельник, среда база пятница хүннеринде ужуп болур. Чаңгыс талаже билеттиң өртээ 4,2 муң рубль.
Курлавырда шериг албанныгларга кол ажылындан үнмейн, Тываның 55-ки мото-адыгжы (дагжы) бригадага ажылдаар арганы сүмелеп тур.
03.04.2017
Тываның Баштыңы кадрларны томуйлаан Республика Чазааның даргазының оралакчызынга Тываның Перинаталдыг төвүнүң кол эмчизи Шолбан Хопуяны томуйлаан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аппарат хуралынга социал адырны харыылаар коллегазын таныштырган.
Сибирь федералдыг округтуң бирги чери дээш 17-18 харлыг элээдилер ортузунга бокс маргылдаазы Кызыл хоорайга эрткен. Аңаа ниитизи-биле 49-тан 91 кл деңзилерге 10 комплект шаңналдарны ойнаан.
Чедери берге Кунгуртуг суурнуң чурттакчылары эм садып алыр дээш Кызылче чоруп турарлар. Ылаңгыя хоочураан аарыг кижилерге берге – Тере-Хөлдүң кожуун эмнелгезинде аптеканың эмнери чегей санныг.
Чарыгдалдарны чогумчалыг болдурары-биле республиканың Тудуг яамызы бодунуң чагыргазында албан черлерин эде организастаарын көрүп турар.
«Күртудуг-чагыг» күрүнениң казна албан чери биле «Капитал тудуг эргелели» күрүнениң бюджет албан черин чаңгыс организация кылдыр каттыштырган.
Регион Баштыңы Тыва Республикада уругнуң эргелериниң талазы-биле төлээ Ольга Россова-биле ужурашкан.
Төлээ Шолбан Кара-оолга бичии уругнуң авазы Элянора Салчактың байдалының дугайын дыңнаткан. Ырак-узак Тере-Хөл кожуунга 5 харлыг Саглананың таварышкан төөгүзү ооң чоок кижилеринге аар уржуктарны таварыштыра берген.
2017 чылда бюджет албан черлериниң удуртукчулары биле бөдүүн ажылдакчыларның шалыңнарының аразында ылгалы улам кызырлыр.
Апрель 2-ден 7-ге чедир Грозныйга эртер, Чечен Республиканың бирги президентизи, Россияның Маадыры Ахмат-Хаджи Кадыровтуң чырык адынга тураскаткан Россияның бирги чери дээш маргылдааже чоруурунга белеткенген кикбоксингиге республиканың чыынды командазы - 20 спортчу, 3 тренер база 3 судья-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика Чазааның чанында терроризмге удур комиссияның хуралын эрттирген. Аңаа чугааның кол темазы республиканың өөредилге болгаш кадык камгалал албан черлерин терроризмниң айыылындан, а ол ышкаш элээдилерни болгаш аныяктарны террорисчи шимчээшкиннерниң салдарындан камгалаарының талазы-биле хемчеглерниң дугайында болган.
И. Ярыгин аттыг спорт комплекизинде Сибирь федералдыг округтуң бирги чери дээш 17-18 харлыг элээдилер ортузунга бокс маргылдаазы эгелээн.
Март 27-де Стратегтиг инициативалар агентилели Тыва-биле кады РФ-тиң 33 субъектизинге инвестиция климадын экижидер талазы-биле ажылды дүүштүрер хөй-ниити төлээлериниң ажык шилилдезин чарлаан.
Эрээн хар суунга чуртталга бажыңнары биле бажың чанының участоктарын алыскан Кызыл кожуунда муниципалдыг чергелиг онза байдал чурумун чарлаан.
Тываның Баштыңы @ Sh kara-ool Шолбан Кара-оолдуң республиканың Улуг Хуралынга (парламентизинге) Айыткалында чарлаан Аныяктарның бот-идепкейиниң чылын шуулган-биле эгелээр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайда аэропорт комплекизин чаартыр ажылдарны кылып турар чиңгине тудуг организациязы – «Сибмост» бүдүрүлгениң президентизи Сергей Титов-биле ужурашкан.
«Часкы эрээн хар суу Каа-Хем суурда чурттакчылыг черде 200 бажыңны алыр чадавас. Онза байдалдар комиссиязын дарый чыггаш, улуг техниканы хаара тударын шиитпирледивис. Бойдустуң бооп болур болуушкуннарын баш бурунгаар чарлаар, ам «кыдыг» кижини дилээн ажыы чок, чүгле демивис-биле бо үени улуг чидириг чок эртер апаар!» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-албаны-биле Москвадан Кызылга келген дораан, бодунуң блогунда бижээн.
Россияның прокурору Юрий Чайканың март 24-те Екатеринбургка эрттирер хуралынга киржир дээш, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Урал, Приволжье, Сибирь база Ыраккы Чөөн чүк федералдыг округтарның губернаторлары-биле кады ында чеде берген. Регионнарның прокуратура төлээлери база хуралга олуржур.
23.03.2017
Тываның Баштыңы РФ-тиң көдээ ажыл-агый сайыды-биле ужурашкан РФ-тиң көдээ ажыл-агый сайыды Александр Ткачев-биле дүүн ужуражылгазында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол федералдыг бюджеттен регионнуң агроүлетпүр комплекизинге бээр субсидияның хемчээлин көвүдедириниң аргазын чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Көдээ ажыл-агый яамызының, Тываның Ветеринарлыг хайгаарал албынының, ТР-ниң ХК база ОБ албанының, Бай-Тайга кожууннуң тус чер бот-башкарылга органнарының төлээлеринден тургустунган ажылчын бөлүк «Ооруг» КБК-ның муңчу малчыны Макар Саттың малчын коданынга көшке батканының уржуун долузу-биле шинчилеп көрген.
Россияның социал-күш-ажылчы хамаарылгаларны башкарар үш талалыг комиссия Тывада шалың төлевиринге өре эвээжеп турарын айыткан.
РФ-тиң Коммуникация болгаш харылзаа яамызының сөөлгү рейтингизинде Идентификация болгаш аутентификацияның чаңгыс аай системазында (ИАЧС) бүрүткеткен хамаатылар үлүү-биле Тыва бирги черни ээлээн.
2017 чылда көдээ ажыл-агый барааннарының бүдүрүкчүлери 5 муң тонна тараа, 29 муң тонна картофель, 3200 тонна ногаа дүжүдүн алыр сорулганы салган.
2017 чылда Россияның болгаш Тываның кадыкшылга албан черлеринге 7-15 харлыг уругларның 45 хуузу азы 23,6 муң кижи дыштаныр.
Бо чылын «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилелдиң күүселдезинче 10 млн. рубльди тускайлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы езугаар, республиканың чазаанга муниципалдыг тургузуглар-биле видеоконференцияны эрттирип, аңаа арга-арыг фондузунуң черлеринге 2017 чылда өрт айыылынга удур белеткелдиң айтырыгларын чугаалашкан.
Өөредилгениң күрүнениң түңнел аттестациязы болур чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын хуусаадан эрте үеде дужаарынга белеткел ажылдары Тывада кидин-түлүк. Эрткен чылдарның доозукчулары, ортумак профессионал өөредилге албан черлериниң доозукчулары база эрткен чылын аттестат албаан, шупту 1163 кижи шылгалдалар дужаарынга бүрүткеткен.
РФ-тиң Президентизиниң Экология чылы кылдыр чарлааны 2017 чылда Тываның эрге-чагыргалары республика девискээринде экология талазы-биле эң озалдыг деп санаткан «Тыва кобальт» комбинаттың артынчылар шыгжаар чери-биле ажылды катап эгелээн.
РФ-тиң Культура яамызы база Гастроль ажыл-чорудулгазын деткиир федералдыг төптүң боттандырганы «Улуг гастрольдар» төлевилели-биле Россияның академиктиг аныяктар театрының төлээлери оюн-көргүзүүн бараалгадырынга тус черниң сцена шөлдерин белеткээр дээш Тывада келген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол март 16-да, ажыл-албан аайы-биле Москваже чоруур мурнунда, республиканың Тудуг, Аныяктар, Культура яамыларының, Кызыл мэриязының база «Сельстрой» тудуг организациязының удуртукчулары-биле найысылалда Аныяктар ордузунуң тудуун доозар дугайында чугааны кылган.
Чазак даргазы программа күүселдезиниң чорудуун сайгарып тура, тудуг шөлдеринде ажылды интенсификастаарынга, графикти болгаш хуусааны сагыырынга, саң-хөө акшазының чарыгдалынга контрольга, объектилерде ажылчыннарның санын көвүдедир ажылдарга чиге планны тургузарын негээн.
Бай-Тайга кожууннуң Узуг-Кыры деп черде хар көшке баткан дугайында медээ четвергте, март 16-да, кежээ келген.
2014 чылдың март 16-да Крым чартык ортулук биле Севастополь хоорайның эрге-байдалының дугайында айтырыглыг референдум болуп эрткен. Ооң түңнелинде чурттакчы чоннуң хөй кезии хамаарышпас чорук дээш бадылаан болгаш оон Россия Федерациязынга каттышкан.
Республиканың Аныяктар херээ болгаш спорт яамызы Өөредилге болгаш эртем яамызы-биле кады ындыг аттыг шериг-патриотчу төлевилелди боттандырып эгелээн.
Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң дыңнадыы-биле алырга, бо чылын төлевилелди боттандырарынга республика бюджединден 1 млн. 100 муң рубльди аңгылаан.
Найысылалдың мурнуу микрорайонунда, Ангарский бульварда, 5 муң дөрбелчин метр шөлдү элээн, тудуг объектизиниң смета төлевири барык 179 млн. рубль акша түңнүг чаа уруглар садын туткан. «Кежик» деп адаан назы четпээн өөредилге албан чериниң байырлыг ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен.
2017 чылда Тываның эрге-чагыргазы регион бюджединде 10,2 млн. рубльди хуу уруглар садтарынга субсидиялар бээринге аңгылаан. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол ТР-ниң Чазааның субсидия бээр дугайында доктаалында атты салган.
Тываның эрге-чагыргазы республиканың чурттакчыларының болгаш хоойлу езугаар ажылдап турар пассажирлер аргыштырыкчыларының эрге-ажыктары дээш хоорайлар аразының пассажирлер аргыштырарының рыногун организастаарынга базымнарны кылып турар.
Чоокта чаа мал бажының санының талазы-биле мурнакчы болуп турар Чөөн-Хемчик кожуунга чылда 300 тонна эът болбаазырадыр чаа цех продукцияны мөөңү-биле бүдүрериниң сертификациязын чедиишкинниг эртип алган.
Тыва эрткен чылга деңнээрге, 2017 чылда элээн хөй туристерни манап турар. Регионда туризмни организастаарын харыылап турар Культура яамызының специлистериниң баш бурунгаар үнелели-биле алырга, бо чайын республикага 40 муңдан эвээш эвес турист келир.
ТР-ниң Чазааның хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол видеохарылзаа-биле, муниципалдыг тургузугларда мал оолдаашкынын чугаалашкан.
Доктаамал ажылдап турар ЕАДС-ЭКСПО делгелгениң одуруунга Тываның бараан бүдүрүкчүлеринге садыг павильонун ажыдар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ак-Довурак хоорайга чораан, ында хуралдаар залга чүгле хоорайның эвес, Барыын-Хемчик кожууннуң активи-биле ужурашкан.
Чуртта амыр эвес экономиктиг байдалдар ужун Россияның регионнарының дыка хөйү бо чоокку чылдарда регионнуң экономика хөгжүлдезинче федералдыг бюджеттен инвестицияларны элээн улгаттырарынче кордаан ажыы чок.
Март 6-да РФ-тиң Чазааның даргазы Дмитрий Медведев Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле регион хөгжүлдезиниң айтырыгларын чугаалашкан. РФ-тиң Чазааның даргазы-биле ужуражылгалар Тывага тодаргай үре-түңнелдерлиг болур болгаш, бо удаада база боттуг чугаа болганын Кара-оол демдеглээн.
Март 9-та Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң кол редакторлар клувунуң журналистери-биле ужуражалга үезинде, интернет четкилеринде эң-не нептерээн медээ – Ак-Довуракта коргунчуг болуушкунну база сайгарган.
Март 9-та Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол журналистер-биле ужуражылгазын регион база муниципалдыг массалыг информация чепсектериниң редакторлар клувунуң хуралы хевирлиг эрттирген. Регионнуң удуртукчузу Москвага сургакчылаашкынының түңнелдерин таныштырып, журналистерниң айтырыгларынга харыылаан.
Тываның Баштыңы Москвага сургакчылаашкынын Националдар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң удуртукчузу Игорь Баринов-биле ужуражылга-биле дооскан.
Эргим бистиң херээжен чонувус! Делегейниң херээженнер хүнү - часкы болгаш эң чылыг-чымчак байырлал-биле сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен!
Марттың 4-те Надя Рушева аттыг 1466 дугаарлыг Москваның школазынга «Тыва чаңгыс чер-чурттуглар» РХО волейболга, баскетболга база тыва хүрешке маргылдааларны организастап эрттирген. Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В.Кара-оол хемчегниң хүндүлүг аалчызы болуп киришкеш, баскетбол маргылдаазынга база ойнаан.
«Петербургская политика» фондуда Михаил Виноградовтуң тайылбыры-биле алырга, Сибирь федералдыг округтуң сес региону политиктиг турум эвес байдалда. Прибайкальеде база Новосибирск облазында байдал эң-не дүшкүүрлүг.
Кундустуг суурда чаа ажыттынган уруглар сады «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң күүселдезинде киржип эгелээн. Кожуун удуртулгазының планнааны ышкаш, губернатор төлевилелиниң киржикчилери болур ыраккы суурларда аныяк малчыннарның уругларынга хонар бөлүктү ажыткан.
Тывада «Заря» эът комбинадының хой эъдин садары-биле Москваның «ФУД СИТИ» компаниязы-биле садыглажыышкыны Россияның өске регионнарында экология талазы-биле арыг эътти мөөңү-биле садып ап турар садыгжыларның сонуургалын болдурган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол март 2-де Москвага ажыл-албан аайы-биле сургакчылап чорааш, РФ-тиң Президент администрациязының удуртукчузунуң бирги оралакчызы, иштики политика блогун харыылап турар Сергей Кириенко-биле ужурашкан.
2016 чылда Каа-Хем кожууннуң 11 суурундан 9 суур «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» губернатор төлевилелинге киришкен. Кожуун төвү болур Сарыг-Сеп суур Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының даңзызынче кирбээн болза, ыраккы Сизим одар-белчиир чедишпезинден база чаңчылчаан эрги чүдүлгезин сагып, күрүне деткимчезиниң программазынга киржиринден ойталаан турган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда республиканың эрге-чагыргазы тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне чагыын салырынга хоойлу езугаар дузалаарын сагындырган.
Тываның девискээринге кем-херек үүлгедир чоруктарга удур демиселди күштелдирер, хөй-ниитиниң корум-чурумун быжыглаар, профилактиктиг ажылдарның дээштиин бедидер сорулга-биле күрүне программазын ажылдап кылган.
Россияда Регионнарның турисчи ассоциациязы тургустунган. Россияның иштики болгаш үнүүшкүннүг туризмин сайзырадырынга каттыжыышкын дузалыг деп, REGNUM дыңнаткан.
Март 1-де Роскомнадзорга Теледамчыдылга талазы-биле федералдыг комиссия хуралында регион телеканалдарын ыяап-ла чонга көргүзер эргени алырынга шилилдени чоруткан. Бо удаада Соңгу Кавказ болгаш Сибирь федералдыг округтарның каналдарын сайгарып көрген. Роскомнадзорнуң удуртукчузу Александр Жаров федералдыг комиссияны удурткан.
Тывага кыштың башкы айында эң-не хөй хар дүшкен. Харның кылыны 115-ден 165 мм., чамдык черлерде 185-215 мм. чедип турарындан, эриир хардан сугнуң курлавыры нормадан 200 ажыг хуу хөй. Республиканың барыын кезээнде хар эриир болза, ийи метр хире кылын хар эрээни-биле дөмей сугнуң курлавыры бар.
Кожууннуң өрт айыылының сезонунга белеткелин февраль 28-те эгелээн команда-штаб өөредилгелериниң үезинде тодарадыр. Ниитизи-биле хыналда хемчеглерниң болгаш хөделиишкиннерниң даңзызын, база ол ышкаш нормативтиг-эрге-хоойлу документилерин бадылаан.
Маргарита Ооржак – Социалистиг күш-ажылдың маадыры, алдарлыг көдээ ишчи Василий Оюнович Янчаттың уруу. Ай санаашкыны-биле Чаа чылды уткуп, байырлаарын 2013 чылда-ла эгелээн.
Республиканың уругларның катап эмнээшкин болгаш реабилитация төвү эрткен чылдың ажылын түңнээн болгаш келир чылдың планын сайгарган коллегия хуралын эрттирген.
26.02.2017
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Шагаа-биле республиканың чонунга байыр чедириишкини Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Республиканың эргим аалчылары!
Тыва черде ам база чырыткылыг байырлал - Шагаа аалдап чедип келди!
25.02.2017
Тываның Баштыңы Шагааның бүдүү айының бүдүү хүнүнде эрткен чылды канчаар эрткенин түңнээн Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол Шагааның бүдүү айының бүдүү хүнүнде эрткен чылды канчаар эрткенин түңнеп, үнер чылда кылыр ажыл-ишти баш удур тодарадып, мурнунга сорулгаларны салган.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Кайгамчык байырлал – Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген изиг байырымны хүлээп ап көрүңер!
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Россияның Президентизи Владимир Путин биле Чазак даргазы Дмитрий Медведевтен байыр чедириишкиннери келген.
Тываның Баштыңы «Вконтакте» социал четкиде бодунуң блогунда ооң дугайында бижээн:
Россияның кызыгаар тудуу ФККА-ның удуртукчузу Леонид Бершанский ажыл-агый аайы-биле Тывага келген. Хандагайты-Боршоо эрттирилге пунктузун 2017 чылда эде чаартып тудары-биле амгы үеде ооң байдалын көөрү - ажылының кол кезээ болган. Тываның Чазааның каш чылдар дургузунда тургузуп келген айтырыы – пунктуга хөй талалыг эрге-байдалды тыпсыры ам чоокку үеде боттаныр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ада-чурт камгалакчызының база Шагаа байырлалының бүдүүзүнде республиканың чурттакчыларнга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москваның рыногунче чорудуп турар рефрижераторда сооткан хой эъдин көрген.
Баштайгы дээрезинде эки үнелелди бээр апаар. Мөчүлерни дыка эки аайлаан-дыр, а Москва облазынче чүдүрген эъттиң шынары тулган-дыр. Республикада хар улуг-даа болза, кыштаглаашкын хүр эртип турарының бадыткалы ол.
Ол системада бүдүрүп база хандырып турары продукциязын документ езугаар бадыткаткан аъш-чем барааннарының бүдүрүкчүлери бүрүткеткен.
Продукцияның өртээнче чедирилгениң төлевирин база киир санаар. Чагып алыкчы чагыгны киирерге, хандырыкчылар боттарының өртээн сүмелээр, оон таарымчалыг саналды шилип алыр.
«Мегафон» компанияның республика девискээринде соталыг харылзаазының башкарыкчы оператору 55-ки аңгы адыгжы (даг) бригадазын шынарлыг соталыг харылзаа-биле хандырар.
Понедельникте, аппарат хуралында, регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының ажылын сойгалаан.
«Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының ведомство бүдүрүлгелеринде байдалды билбейн тур мен, чижээ Хову-Аксының ЧЭТ ажылчыннарның акша-шалыңы-дыр - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Тываның Чазаанга республика баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң Садыг-үлетпүр палатазының вице-президентизи Максим Фатеев-биле ужурашкан.
Россия Федерациязының Садыг-үлетпүр палатазы, Тыва Республиканың Садыг-үлетпүр палатазы база Тыва Республиканың Чазааның аразында үш таланың дугуржулгазын чарарынга белеткел ажылдарын чорудар дугайында шиитпирни аңаа хүлээп алган.
Бүгү делегейге ат-сураглыг күрүне ажылдакчызы, чөөн чүктүң шинчилекчизи, журналист, академик, Россияның даштыкы хайгыылының баштыңы, РФ-тиң Садыг-үлетпүр палатазының президентизи болгаш өске-даа харыысалгалыг албан-дужаалдарны ээлеп чораан Евгений Примаковтуң он том ажылы өөредилге ному болгаш бүдүн үениң көрүнчүү болур чыынды студентилерге, эртемденнерге, экономистерге, шинчилекчилерге чугула херек дептер апаары чугаажок.
Азия чурттарынче чырык энергиязын үндүр садарынга Тыва белдир регион апаар чадавас.
Тываның Чазаа биле «Тываэнерго» электричетки компаниязы найысылал чоогунда Каа-Хем суурнуң чидиг айтырыы – барык-ла караңгы черге чурттап турган 3 муң ажыг чурттакчылыг микрорайонче чырыкты киирерин дугурушкан.
Бөгүн, 2017 чылдың февраль 16-да, «Россеть» ПАН-ның чиңгине директору Олег Бударгин ажыл-агый аайы-биле Тыва Республикада келген.
2016 чылдың октябрьда куш фабриказын «Хакасияның мал чеми бүдүрер заводу» КХН-ның удуртулгазынче дамчыткан. Куш фабриказының директорунуң оралакчызы Владимир Банников бүдүрүлгениң бо чоокку үеде планнарын таныштырган.
Республиканың Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының яамызы 2017 чылда мурнады боттандырар ажыл-чорудулгалыг «Чедингир чер» төлевилелди ажылдадып эгелээн.
Россияның аъш-чем садыының эң улуг дээн төвү «ФУД СИТИГЕ» Тыва хой эъдин садып эгелээр.
Бүгү-россияның «Регионнарга — турум сайзырал» деп конкурузунга Тывадан Мөңгүн-Тайга кожуунда «Малчын» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези киржир. Бир эвес ажыл-агый аңаа чедиишкинниг киржир болза, бодунуң бүдүрүлгезин калбартырынга болгаш сайзырадырынга 45 миллион рубльден эвээш эвес конкурс шаңналын ап болур.
Афганистандан дайынчыларны үндүргениниң ээлчеглиг чылынга тураскаткан хемчеглер бөгүн бүгү Тывага эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чазааның аппарат хуралында регионнуң кол архитекторунуң ажыл-чорудулгазының регламентизиниң талазы-биле регионнуң нормативтиг-эрге-хоойлу баазазынче өскерилгени ажылдап кылырын дааскан.
Эрткен чылын «Кадыкшылдың оруу» эмчилер бригадазының кежигүннери «Инек — чемгерикчи малым» биле «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» деп губернатор төлевилелдериниң киржикчилеринге чедип, оларның өг-бүлелериниң шупту кежигүннерин шинчээн.
Культура-массалыг хемчеглер
Февраль 1-28 хүннеринде – «Шыдыраа – хааннар оюну» делгелге. Тыва Республиканың Национал музейи.
Февраль 1-28 хүннеринде – номнар делгелгези, «Шагаа дээрге тыва чоннуң Чаагай сүзүк чаңчылы-дыр» допчулал. А.С. Пушкин аттыг национал библиотека.
Тываның Баштыңы ажыл-агый аайы-биле кожууннарга чорааш, мал ажыл-агыйынга албан чедери чаңчылчаан. Бо удаада Улуг-Хем кожуунда «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» губернатор төлевилелиниң аныяк киржикчилери - Буян биле Чаяна Дадар-оолдарның кыштаанга четкен. Өг-бүлениң баштыңы - 23, бажың ээзи – чаа-ла 19 харлыг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-агый аайы-биле Улуг-Хем кожуунга чорааш, Ийи-Тал биле Иштии-Хем суурларда көдээ школаларга кирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ийи-Тал суурда эргижирээн школаны эргип көргеш, чаа школаны тудар шиитпирни үндүрген.
Кызыл хоорайга ээлчеглиг спортчу байырлал болуп эртен. Эрткен дыштаныр хүннерде Иван Ярыгин аттыг спорт комплекизинге 23 хар чедир аныяктар аразынга дзюдо талазы-биле Сибирь федералдыг округтуң маргылдаазы болуп эрткен.
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы-биле муниципалдыг тургузуглар төлевилелге киржир чаа аныяк өг-бүлелерниң шилилдезин эгелээн. Тус чер чагыргалары-биле суурларның чурттакчылары чон чыыжынга ажы-төлдүг, эң-не харыысалгалыг өг-бүлелерни тодарадыр.
Бо кыжын Тывада 20 чылда туруп көрбээн хөй хар дүшкен, чамдык кожууннарда ооң кылыны - бир метр ажыг. Час эрте дүжер болза, республикага суг үеринден нарын байдал тургустунары чадап чок. Ынчангаш Тываның Баштыңы онза байдалды болдурбазы-биле, амдыгааштан ажылды күштелдирип, бооп болур байдалдарга удур дүрген хөделиишкинни чорударынга белеткелди эгелээрин айыткан.
РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы езугаар Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга күрүне шаңналы – Найырал Орденин тывысканы-биле ооң адынга байыр чедииришкиннери ам-даа кээп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның эртем хүнүнге тураскааткан байырлалга киришкен. Февраль 8-те Улусчу чогаадылга бажыңынга эрткен ол хемчег үезинде эртемденнерге шаңналдарны болгаш премияларны тывыскан.
Көдээ школаларга ажылдаарынга белен орус дылдыг башкыларга Тываның Баштыңының грантызынче чылдың-на эртер конкурс эгелээн.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Бөгүн Эртемнер хүнүн, күзелдерни планнар кылдыр, планнарны боттуг чүүлдер кылдыр шилчидип турар кижилерниң профессионал байырлалын демдеглеп турар.
Бурятияның Баштыңының хүлээлгезин түр када күүседир кылдыр томуйлаткан Россияның транспорт сайыдының оралакчызы Алексей Цыденов дугайында Тыва Республиканың Баштыңы үзел-бодалын үлешкен.
Эрткен неделяда Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультединиң даг херээ кафедразын 10 доозукчу доозуп, «Ажык даг ажылдары» мергежил талазы-биле дээди эртемниң дипломнарын алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-агый аайы-биле Москвада чоруп турар. Понедельникте ол Федерация Чөвүлелиниң даргазы Валентина Матвиенко база РФ-тиң Чазааның даргазының оралакчызы Дмитриц Козак-биле ужурашкан.
Тыва Республиканың Экономика яамызы сайгарлыкчы ажыл-чорудулгаже чурттакчы чонну хаара тудары-биле «БИЗНЕС-ДЕСАНТ» информастыг-үнүүшкүн кампаниязын эгелээн. Төлевилел 4 ай (февраль, март, апрель, май) үргүлчүлээр.
Федералдыг үндүрүг албанының Тыва Республикада эргелелиниң 2016 чылда тус чер бюджединиң орулгалыг кезээн тургузар талазы-биле үндүрүг органнарының ажылының түңнелдеринге дяангаш, ТР-ниң муниципалдыг тургузугларынга организастааны семинар-хуралынга Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының специалистери база киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Т2017 чылда федералдыг инвестиция программаларындан республиканың дилээни акшаландырыышкын хемчээлин камгалаарынче Тывадан сенатор биле Күрдуманың депутаттарын киириштирер.
Тываның Баштыңының «Өг-бүле бүрүзүнге – бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» өөредилге программазы – республика чазааның мурнады боттандырар кол угланыышкынынга хамааржыр. Төлевилел удуртулгазы-биле Тываның Өөредилге яамызының специалистери чаа дүрүмнерниң күүселдезин боттандырар офисти ажыткан.
Тывада чаа дыштанылга баазазы– «Туран» сыын ажыл-агыйының чанында этниктиг сууржугаш ажыттынган. Бо дыштаныр хонуктарда аңаа четкен туристерниң баштайгы бөлүү турбаазаның дугайында боттарының сагыш-сеткилин понедельникте социал четкилерге үлешкен.
Чазак бажыңынга Тыва Республиканың Онза байдалдар болгаш хамааты камгалал албаны республиканың чазаанда Онза байдалдарны болдурбас болгаш чайладыр база өртке удур айыыл чок чорукту хандырар талазы-биле комиссияның хуралын эрттирген.
Тывада «Енисей» М-54 федералдыг автооруктуң чаа угланыышкынынга чоок чыдар девискээрлерде орук кыдыының ачы-дуза объектилериниң тудуунга планны кылып эгелээн.
Таңды кожууннуң чурттакчылары «Кадыкшылдың маршруду» губернатор төлевилелиниң күүселдези-биле бо чылын бир дугаарында эмчи дузазын алганнар. Эмчилерниң көжүп чоруур комплекстиг бригадазы Балгазын биле Бай-Хаак суурларның чурттакчыларын дөрт хүн дургузунда шинчээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бүдүн республика иштинден Кызылдың президентиниң кадет училищезинче кирип шыдаар оолдарны шилиирин негээн.
«Таарымчалыг хоорай хүрээлелин хевирлээри» программа чорудуу-биле чурттакчы чоннуң массалыг дыштанылга черлерин чаагайжыдарынче Тыва федералдыг бюджеттен 3 млн. 115,3 муң рубльди алыр.
РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга күрүне шаңналы – Найырал Орденин тывыскан.
Тываның Баштыңының адынга байыр чедииришкиннери кээп турар. Чингиз Алиев биле Тамара Наводкина чазак даргазы Шолбан Кара-оолга байырны чедирген.
РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга күрүне шаңналы – Найырал Орденин тывыскан.
РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйло Тываның Баштыңынга байыр чедиишкинниг телеграмманы чоруткан:
Бо неделяда РФ-тиң Чазаа 82 регионга «Экономиктиг хөгжүлде болгаш инновациялыг экономика» күрүне программазының акша-хөреңгизин үлээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дүрген эмчи дузазының ийи албаны - регионнуң медицинаның айыыл-халаптар төвү биле Кызыл база Кызыл кожууннарның дүрген дуза станцияларын каттыштырар ажылдар доозулганын дыңнаткан.
Тывада узун назыдаан ажыл чок база бажың ээлери болур чааскаан чурттап турар пенсионерлерниң капиталдыг септелге дээш дадывыр төлевириниң чарыгдалдарынга компенсацияны эгидеринге федералдыг чазак дузаны көргүзер.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы езугаар Найырал ордени-биле шаңнатканы дээш байыр чедириишкиннери кээп турар.
Тываның Улустуң хөөмейжизи Мөңгүн-оол Ондар, Дээди Хуралдың депутады Алдын-Кыс Конгар Тываның Баштыңынга байырны чедирген.
РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы езугаар Найырал ордени-биле шаңнатканы дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга байыр чедириишкиннери кээп турар.
РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы езугаар Найырал ордени-биле шаңнатканы дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга байыр чедириишкиннери кээп турар. Төп шериг округунуң командылакчызы, генерал-полковник Владимир Зарудницкий аңаа бир дугаарында байырны чедиргеннерниң бирээзи:
Россияның Президентизи Владимир Путин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолду күш-ажылчы чедиишкиннери, идепкейлиг хөй-ниити ажыл-чорудулгазы болгаш хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш Найырал ордени-биле шаңнаан.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин дыка хөй хамаатыларны шаңнаарының дугайында чарлыкка атты салган. Күрүне баштыңы Юрий Григоровичиниң, режиссерлар Владимир Меньшов биле Александр Прошкинниң ачы-хавыяазын бедик шаңналдар-биле демдеглээн. Ооң дугайында чарлыкты эрге-хоойлу медээлериниң интернет-порталында парлаан.
2017 чылда федералдыг программа күүселдези-биле, «Чурттакчы чонга дүрген дузаны үе шаанда чедирерин хандырары», «Электроннуг кадык камгалалы» база «Чаштарның өлүп-хораар чоруун эвээжедири» деп үш төлевилелди боттандырарын яамы планнаан.
«Тываэнергосбыт» компанияның мурнунда өрези дээш чырык арткан Чөөн-Хемчик кожууннуң Элдиг-Хем суурунуң чурттакчылары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга бажыңнарынче чырыкты катап кииреринге дузалажырын дилеп келгеннер. Эрткен неделяның пятницада суурнуң төлээлери республика Баштыңының хүлээп алыышкынынга кирген.
Тула областа «Тулачермет-Сталь» заводтуң тудуунга вахта аргазы-биле ажылдап тургаш, шалыңын албаан республиканың 30 чурттакчызынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дузалажып эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның өөредилге болгаш эртемң, Саң-хөө яамыларының, мунициалдыг тургузугларының удуртукчулары, назы четпээн өөредилге албан черлериниң ажылдакчылары-биле кады республикада назы четпээн өөредилге айтырыгларының талазы-биле хуралды эрттирген.
Тываның найысылалы Кызыл хоорайда – 10 муң хире чурттакчылыг солагай талакы дачалар суурунуң девискээринде чаа уруглар садын ажыткан. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол бир чыл бурунгаар ооң саналы-биле тудуп эгелээш, ам ажыглалче кирип турар садиктиң байырлыг ажыдыышкынынга киришкен.
Тывада көдээ ажыл-агый продукциязын садып-саарган ярмарканың ниити саны 2015 чылга деңнээрге 2 катап көвүдеп – 752 четкен. Республиканың көдээ ажыл-агый яамызы тус черниң бараан бүдүрүкчүлерин деткээн ярмаркаларның түңнелдерин ТР-ниң Чазаанга таныштырган. Ярмарканың ниити санының өскени-биле чергелештир, ооң географиязы алгаан, оларның үш кезии кожууннарга эрткенин специалистер демдеглээн.
Билигниң шынары куду школаларда, база ол ышкаш таарымча чок социал байдалдарда ажылдап турар школаларда өөредилгениң шынарын бедидер дугайында Тываның төлевилели РФ-тиң Өөредилге яамызының конкурузун ойнап алган.
ТР-ниң ИХЯ-зының медээзи-биле алырга, 2016 чылда республикада назы четпээннер ортузунда кем-херек үүлгедиишкини 18,9 хуу, ооң мурнунда чылдың көргүзүүнден 2 катап эвээжээн.
2017 чылда эмчи дузазын халас чедирер күрүне магадылалының территориалдыг программазын 6,5 млрд. рубль ажыг түңге бадылаан: республика бюджединиң акша-хөреңгизинден - 1261546,6 муң рубль база албан медицина камгаладылгазының акша-хөреңгизинден - 5301480,8 муң рубль.
Сөөлгү 20 чылда туруп көрбэн улуг харлыг кыштың соонда, Тывага база бир шылгалданы эрте час таварыштырып болуру магатчок. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол эрге-чагырганың регион болгаш муниципалдыг органнарының бирги ээлчегде кичээнгей салыры ийи угланыышкынны айыткан.
Эрткен чылын чуртта инфляция деңнелин санааш, 2017 чылдың февраль 1-ден ай санының акша төлевирин (ААТ) 5,4 хуу өстүрген.
Федералдыг бюджеттен удур акшаладырыышкын-биле ол шупту 66 млн. 424,1 муң рубль болур. Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев ооң дугайында айтыышкынга атты салган.
Тывада тус чер чагыргаларының ажылдакчылары, мал эмчилери болгаш эмчилерден четчелеттинген комплекстиг бригадаларны мал кыштаглаашкынын эки доозуп, ажыл-агыйларда малдың кидин-түлүк оолдаашкынынга дуза көргүзер кылдыр тургускан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага эрткен «Чаңгыс демниг Россияның» съездизинде партияның Дээди чөвүлелиниң чаа составынче соңгуткан.
Тыва 2016 чылда бодунуң орулгаларының түңүн, 2015 чылдың түңнелинге деңнээрге, 17 хуу азы 622,1 млн. рубльге көвүдеткен. Республиканың бодунуң орулгаларының ниити хемчээли 4 млрд. 324,1 млн. рубль болган. ТР-ниң Саң-хөө яамызында республика бюджединче үндүрүгден база үндүрүгден эвес орулгалар киирилдезиниң түңүн үндүрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол патриотчу күштерниң республика шуулганын эрттирер дугайында саналды киирген. Регионнуң сайзыралы дээш политика болгаш көөргеттинер чүүлдер сүрбейн, саналдар кииреринге, чугаалажырынга болгаш ажылдаарынга белен, идепкейлиг кижилерни мөөңнээриниң талазы-биле сорулганы Чазак кежигүннериниң мурнунга салган. Ол хемчегни эртем-практиктиг конференция хевирлиг эрттирип болуру-биле чөпшээрешкен.
ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол биле ТР-ниң Тарифтер албанының удуртукчузунуң хүлээлгезин күүседип турар Елена Бочарова «Тыва», «Тыва 24» телеканалдарның болгаш «Тувинская правда», «Плюс информ» солуннарның корреспондентилери-биле парлалга конференциязын эрттирген.
Тываның Баштыңы, партияның Дээди Чөвүлелиниң кежигүнү Шолбан Кара-оол, январь 21-22 хүннеринде Москва хоорайга эртер, «Чаңгыс демниг Россия» партияның XVI отчет-соңгулдалыг съездизинге киржир.
Республика Баштыңының чарлыы-биле чажыт арага продукциязы биле «Боярышник» хандызын садып турарын илереткен рейдилер чер-черлерде уламчылавышаан.
Тываның сайгарлыкчылар ниитилежилгези республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне садып алыышкынынга киржирин чиигедир дээн саналын деткээн.
2017 чылда Тываның Чазаа республика бюджединден субсидия алыр иштики шугумнуң авиарейстериниң санын өскерилге чокка хевээр арттырган. Ол маршруттарның хандырып турары чедери берге суурларның чурттакчыларыга чиигелделиг өртектер хевээр арткан. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол январь 18-те ооң дугайында чогуур доктаалга атты салган.
«Таарымчалыг хоорай хүрээлелин тургузары» федералдыг төлевилелдиң бирги офизи Тывада ажыттынган. Стратегтиг планнаашкын болгаш төлевилел удуртулгазының талазы-биле регион чөвүлелиниң даргазы болур республиканың баштыңы Шолбан Кара-оолга ооң паспортун таныштырган. Төлевилелдиң кол сорулгазы – амгы үеде хоорай инфраструктуразының комплекстиг хөгжүлдезин хандырары.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Воскресенскиниң кафедралдыг хүрээзинге чораан база Кызылдың болгаш Тываның епискову Владыка Феофанга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирген.
Тываның эрге-чагыргазы республика иштинде күрүне болгаш муниципалдыг чагыгларны тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринче база угландырар. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң видеоконференция чурумунга эрттирген неделя санының аппарат хуралынга чагыглар дээш чижилгелиг демиселде боттуң компанияларынга база сайгарлыкчыларынга эки байдалды канчаар хандырарының дугайында чугааны чоруткан.
Тываның школаларында бирги классче уругларын бижидеринге ада-иелерден билдириишкиннерни хүлээп алырынга белеткел эгелээн. Хоойлужудулгада өскерилгелерни кииргени-биле кампания ийи чадага эрттерин ТР-ниң Өөредилге яамызы дыңнаткан.
Тыва Республиканың девискээринде грипптен аарыыр чорук үш катап көвүдээни-биле, ТР-ниң Кадык камгалал яамызы уругларга болгаш улуг кижилерге соңгаарладып болбас албынның ажылын ажыл хүннеринде 8.00 шктан 20.00 шака чедир узадыр дугайында шиитпирни хүлээп алган.
17.01.2017
Тываның Баштыңы үнелиг кадрларны деткиир материалдыг деткимче системазын тургузарын негээн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол үнелиг кадрларны болгаш перспективтиг специалистерге материалдыг деткимче көргүзер системаны тургузары чугула апарган дээрзин чугаалаан.
2017 чылдың январь 1-ден эгелеп М-54 федералдыг оруктуң угланыышкыны Тывада өскерилген. Ам Кызылдан ол орук республиканың барыын талазынче — Шагаан-Арыг — Чадаана — Хандагайты — Боршооже, Моол-биле кызыгаарже углаар. Федералдыг удуртулгаже дамчыткан оруктуң узун дурту 310 километр.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы көдээ ажыл-агый бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне деткимчезин көргүзер дээш 2016 чылдың декабрьда көдээ ажыл-агый техниказы садары-биле 4627,0 муң рубльди шилчиткен.
Тывага чаа чылдың бүдүүзүнде болгаш дыштаныр хүннерде мал өстүрүп турар ажы-агыйларга айыыл чок болур кылдыр, бөрүлерниң санын хөлүн эрттир көвүдетпейн өйлеп таарыштырар хемчеглерни ап, аңчыларның күжү-биле бөрүлерге удур 130 чедир аглаашкынны организастаан.
Хүндүлүг журналистер, полиграфистер — мергежили парлалга болгаш парлалга продукциязы-биле холбашкан бүгү ишчилер!
Профессионал байырлалыңар — Россияның Парлалга хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырымны хүлээп ап көрүңер!
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва, Хаасия болгаш Кемерово облазында Россияның көдээ ажыл-агыйының хайгаарлал эргелелиниң удуртукчузунуң оралакчызы Мерген Докпер-оол-биле ужурашкан.
Россияның парлалга хүнүнде Кызыл хоорайның мэриязынга «Центр Азии» солуннуң кол редактору Надежда Антуфьеваны, «Ава» солуннуң редактору, хоочун журналист Лидия Иргитти, КТРК «Тываның» хоочуну Александра Монгушту, «Тувинская правда» солуннуң хоочуну фотокорреспондент Владимир Савиныхты, хоочун журналист, фотокорреспондент Виталий Шайфулинни, «Плюс-Информ» солуннуң журнализи Татьяна Рамазанованы «Кызыл хоорайның сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш» деп медальдар-биле шаңнаан.
Бөгүн республиканың Баштыңы Тывада кижиниң эргелерин камгалаар адырда бүрүн эргелиг төлээ-биле ужурашкаш, ооң ажыл-чорудулгазында аңгы угланыышкын – чаштарның эргелерин камгалаарының дугайында чугаалашкан.
«Петербургская политика» фондунуң ай санында белеткеп турары социал-политиктиг турум чоруктуң рейтингизинде, Россияның эң-не турум регионнарының аразында, Тыва декабрьда база арткан. Фондунуң эксперттериниң үнелели-биле алырга, республикада элээн болуушкуннар аңаа салдарны чедирген.
Тыва 2017 чылда, биче болгаш ортумак бизнести деткииринге киирген бодунуң акша санындан 19 рубль чедир федералдыг субсидияны ап болур.
«Енисейская» куш фабриказында дагааларны мөөңү-биле соп эгелээни ол бүдүрүлге чериниң одалга системазынга болган үрелиишкиннер-биле кандыг-даа харылзаа чок дээрзин Чазак Даргазының агроүлетпүр комплекизин харыылап турар оралакчызы Байбек Монгуш дыңнаткан.
Россияның Пенсия фондузунуң Тыва Республикада салбыры 5 муң рубль хемчээлдиг хары угда бээр төлевир акшаны 2017 чылдың январь 13-тен 28-ке чедир үлээрин шупту пенсия алыкчыларынга дыңнадып тур.
ТР-ниң Кадык камгалал яамызынга чурттуң медицина талазы-биле дээди өөредилге черлериниң доозукчулары-биле чаңчылчаан ужуражылга болган. Ужуражылгага ажылдаар күзелдиг 40 хире студент келген.
Тээли суурнуң 13 харлыг чурттакчызын спорт школадан эмнелге албан черинге эккелген соонда мөчээниниң дугайында дыңнадыг 2017 чылдың январь 9-та Бай-Тайга кожууннуң корум-чурум камгалаар органнарынче кирген. Ол болуушкунга хамаарыштыр истелге органнары РФ-тиң КХ-ниң 293 чүүлүнүң 2 кезээ-биле кеземче херээн оттурган.
Декабрьның 31-тен январь 9-ка чедир арага продукциязын садарының чурумунуң 228 хажыдыышкынын база арага продукциязын сөөрткен 4 барымдааны илереткеш, РФ-тиң АЧдК-ниң 14.2 чүүлүнде көрдүнген административтиг чурум үрээшкиниң дугайында 214 база РФ-тиң АЧдК-ниң 14.16 чүүлүнүң 3 кезээ-биле 9 херекти оттуруп, 223 хамаатыга административтиг харыысалганы онааган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва уксалыг аъттарны өстүрүп көвүдедири-биле уксаажыдылга репродукторун тургузар ажылдарны эгелээрин АҮК айтырыгларының талазы-биле оралакчызы Байбек Монгушка дааскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Татарстан Республиканың найысылалынга кыска хуусаалыг ажылчын сургакчылаашкын-биле чораан. Казаньга республика чазааның даргазы Ильдар Халиков-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга Санкт-Петербург биле Казань хоорайның чурттакчылары бижээн. Россияның кол шериг дирижеру, генерал-лейтенант Валерий Халиловка хамаарыштыр Тывада онза кичээнгей дээш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга өөрүп четтиргенин олар дыңнатканнар.
Эргим, хүндүткелдиг чонум!
База бир белен эвес чылды кады чурттап эрттивис. Шынап-ла, бо чыл чүгле бистиң улуг күрүневисте эвес, а бүгү делегейде белен эвес чыл болду. Саң-хөө, экономика, амыдырал-чуртталганың бүгү-ле талаларынга дыка улуг бергелер-биле холбашкан чылды үдеп, чаа чылды уткуп алырынга чедир эвээш үе артып кагды.
Тываның Чазаанга республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртуп эрттирген Тыва Республиканың Күрүне чөвүлелиниң хуралынга Чазак Даргазының оралакчылары, яамылар болгаш ведомстволарның, тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчулары киришкен.
Шимчевес өнчү рыногундан бажыңны садып ап шыдаары-биле тыва башкылар Россияның дыка хөй регионнарында коллегаларын ашкан. Башкыларга чуртталга бажыңының ийиги рынокта чедингирин шинчилээн федералдыг рейтингиниң тургузукчулары ынчаар бадыткаан.
Бодунга хөгжүлдениң девискээр зоназын тургузарын чөпшээрээн РФ-тиң 20 регионунуң даңзызынче Тыва бо удаада кирген. Республикага хөгжүлдениң девискээр зоназы эрге-байдал экономикаже инвестицияларны хаара тударынга элээн таарымчалыг байдалдарны тургузуп база Россияның Инвестиция фондузундан акша-хөреңгиге идегеп болур арганы бээр.
Эрткен неделяда Россияның Чазаа ол программага дээш республикага тускайлаар акшаның хемчээлин бадылаан. Көдээ суурларның эмнелгелеринче ажылдаар кылдыр чөпшээрешкен эмчилерге чаңгыс удааны компенсация акшазы кылдыр федерадыг бюджеттен Тывага 9 млн. рубльди бээр.
Декабрь 27-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң удуртуп эрттиргени «Россия Федерациязында келир үениң салгалдарының сонуургалында экологтуг хөгжүлде» деп айтырыглыг Күрүне чөвүлелиниң хуралынга киришкен. Ол хурал Россияда чарлаттынган Экология чылынга стартты албан езузу-биле эгелээн.
Регион болгаш федералдыг эксперттерниң айтырыг-харыыларынга даянгаш, РФ-тиң регион удуртукчуларының ажыл-чорудулгазын үнелээн губернаторларның Национал рейтингизинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылдың түңнелдери-биле 59-ку черден 57-ги турушче көдүрүлген.
Бөгүн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кремльде президент Владимир Путинниң эрттиргени Россияның Күрүне чөвүлелиниң хуралында киржип турар.
Сочиге Ту-154 авиакатастрофага мөчээн Александров аттыг ансамбльдиң уран чүүл удуртукчузу Валерий Халиловтуң адын мөңгежидер саналды Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чурттакчыларынга киирген.
Тывада 2014 чылда-ла садыг точкаларынга спирт холумактыг эм аймаан садырын хораан, ам шыңгыы хемчеглерни ам-даа немээрин Тываның Баштыңы саналдаан.
Россияның Камгалал яамызының Кара далай девискээринге аңдарылган Ту-154 бортунга Александров аттыг ансамбльдиң хөгжүмчүлери-биле кады 92 кижи чораан деп, ТАСС дыңнаткан.
В. Көк-оол аттыг Национал театрга Тываның Баштыңының уругларга Чаа чыл елказын эрттирген. Аңаа республиканың бүгү кожууннарындан өөредилгеге, спортка, уран чогаадылгага шылгарааннар, хөй ажы-төлдүг болгаш эвээш орулгалыг өг-бүлелерниң ажы-төлү, өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар, инвалид уруглар болгаш социал четкилерге Тыва Республиканың Баштыңының адынга чагаа бижээн уруглар киришкен.
Россияның Президентизи Владимир Путин чурттуң иштики амыдыралының, делегейниң-даа айтырыгларын ылап сайгарып билир деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар.
Тыва Республиканың Күш-ажыл яамызы наркотиктиг болгаш албаарадыр бүдүмелдерни эмненир сорулга-биле эвес ажыглап турар кижилерниң реабилитациязын болгаш ресоциализациязын чорудар төлевилелдерниң конкурузун түңнээш, коммерцияга хамаарышпас ийи организацияга Тываның бюджединден субсидияны бээрин шиитпирлээн.
Тывага 55-ки аңгы мото-адыгжы (даг) бригадазының шериг албанныгларын байырлап демдеглээн. Доктаамал турары-биле чоокта чаа республикада келген Төп шериг округунуң 55-ки аңгы мото-адыгжы (даг) бригадазының шериг кезээн В. Көк-оол аттыг Национал театрга байырлалдың концерти-биле демдеглээн.
Тыва Республиканың ажыл-чорудулганың чамдык хевирлеринге чөпшээрел бээр болгаш хайгаараар албан Кызыл хоорайда садыг точкаларын хынаары-биле рейдилерже үнген.
М-54 федералдыг орукту эде угландырарын болгаш демир-орук шугумунуң барыын болгаш соңгу талазын тударын федералдыг деңнелде деткээни – Тывага транспорт инфраструктуразын сайзарадырынга чугула херек.
Тывада чамдык бөлүктүң хамаатыларын эм-таң, эмнээшкин херекселдери база инвалид уругларга тускай эмнээр аъш-чем продуктулары-биле хандырар субвенцияның түңүн 119,2 млн. рубль чедирген улгаттырган.
2017 чылдың сентябрьга чедир Тываның найысылалы Кызылга школачыларга техниктиг чогаадылгаже хандыкшыырынга, ылаптыг эртемнерни өөрениринге база инженер ажыл-чорудулгазын шиңгээдиринге калбак арганы бээр уругларның бирги технопарыгы ажыттынар.
Декабрь 19-та Сарыг-Сеп, Суг-Бажы, Бүрен-Хем, Кундустуг, Бүрен-Аксы ниити билиг школаларында өөредилге номнары келген.
2017 чылда Тываның бюджет системазының турум чоруун тударынга дотация кылдыр 88 млн. 681,5 муң рубльди РФ-тиң Чазаа тускайлаан.
«Келир неделя – чаа чыл байырлалдарында амыдырал-хандырылга системаларының үзүктел чок ажылдаарынга белеткелдиң үези. Тодаргай организастыг хемчеглер херек»– деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың кожууннары-биле видео-конференция чурумунга эрткен аппарат хуралынга чугаалаан.
«Сибирь федералдыг округтуң Чөвүлелинге регионнар хөгжүлдезиниң айтырыын чугаалашкан. Өзүлдениң шупту точкаларын, күштүг болгаш кошкак талаларын база – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда Новосибирскиге ажылының үезинде бижээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика Чазааның чанында Террорга удур комиссияның хуралында, регионнуң ведомстволарының, тус чер бот-башкарылгазының база корум-чурум камгалаар органнарның Чаа чылдың дыштаныр хонуктарының үезинде кады ажылының планын бадылаан.
Тываның ийи кожуунунда, Бай-Тайга биле Барыын-Хемчикте, 2017 чылдың часка чедир черлик дириг амытаннарны аңнаарын хораан. Республиканың Баштыңы ооң дугайында доктаалга декабрь 12-де атты салган.
Декабрь 15-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) республикада ажыл-херектерниң байдалының болгаш 2017 чылда иштики политика дугайында айыткаан. Аңаа киришкеннер Айыткалдың ужур-утказының дугайында боттарының үзел-бодалын үлешкен.
Орук инфраструктуразын хөгжүдеринге немелде акша-хөреңги кылдыр федералдыг бюджеттен трансфертке 6,5 млн. рубль түңнүг акшаны Тываже чоруткан.
Декабрь 16-да РФ-тиң Президентизиниң Сибирь Федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзиниң чанында Чөвүлелдиң хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киржир.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң Айыткалында, 2017 чылда аныяктарның эгелээшкиннери Тываның эрге-чагыргазындан деткимчени алырын демдеглээн.
Тываның Баштыңы Айыткалында республиканың эрге-чагыргазынга хуу бажың тудуунга ыяш алыр эргелиг хамаатыларының бөлүүн 2017 чылдан эгелеп ам-даа калбартыр саналды киирген. Ылаңгыя чедери берге черлерниң чурттакчыларынга чиигелдени бээрин саналынга тодараткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың тудуг комплекизинге мергежилдиг кадрларны белеткээри регион эрге-чагыргазынга кол угланыышкын болур ужурлуг деп сорулганы салган. Тускай угланыышкынныг өөредилге черлериниң база башкарыкчы тудуг организацияларының баазазынга ниити тудуг кадрларын өөредип база эде белеткээр.
Аварийлиг деп санаан чуртталга бажыңнарында Тываның 5 муң хире чурттакчыларын 2018 чылдың ортаан үезинге чедир чаа бажыңнарже көжүрер. Бо чоокку чылдарда ТР-ниң Чазааның кол угланыышкынының айтырыы ол деп, республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол айыткан. 2017 чылдың эгезинде 1222 кижи чаа квартираларны алырын Тываның парламентизинге чыл санында бээр Айыткалында дыңнаткан.
Тыва Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) республикада ажыл-херектерниң байдалының болгаш 2017 чылда иштики политика дугайында АЙЫТКАЛ
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) бешки сессиязының чедиги ээлчеглиг хуралында депутаттар 2017 чылда база планныг дараазында ийи чылда республика бюджедин бирги номчулгазында хүлээп алган.
Тывада «соңгук чүк» бөлүүнге хамааржыр девискээрлерниң составы болгаш саны өскерилген. Россияның Чазаа Кыдыкы Соңгу чүкке болгаш чүък сөөртүлгези кызыгаарлаттынган хуусаалыг черлерге деңнештирген районнарның федералдыг даңзызында эдилгелерни бадылааны-биле, ол тайылбырлаттынар. Декабрь 6-да Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведь ук доктаалга атты салган.
Республиканың Күш-ажыл яамызы «чагаа хавында» шалың акшазы ап турарларга «изиг телефонну» ажыткан.
Ажыл берикчилери ажылдакчыларынга чажыт шалыңны берип тура, чүгле үндүрүг төлээринден ойлап эвес, а келир үеде ажылдакчыларының алыр төлептиг пенсиязын, база бо үеде алыр ужурлуг социал магадылалдарын болгаш чиигелделерин кызагдап турарын специалистер тайылбырлаан.
Бөгүн Тывада, эрге-чагырганың шупту федералдыг, регион органнарында база тус чер бот-башкарылга черлеринде, Хамаатыларны хүлээп алырының бүгү-российжи хүнү эртип турар.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Чурттуң кол күрүне байырлалы — Россияның Конституция хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырымны хүлээп ап көрүңер. Бо дээрге бистиң чуртувустуң узун төөгүзүнде демократияны бистиң амыдыра-лывыстың үндезини, а эң кол чүүл — кижини, ооң эргелерин болгаш хосталгаларын эң улуг эртине, күрүнениң ажыл-амыдыралының утказы кылдыр чарлаан баштайгы конституция болур.
Бо чоокку чылдарда губернаторларның политиктиг туружунуң рейтингизинде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылда бодунуң туружун улам быжыглаан. Рейтингиниң тургузукчузу - «Петербургская политика» фондунуң эсперттери беш санныг демдек салыышкынныг шинчилелде Шолбан Кара-оолга 4 кадарны салган.
Чылдың-на декабрь 9-та Россияда онзагай хүн – Ада-чурттуң Маадырларының хүнүн демдеглеп эрттирип турар. 2007 чылда РФ-тиң Күрүне Думазы «Ада-чурттуң Маадырларының хүнү» деп төөгүлүг хүннү тургускан.
Республиканың Чазаанда регионнуң инвестиция климадын экижидер ажыл-чорудулгалыг төлевилел офизи ажылдап эгелээн. Сайгарлыкчы чорук адырында шаптараазыннарны эвээжедир ажылдардан аңгыда, Стратегтиг инициативалар агентилелиниң тургусканы өске регионнарда инвестицияның эки арга-дуржулгаларын ажыглаар.
Кызылга Тыва дыл хүнүнге тураскааткан тыва дыл талазы-биле I республика шуулганының үезинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга база ТР-ниң Баштыңының Администрациязының Информастыг политика департаментизинге интернет четкизинге орус-тыва болгаш тыва-орус сөстүктерниң (словарьларның) электроннуг хевирин тургузар ажылды дааскан.
Шивилерни кайы хамаанчок кезерин болдурбазы-биле, арга-арыг чоогунга таңныылдаар «Шиви» оперативтиг-профилактика операциязы бо чылдың декабрь1-де эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызынга бистиң республикага уруглар садтарын тударының аңгы программазын тургузарының дугайында чугааны кылган.
Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының чаа составы бирги организастыг хуралын эрттирген. Ооң ажылынга РФ-тиң Төп соңгулда комиссиязының Аппарадындан төлээ Алексей Нестеров киришкен.
Тывада ат-сураглыг аржааннарның бирээзи Ажыг-Сугнуң эмнээр шынарын эртем-биле бадыткааны-биле холбаштыр, аңаа кадыкшылга черин тургузуп болур.
Улан-Удэ хоорайның Ниити болгаш экспременталдыг биология институдунуң республиканың дилээ-биле чоруткан шинчилелдериниң түңнелдери ону бадыткаанын, Тываның Кадык камгалал яамызы дыңнаткан.
Роскосмостан база ракета-космос үлетпүрүнден бөлүк специалистер, декабрь 1-де аңдарылган "Прогресс МС-04" космиктиг аппараттың бузундуларын тып база чыыры-биле, Тывада чедип келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле, ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак Роскосмостуң төлээлери база республиканың эрге-чагырга органнарының удуртукчулары киришкен ажылчын хуралды эрттирген.
«Тываның эң-не спортчу сууру» мөөрей декабрьның 7-ден 22-ге чедир болур. Республиканың спорт болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле яамы ооң түңнелдерин чылдың эртер «Спортчу элита – 2016» хемчегде үндүрерин дыңнаткан.
РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызының квартал санында рейтингизиниң түңнелдерин алырга, Тыва хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төптерни (МФЦ) хөгжүдер база күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дузаларже электроннуг арга-биле чурттакчы чоннуң кирерин калбарткан эки ажылдыг 20 регионнуң санынче кирген.
Ужудуп-хондурар шөлдүң асфальт-бетон шывыын шывар ажылдар агаарның сооп келгени-биле түр када соксаан-даа болза, келир чылдың тудуг ажылдарынга белеткелдер уламчылавышаан.
«Петербургская политика» фондунуң ай санында белеткеп турары социал-политиктиг турум чоруктуң рейтингизинде, Россияның эң-не турум регионнарының аразында, Тыва ам база арткан.
Ажыл чок кижилерниң албан езузу-биле 2016 чылдың декабрь 1-де санын Тываның Күш-ажыл яамызы бүрүткээн. 2015 чылдың ол үезинде 21,7 муң кижи турган болза, амгы үеде оларның саны 18,3 муң дээрзин яамы дыңнаткан.
Тываның улуг дээн үлетпүр бүдүрүлгелериниң бирээзи «ТарданГолд» алдын тывыш компаниязы бодунуң ажылын чорудуп турар чери – Каа-Хем кожууннуң аныяк малчыннарын шефке алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Роспотребнадзорнуң Тыва Республикада эргелелиниң ажылдакчыларын эрткен субботада, Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг суурнуң чоогунда даг эдээнге тывылган «Прогресс МС-04» космиктиг корабльдиң бирги бузундузун хынаары-биле чоруткан. Агаарны, харны, довуракты болгаш сугну алгаш хынааш, кижилерге болгаш бойдуска хоралыг бүдүмелдерниң барын тодарадыр даалганы берген.
Россия Федерациязының көдээ ажыл-агый сайыды Александр Ткачев Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле декабрь 2-де Москвага ужурашкан. Республикада мал ажыл-агыйының хөгжүлдези, анаа болгаш хоолулуг мал чеми-биле хандырылга, ук адырда күрүне деткимчези-биле холбашкан айтырыгларны, биче хемчээлдиг ажыл-агыйларны база көдээ территорияларны деткииринче онза кичээнгейни угландырарын ийи тала чугаалашкан.
2016 чылдың декабрь 1-де, Улуг Кремль Ордузунуң Георгиев залынга, Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин РФ-тиң Федералдыг Чыыжынга Айыткалын номчаан. Чыылганнарның аразынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база олурушкан.
Декабрь 1-де, тус чернии-биле 23.30 шакта, Россияның ОБЯ-ның Тыва Республика талазы-биле Кол эргелелиниң кризистиг байдалдарда башкарылга төвүнче, штаттан дашкаар байдал ужун, Тыва Республиканың чедери берге, улус чок, даглыг территориязының кырынга, 190 хире км бедикке, чүък сөөртүр «Прогресс МС-04» транспорт корабли читкен дугайында дыңнадыг келген.
Тываның Чазааның персоналдыг составын тургузары колдуунда доозулган. Бо неделяда республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол сайыттар кабинединиң чаа тургузуун бадылааш, удуртукчу албан-дужаалдарга кадрларны томуйлаан.
Иркутск облазының Нижнеудинск хоорайдан шериг бригадазы Кызылда ноябрь 27-де шупту чедип келгенин, «Тува 24» телеканал дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хөй-ниити-биле сүмелешкен соонда, Тыва Республиканың Баштыңының оралакчызы албан-дужаалдарже кандидатураларны Дээди Хуралдың ээлчеглиг сессиязында таныштырган.
«Чаңгыс демниг Россия» партияның даргазы Д.А. Медведевтиң регионда хөй-ниити хүлээп алыр черинге Тываның Баштыңы, «Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди чөвүлелиниң кежигүнү Шолбан Кара-оол хамаатыларны боду хүлээп, республиканың чурттакчыларын дүвүредип чоруур айтырыгларынга харыылаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың социал төлевилелдеринге элээн идепкейлиг киржир дугайында саналын Евразхолдингиниң «Межегейхөмүр» компаниязы хүлээп алган.
Россияның культура яамызының «100 көдээ клубтар» федералдыг программаже Тываның киргенин аппарат хуралында Шолбан Кара-оолга ооң оралакчызы Александр Брокерт илеткээн. 2017 чылда бистиң республикага ол программаның күүселдези-биле көдээ черлерде 10 Культура бажыңнарынга капиталдыг септелгени чорудуп, тудар.
Кызылга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Сибирьниң бүдүрүлге компаниязының чиңгине директору Михаил Кузнецов-биле ужурашкан. Ук ужуражылгага Кызылдың ЧЭТ-тиң директору Андрей Троцан база киришкен.
Тываның Баштыңының саналдааны-биле эгелээн Тыва дыл хүнүнге тураскааткан тыва дылда шүлүктерниң уран номчулга мөөрейиниң тиилекчилерин Тыва культура төвүнге шаңнаан.
Тываның Күш-ажыл яамызы Бай-Тайга кожууннуң чурттакчы чонунга ачы-дуза чедирериниң хүлээп алыышкын пунктуларын Кызыл хоорайда организастаан. Республика девискээринге ноябрьның эге хонуктарында чагган улуг харның уржуундан когараан Бай-Тайга кожууннуң чурттакчы чонунга гуманитарлыг ачы-дузаның баштайгы кезээн бо чылдың ноябрь 26-да чоруткан.
Тыва Республиканың Баштыңының даалгазы езугаар Тээли-Кызыл-Даг оруунда Хемчик хемни кежир тудуп эгелээн көвүрүгнүң тудуг-эптээшкин ажылдары хуусаа бетинде доозулган.
Төп шериг округунуң даг-адыгжы бригадазының кезээниң «Тигр» куяк автомобильдери база куяк транспортерлери армейжи авиацияның вертолеттарының үделгези-биле Сибирьни таварты Кызылда шериг хоорайжыгажында чедип келген.
Кызыл хоорайның "Спутник" микрорайонунда ам база бир - 120 квартиралыг чуртталга бажыңын ажыглалче киирген. Ооң адрези: Убса-Нур кудумчузу, 6 дугаарлыг бажың.
Четвергте, Тывага ажыл-албан аайы-биле ЧКА-ны эде чаартырынга деткимче фондузу - Күрүне корпорациязының хайгааракчы чөвүлелиниң даргазы Сергей Степашин биле ЧКА фондузунуң чиңгине директору – күркорпорацияның баштаар чериниң даргазы Константин Цицин кээп чораан.
Дээди Хуралга эрткен ажылчын хуралга Тываның Баштыңы, «Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди чөвүлелиниң кежигүнү Шолбан Кара-оол, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) даргазы, «Чаңгыс демниг Россия» партияның регион салбырының секретары Каң-оол Даваа,
Ыраккы Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртуг суурда бирээзи-ле 200 кВт күчүлүг дизельдиг ийи электростанцияны ажылдаткан.
55-ки мото-адыгжы (даг бригадазының) 142 кижиден бирги эшалону Тываның найысылалында чедип келген. Тываның Баштыңы оларны «бирги хараачыгайлар» деп адаан. Чаа шериг хоорайжыгажының планы езугаар ужуражылга онза езулалда эрткен. Республиканың баштыңы, чазак кежигүннери, депутаттар солдаттарга байырны чедирген.
Россияның Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгуга «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чазааның кежигүннериниң мурнунга тывыскан.
Тыва Республиканың Инвестиция порталының чаа хевири эрги турганынга бодаарга, элээн делгемчээн.
«Элээр Россия» федералдыг төлевилел база РФ-тиң Хөй-ниити палатазының Эксперт-аналитика төвү кады шинчилелдерни чорудуп, «2016 чылда Россия Федерациязының субъектилериниң элээр чоруунуң национал рейтингизин» тургускан.
Тыва Республикадан Күрүне Думазының депутаттары Лариса Шойгу биле Мерген Ооржак, регионга ажылдаар неделязында, соңгукчулары, яамылар удуртукчулары база Дээди Хуралда коллегалары-биле ужуражыр.
Ноябрь эгезинде регионга канчаар-даа аажок улуг хар чагганының уржуктарын чайладыр талазы-биле ажылды контрольдап турар, АҮК айтырыгларының талазы-биле бодунуң оралакчызы Байбек Монгуш база Бай-Тайга малчыннарын эргий кезээн ХК база ОБ агентилелиниң удуртукчузу Аяс Сарыглар-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол вторникте ужурашкан.
Юридиктиг, төөгү, экономика факультеттериниң база педагогика колледжизиниң алды студентизи бо чылын спипендияның алыкчылары болган.
Республиканың уруглар эмнелгезинде – уруглар соматиказында чыдып эмнедир неврология салбыры ажыттынган.
«Туран» сыын ажыл-агыйының продукциязы «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң делгелге-ярмарказынга келгеннерниң сонуургалын болдурган.
Тыва Республиканың Экономика яамызы Сайгарлыкчы чоруктуң бүгү-делегей неделязында, Кызыл хоорайда «Субедей» УСК-га бо чылдың ноябрь 18-19 хүннеринде, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге. Түңнелдер - 2016» губернатор төлевилелдериниң киржикчилериниң бешки республика делгелге-ярмарказын организастап эрттирген. Ооң ажылынга республиканың 19 муниципалдыг тургузугларындан 160 субъект киришкен.
Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык суур. Салчакмаа Самбуу биле Марианна Монгуш – кожалар. Бо чылын олар Тываның Баштыңының «Социал хөмүр» деп төлевилелиниң киржикчилери болганы-биле халас хөмүрнү бо хонуктарда деңге алганнар.
Моолдуң үш аймааның: Убсанур аймактың губернатору Д. Батсайхан, Захван аймактың губернатору Д. Батсайхан база Копту аймактың губернатору Д. Галсандондог Тывада албан езузу-биле келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Моолдан коллегалары-биле садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг, культурлуг кады ажылдажылга дугайында дугуржулгада атты салган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның ОБЯ-ның Сибирь регион төвүнүң начальниги Сергей Диденко-биле четвергте ужурашкан. Ийи тала Тываның девискээринде онза байдалдар сагындырар системаның ажыл-чорудулгазының кол угланыышкыннарын чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база ЧКА-ны эде чаартырынга деткимче көргүзер фондунуң чиңгине директорунуң оралакчызы Олег Руринниң киржилгези-биле «Тыва Республиканың девискээринде эргижирээн чуртталга фондузундан хамаатыларны өскээр көжүрер талазы-биле программаның боттанылганың дугайында» айтырыгны сайгаргарып чугаалашкан калбак хурал эрткен.
Бөгүн ноябрь 17-де - полицияның участок төлээзиниң профессионал байырлалының хүнүнде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол шагдаалар-биле ужурашкан. Мындыг ужуражылгалар үезинде полицейжилерниң амгы ажыл-херээн, кем-херек үүлгедиишкини-биле димиселде чидиг айтырыгларны болгаш чедиишкиннерни сайгарып чугаалажыры чаңчылчаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң камгалал сайыдының оралакчызы Тимур Иванов база Төп шериг округунуң шериглериниң командылакчызы Зарудницкий олар-биле Россияның Камгалал яамызының тудуг объектилерин хынаан.
Бөгүн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң камагалал сайыдының оралакчызы Тимур Иванов база Төп шериг округунуң шериглериниң командылакчызы Владимир Зарудницкий олар-биле Россияның Камгалал яамызының тудуг объектилерин хынаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорай мэриязын, хоорай тудуунга хамаарыштыр кошкак политиказы дээш, шүгүмчүлээн.
Тыва Республиканың Бай-Тайга кожуунда чагган улуг харның уржуктарын чайладыры-биле республиканың Күш-ажыл яамызының 15 ажылдакчылары бо чылдың ноябрьның 10-дан 12-ге чедир ук кожуунга шеф дузазын көргүзүп чораан.
Понедельникте Тыва Республиканың Чазааның база Дээди Хуралдың Чөвүлелдериниң каттышкан хуралы болуп эрткен. Аңаа «2017 чылда база планныг 2018 биле 2019 чылдарда Тыва Республиканың республика бюджединиң дугайында» ТР-ниң хоойлузунуң төлевилелин хевирлээриниң кол аргаларын сайгарып чугаалашкан.
Ыраккы малчын турлагларже ачы-буян дузазын, аъш-чем аймаан чедирер ажылдар Тыва Республиканың девискээринде уламчылап турар.
Кызылда ниити аарыглар эмнелгезиниң тудуу 20 чыл бурунгаар, 1996 чылда эгелээнин сагындыраал. Ындыг болзажок акша-төгериктиң чедишпээни-биле тудугну ара соксадып, тургускан. 2013 чылда республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол доостунмаан ол тудугну РФ-тиң Чазааның бадылааны Тываның социал-экономиктиг хөгжүлде планынче киирерин чедип алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, пятницада, республика МИЧ-териниң удуртукчулары-биле ужурашкаш, Москвага сургакчылаашкынының түңнелдериниң дугайында дыңнаткан.
«Москвадан келген дарый, кожууннар-биле видео-харылзааже үндүм. Кылын харның дүшкени нарын байдалды тургусса-даа, ону ажып эртип болур. Баштайгы хүннерден-не эгелээн ажыл - чер-черлерде күштерни болгаш дериг-херекселдерни мөөңнээри эң кол.
Бай-Тайга болгаш Барыын-Хемчик кожууннарда улуг хар чагганының уржуундан амыдыралдың берге байдалында таварышкан малчыннарга дуза кадар дээш, аъш-чем продуктулары болгаш чылыг идик-хеп аймаа хүлээп алыр пунктуларны Тыва Республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы ажыткан.
2016 чылдың ноябрь 11-де Тыва Республиканың Чазаанда Онза байдалдарны баш бурунгаар сагындырар болгаш чайладыр база өрт-халаптың айыыл чок чоруун хандырар талазы-биле комиссияның ээлчег чок хурал
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол Кызыл кожууннуң фермерлери-биле ужурашкан. Кара-Хаактың ногаа ажыл-агыйы совет үеде республикага диңмиреп-ле турган. Ам ол ады-сураа алгаан ажыл-агыйны көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери - Александр Желтухин биле Геннадий Ким холда алган.
Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгезин түр када күүседип турар Шолбан Кара-оол, 2016 чылдың сентябрь 18-те, регион Баштыңының хуусаадан эрте соңгулдаларынга киржир дээш, чогуур документилерин республиканың Соңгулда комиссиязынче август 2-де дужааган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, кожууннар удуртукчулары-биле эрттирген селектор хуралында, харылзааже Тожу биле Тере-Хөл кожууннарның удуртукчуларын кыйгырткан
Регионнуң удуртукчузу шак ындыг даалганы Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелге берген.
«Сөөлгү үеде уруглар акшазын кандыг-даа чылдагаан чокка саададып төлеп турар апарган.
Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту деткээн күрүне программазында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң күүселдези-биле, сүт болбаазырадыр модульдуг цехти Юбилян биле Чойгана Лойгулар 2013 чылда-ла садып алганнар.
Тываның бир улуг көдээ ажыл-агыйында бо чай элээн чымыштыг. «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый кооперативи одар солуп, хоюн кыргып, дүк чыырындан аңгыда, ажыл-агый-биле чарган керээ езугаар, «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилеринге бээр хойлар шилилгезин база чорудуп турар. Бо хонуктарда Каа-Хем кожуундан, Эрзинниң Эрзин, Качык, Бай-Даг, Нарын, Сылдыс, Мөрен суурларындан 7 аныяк малчынга 200 баш дөтпе хойларны дамчыткан.
Национал херектер талазы-биле федералдыг агентилелдиң (ФАДН) баштыңы Игорь Бариновтуң социологтуг шинчилелдерге даянгаш, Тываның орус дылдыг чурттакчыларын камгалаары чугула деп демдеглээнинге хамаарыштыр, 2008-2009 чылдарда Тывага юстиция херектериниң сайыды чораан, амгы үеде «Чаңгыс демниг Россияның» ТСК-ның бирги оралакчызы Константин Мазуревский бодалын илереткен:
Тыва хүндүлээчел чоруктуң чылында Тываның Культура яамызының Туризм департаментизи биле «Тува-24» телеканал «Тываның амданныг картазы» төлевилелдиң теле-хевирин тырттырып турар.
Тываның Чазаа 2016 чылда чоннуң Наадым байырлалын август 14-те эртирер хүннү тургускан. Ооң дугайында шиитпирни бөгүн, июль 27-де хүлээп алган.
Тываның кожууннарында, совет үеде турган ышкаш, машина-трактор станцияларын катап тургузуп эгелээн. Бай-Тайга кожуун малчыннарынга, араттарынга база муниципалдыг өске-даа ажыл-агыйларынга улуг дузаны көргүзер ындыг станцияны тургускан.
Тыва Республиканың Баштыңының бирги оралакчызы Владимир Фалеевтиң даргалаашкыны-биле, республиканың чылыг-энергетика комплекизиниң, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының база социал адырның объектилерин үезинде шынарлыг белеткээриниң талазы-биле айтырыгларны чугаалашкан.
Күрүне Думазының депутадынче кандидаттар кылдыр Тываның чаңгыс мандаттыг № 32 округ талазы-биле 8 кижи июль 26-га чедир билдириишкинни киирген.
Тывада Хүндүлээчел чоруктуң чылынга тураскаадып орус культураның регионнар аразының фестивалы болуп эрткен. Ооң дугайында Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Ш. Кара-оол мынчаар дыңнаткан.
«Фестиваль кайгамчык эрткен! Ону чыл санында эрттирип, ам-даа сайзырадыр бис! Сизимде бистиң староверлеривис хүндүлээчели база ыраккы Тывада бурунгу ылап орус культураны кадагалап арттырганы-биле өске регионнардан келген киржикчилерни кайгаткан. Ындыг үнелээшкиннерге чоргаарландым!»
Шолбан Кара-оол Тывага ажыл-агый аайы-биле келген Россияның Федералдыг казначействозунуң баштыңы Роман Артюхин-биле ужурашкан.
Тываның барыын чүгүнде эң улуг болгаш чедери ырак суурларның бирээзи – Тээли бодунуң 80 харлаан юбилейинде кылымал шывыглыг футбол шөлүн байырлыг байдалда ажыткан.
Тываның кайы-даа кожуунунга Шолбан Кара-оол чеде бээр болза, ону чылыы-биле уткуп алырлар.
Тус черниң чурттакчыларының, ылаңгыя малчыннарның амыдырал-ижинге чугула херек объект, Тээли-Кызыл-Даг автомобиль оруунуң участогунда Хемчик хемни кежир көвүрүг тудуунуң чорудуун республика Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн хынаан.
Бии-Хем кожууннуң Өөк суурда октаттанган турган бир оран-савада эде тудуушкун ажылдары чоруп турар.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның солагай талакы дачалар девискээринде уруглар садының тудуун хынаан.
Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл сумузунда Айдың биле Милана Хертектер – «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери. Көзеге деп черде, аныяк өг-бүлениң малчын турлаанда, бо хонуктарда хайымныг-ла.
Бо чылдың бирги чартыында Каа-Хем, Мөңгүн-Тайга, Сүт-Хөл, Тожу база Эрзин кожууннарда чаңгыс-даа чаш хораваанын, Тываның Кадык камгалал яамызы демдеглээн.
Июльдуң 15-тен август 4-ке чедир, Тываның арыг-арыг ажыл-агыйларының 10 девискээринче киреринге кызыгаарлаашкынны киирген. Өрт айыылының бедик деңнели хевээр артканын барымдаалааш, республика чазааның хүлээп алганы шиитпиринге атты Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол салган.
2016 чылдың июль 23-тен 24-ке чедир Каа-Хем кожууннуң Сизим суурга, Тывада хүндүткелдиң чылынга тураскааткан, Биче Енисейде орус культураның регионнар аразының I фестивалы болуп эртер.
1941-1945 чылдрда Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери – тыва эки турачыларга тураскаалды Кызыл хоорайның төвүнде тудар ажылдар уламчылавышаан.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол кожуунда чылгы мал ажыл-агыйларының баштыңнары-биле ужуражып, Тываның көдээ ажыл-агый экономиказын хөгжүдеринге кол үндезин - мал ажыл-агый секторун база уксаалыг тыва аъттарның баш санын көвүдедириниң айтырыын, адырның ниити байдалын чугаалашканнар.
Татарстанның чазак даргазы-сайыттың оралакчызы – РФ-тиң Татарстан Республикада бүрүн эргелиг төлээзи Равиль Ахметшин биле Тыва Республиканың экономика сайыды Елена Каратаева база Москвада Тываның бүрүн эргелиг төлээзиниң бирги оралакчызы Светлана Намчак олар ужурашкан.
Орлан Ооржак биле Мария Ондарның өг-бүлези беш ажы-төлдүг. Улуу – 9-ку классчы, бичези чаа-ла 2 харлаан. Чаа чылдың дыштанылгазында, Бии-Хем кожууннуң Аржаан суурнуң чурттакчыларының чыыжында, Орлан биле Марияның өг-бүлезин губернатор төлевилелиниң киржикчилери кылдыр шилээн. Төлевилел боттаныышкыны-биле, тус черниң араттарындан малды саткаш, апрель айда бызаалыг инекти оларга хүлээткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың сайзыралынга чугула эгелээшкиннерге база төлевилелдерге хамаарыштыр хөй-ниитиниң санал-оналдарын алыры чугула деп санап турар.
«Мен база губернатор коллегаларым аравыста эп-найырлалывысты, бистиң регионнуң чаагай чоруунга дээш, ажыл-агыйжы чорудулгавыска ажыглап турар бис. Татарстанның Президентизи Р.Н. Минниханов-биле «Туран» сыын ажыл-агый баазазынга турисчи кластерни сайзырадырының дугайында дугуруштувус.
Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оолдуң 50 харлааны-биле Москваның ыдыктыг Патриаргы база бүгү Русьтуң Кирилл байырны чедирген.
«Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! 50 харлаан юбилейиңер-биле сеткилимден байыр чедириишкинни болгаш чаагай күзээшкиннеримни хүлээп ап көрүңер! Силер бодуңарның чуртталгаңарны Россияның чечектелиишкини болгаш ооң чонунуң чаагай чоруу дээш ак сагыштыг бараалгадып чоруур силер.
«Чаңгыс демниг Россия» бүгү-российжи политиктиг партияның Дээди Чөвүлелиниң кежигүнүнүң «Чаңгыс демниг Россия» партия болгаш ооң талалакчыларының мурнундан соңгуттурган Тыва Республиканың муниципалдыг тургузугларының депутаттарынга кыйгырыг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң чурулгага сонуургалын көргүскен, бойдус чурумалын чуруп олурар чуруун өскелер-биле үлешкен.
Бюджеттиң турум чоруун камгалаары-биле федералдыг эрге-чагыргадан саң-хөө дузаламчызы бээр 44 регионнуң санынче Тыва база кирген.
Россияның Президентизи Владимир Путин Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оолга, хүннүң бирги чартыында, телефон дамчыштыр юбилейи-биле байырны чедирген.
"Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Юбилейиңер-биле Силерге байыр чедирип тур мен!
"Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! 50 харлааныңар-биле сеткилдиң ханызындан байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер!
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн, июль 18-те, 50 харлаан юбилейи-биле байыр чедириишкиннерин алган.
Тыва Республикада «Спутник» микрорайонунуң 1-ги кварталынга 825 олуттуг чаа школаны 2016 чылда тудары планнаттынган.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол Таңды кожууннуң Балгазынның Ийи-Даг деп черде сигенчилерниң ажыл-ижин барып көрген.
Тывада «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң чугула чадазы - республиканың мурнакчы малчыннарындан садып алганы 200 баш хойну төлевилелдиң 105 киржикчизинге дамчыдыры эгелээн.
Кызыл-Сарыг-Сеп автооруктуң Каа-Хем кожуунда ийи участогунда септелге ажылдары адакталган.
Каа-Хем кожууннуң Кундустуг суурда чаа уруглар садында тудуг ажылдары дооступ турар. Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгезин түр күүседип турар Шолбан Кара-оол ында тудуг ажылдарының шынарлыын бодунуң блогунда бижээн:
Тоора-Хем суурда «Тожунуң ДЭС» МУБ-та 2 дугаар генератор эрткен чылдың июньда ажыглалдан үнген. Чырык энергиязының чедишпезин барымдаалааш, Тожу кожуун чагыргазы графикти тургузуп, кожуун төвү биле кожа чыдар суурларже чырык бээринге кызыгаарлаашкынны кылган турган.
Республиканың Каа-Хем кожуунунуң аңгы-аңгы суурларындан 30 хар четпээн назы-харлыг, ажы-төлдүг, мал ажылын эки билир 9 аныяк өг-бүле «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери болган.
Республика чазаа регионнуң турисчи аргаларының дугайында кыска хемчээлдиг кино бүдүрүлгезиниң ортузунга конкурсту эрттирериниң дугайында дүрүмнү доктаадып, грантыларны тургускан.
Тываның көдээ чурттакчыларга социал дуза көргүзериниң хевирлеринче хөмүр, ыяш база чырык энергиязы дээш чарыгдалдарга компенсация бээрин бо 2016 чылда киирген. Ачы-дузаның чаа хевирин көдээ черде ажылдап-чурттап турар башкылар – орус дылдыг болгаш математика башкылары, беш болгаш оон хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер алыр.
Тыва оркестр бүгү-делегей фестивалындан Дээди шаңнал биле үш премияны эккелген.
Тус черниң сайгарлыкчызы Неля Сарыгларның боттандырганы төлевилел ногаа шыгжаарының анаа-ла аңмаары эвес, а мөөңнеп-үлээр бүдүн төп болур.
Кызылдың Президентиниң кадет училищезиниң хүлээп алыышкын комиссиязынче кирген 830 билдириишкинден шылгалдаларже 828 кижини эрттирген. Шылгалдалар июль 15-ке чедир үргүлчүлээр.
«Социал картофель» губернатор төлевилелиниң күүселдези-биле, эвээш орулгалыг болгаш инвалид уругларлыг өг-бүлелерге 25 килограммның 850 шоодай картофель үрезинин база 2810 кезек хаптаан ногаа үрезиннерин Өг-бүлеге база уругларга социал деткимче көргүзер 18 төп дамчыштыр үлээн.
Тываның Саң-хөө яамызы 2016 чылдың январь-майда республиканың каттышкан бюджединиң үндүрүг болгаш үндүрүгден эвес орулгалар планының күүселдезиниң түңнелин үндүрүп, муниципалдыг өнчү-хөреңгини ажыглаарының шынарын бедидип база муниципалдыг чер контролюнуң талазы-биле хемчеглерни чорудуп турарының айтырыгларын сайгарган.
Республиканың хүлээп алыышкын комиссиязы бодунуң ажылын июнь 26-да эгелээн. Чурттуң дээди өөредилгениң 52 өөредилге организациялары Тыва Республикага тускай сорулгалыг 688 олуттарны тускайлаан.
Тываның Арыг-арыг күрүне комитединиң дыңнадыы-биле алырга, республика девискээринде чаңгыс-даа өрт болбайн турар.
Аныяктарның чурттаар оран-сава айтырыын шиитпирлээри-биле аныяктарның чуртталга кооперативтерин (МЖК) катап эгелээр дээн, Тываның Баштыңының саналы күүсеттинип эгелээн.
Тыва Республиканың Аныяктар херээ болгаш спорт яамызы Тыва Республикада аныяктарның хөй-ниити эгелээшкиннерин сайзырадыр, сайгарлыкчы ажыл-чорудулгаже аныяктарны хаара тударынче угланган хемчеглерни боттандырар, аныяктарның социал ужур-дузалыг (өөредилге, партиотчу, информастыг, экологтуг база сайгарлыкчы) төлевилелдерин деткип база күүседир, националдар аразында хамаарылганы быжыглаар сорулга-биле, Тыва Республикада Тыва хүндүлээчел чоруктуң чылынга база ТАР-ның 95 оюнга тураскааткан, 2016 чылдың июль 18-ден 23 хүннеринде эртер «Тыва – хөгжүлдениң территориязы (Дүрген-2016)» аныяктарның өөредилге шуулганынга киржикчилер шилилдезин чарлаан.
Бөгүн бүгү делегейде мусульманнар Ураза--байрам байырлалын демдеглеп турар. Хүн ашкыжеге чемненмес база суксун ишпес сагылды сагаан Рамадан айы төнгенин российжи тос регионда – Татарстан, Чечня, Ингушетия, Дагестан, Башкортостан, Карачаево-Черкесия, Адыгея, Кабардино-Балкария, Крымда байырлап, дыштанып турар.
Сентябрь 18-те – чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде Тываның Баштыңынче соңгулдаже «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның регион салбырындан Шолбан Кара-оолду кандидат кылдыр депшиткен.
Июнь 22-23 хүннеринде республика эмчилери «Кадыкшылдың маршруду» губернатор төлевилели-биле, Таңды кожууннуң Балгазын биле Бай-Хаак суурларга чедип, чурттакчы чоннуң калбак шинчилгезин эрттирген.
Башкыларның шөлээ акшазының санаашкыны база шылгалдалар мурнунда консультация шактары дээш төлевир талазы-биле айтырыгны социал четкилерниң дыка хөй ажыглакчылары көдүрүп турар.
Татарстан Республиканың Президентизи Рустам Миннихановтуң Тыва-биле таныжылгазы "Алдын-Булак" этнокультура комплекизинден эгелээн.
Бөгүн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Татарстан Республиканың Президентизи Рустам Минниханов Тыва Республика биле Татарстан Республиканың аразында садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг, социал болгаш культурлуг кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага аттарны салган.
Дүүн Татарстан Республиканың Президентизи ажыл-агый аайы-биле Тывада келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол июнь 30-де бодунуң коллегазы, хүндүлүг аалчыга республиканың тураскаалдыг черлерин сонуургаткан, а бөгүн Тываның Чазааның бажыңынга ажыл-агыйжы ужуражылга болуп эрткен.
Татарстан Республиканың культура сайыдының бирги оралакчызы Эльвира Камалованың удуртулгазы-биле баштайгы делегация Тываның Национал музейин сонуургап көрген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Калмык Республиканың Баштыңы Алексей Орлов телефон дамчыштыр харылзашкан. Москвада Рерихтиң бүгү делегей төвүнүң территориязында туткан субурганга хамаарыштыр чугааны кылдывыс деп, Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн.
Ооң дугайында чазак даргазы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда дыңнаткан.
«Ак-Довуракта З харлыг Ася Хертекке дарый дуза херек. Новосибирскиниң эмчилери хендирбези аарыг уругга дузалажырынга белен. Ындыг болзажок кезиишкин эртеринге элээн акша негеттинип турарын дыңнадым. Чедишпейн турар акша-хөреңгини дуглап, дузаны көргүзейн"
Тываның гидрометеорология база долгандыр хүрээлел мониторинг төвүнүң дыңнадыы-биле алырга, Тыва Республикага июнь 30-ден июль 5-ке чедир 4-кү класстың, азы өрт айыылы улуг хүннер болур.
Москва хоорайда эртип турар «Чаңгыс демниг Россия» партияның ХV съездизиниң киржикчилери, 2016 чылдың сентябрь 18-те чүге «Чаңгыс демниг Россия» дээш бадылаарын gov.tuva.ru-нуң корреспондентизинге чугаалаан.
Сергей Неверов, Күрүне Думазының VI чыыжының даргазының оралакчызы: «Чаңгыс демниг Россия» партияның Чиңгине чөвүлелиниң секретары:
«Чаңгыс демниг Россия» партияның ХV съездизинде, сентябрь 18-те Күрүне Думазының депутадын соңгуур соңгулдаларга киржир партиядан кандидаттарның даңзызын бадылаан.
Чурттуң башкарыкчы партиязы «Чаңгыс демниг Россия» партияның съездизиниң ажылынга Президент Владимир Путин киржир. Ол-ла съездиде, Тывага ийи депутат мандадын чедип алыр сорулгалыг республика баштыңы Шолбан Кара-оол киржип турар.
«Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди совединиң кежигүнү, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Москва хоорайда Төп Манеж бажыңында, июнь 26-27 хүннеринде «Чаңгыс демниг Россия» партияның XV бүгү-российжи съездиниң ийиги шуулганында киржип турар.
Москва хоорайда эртип турар «Чаңгыс демниг Россия» партияның ХV съездизиниң киржикчилери, 2016 чылдың сентябрь 18-те чүге «Чаңгыс демниг Россия» дээш бадылаарын gov.tuva.ru-нуң корреспондентизинге чугаалаан.
Вячеслав Никонов, Күрүне Думазының Өөредилге талазы-биле комитеттиң даргазы, политолог:
«Полицияның участок төлээзинге бажың» губернатор төлевилелиниң боттаныышкыны-биле Кызыл кожууннуң Элегес-Аксы суурга РФ-тиң ИХЯ-зының муниципалдар аразының «Кызылский» пунктузунуң полицияның участок пунктузун байырлыг байдалга ажыткан.
«Республика Баштыңы Шолбан Валерьевич-биле аралажыры – онза хүндүткел! Ооң-биле харылзашкаш, боттарывыска бүзүрелдиг апаар бис. Хей-аъды бедик, эткен сөзүнге ээ болган езулуг эр кижи ол. Чедиишкинниг кижи болуп, аңаа деңнежип, сөзүмнү ээлээр мен. Чылыг ужуражылгалары, эрес-дидим чоруктуң кичээлдери дээш четтирдивис, бистиң найыралчы харылзаавыс ам-даа уламчылаарынга бүзүрээр мен»
2016 чылда школа доозукчуларынга «Өөредилгеге онза чедиишкиннери дээш» деп алдын медальдарны тыпсырының байырлыг езулалы Кызылга болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чарлааны «Чемгерикчи инек малым» социал төлевилелдиң киржикчилеринге, июнь 23-ке чедир, бызаалыг 89 инекти дамчыткан. Ук төлевилелдиң удуртукчузу Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел ону дыңнаткан.
ТР-ниң Тудуг яамызынче 13,3 млн. рубльди шилчидер дугайында айтыышкынга республика Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол атты салган.
ИЮНЬ 23
Скейтбордистерниң болгаш роллержилерниң фестивалы — И.Ярыгин аттыг спорт комплекизиниң девискээринге 15.00 ш.
ИЮНЬ 24
Россия Федерациязының Кино чылынга тураскааткан кинобатл — Туризм бажыңынга 12.00 ш.
«Тываның аныяктары Енисей хемниң арыг эрии дээш» деп аныяктарның эң улуг хемчээлдиг субботниги (диджейлерниң киржилгези-биле, шупту киржикчилерге сертификаттар тыпсыр) — Национал парктың сугга эштир черинден (пляжтан) эгелээр, 14.00 ш.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол республиканың Саң-хөө яамызынга ээлчеглиг одалга сезонунга белеткел кампаниязының акшаландырыышкынынче чогуур өскерилгени киирерин дааскан. Республиканың кожууннарында дөрт улуг чылыг генерациязын - Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларда база Чаа-Хөл биле Хову-Аксы суурларда котельнаяларны кышка белеткээринге Тываның бюджединден 12,4 млн. рубльди тускайлаан.
Россия Федерациязының Өөредилге болгаш эртем яамызының хуралынга өөредилге болгаш эртем сайыды Татьяна Санчаа киришкеш келген.
Тываның эрге-чагыргазы 2016 чылда инвалидтер болгаш кырганнарның социал албан черлериниң капиталдыг септелге программазын бадылаан.
Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы езугаар, Өөредилге яамызы Кызылдың президент кадет училищезинче дужаар бешки классчыларны белеткээри-биле, 120 кижиге чайгы тускай лагерьни ажыткан.
РФ-тиң Президентизиниң администрациязынга чоок хамааты ниитилел сайзырадылгазының фондузу губернаторларның дээштииниң ээлчеглиг, 14-кү рейтингизин үндүрген. Сибирь федералдыг округтан дээрелерниң санынче Кузбасстың, Тываның, Томск областың болгаш Хакасияның удуртукчулары кирген. Кошкак олганнарның (аутсайдерлерниң) аразында – Красноярск крайның, Омск болгаш Иркутск областарның губернаторлары.
Тываның Чазаа чаңгыс аай электри четкилери-биле харылзаа чок болгаш дизель генератор дузазы-биле электри энергиязын ап турар чедери берге Мөңгүн-Тайга кожуунга турум электри хандырылгазын катап тургузарынга дузалажыр.
Карелия Республиканың девискээринге болган озал-ондактың ужун, кижилерниң мөчээни-биле июнь 20-ниң хүнүн Карелияга болгаш Москвага Кажыыдал хүнү кылдыр чарлаан.
Эмчи ажыдакчызының хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал Тываның найысылалынга эрткен. Чазак даргазы Шолбан Кара-оол чыылганнарга байырны чедигеш, күрүне шаңналдарын байырлыг байдалда тывыскан.
Тываның найысылалының эң улуг микрорайонунуң бирээзи – Южный бо чоокку үеде боду поликлиникалыг апаар. Шолбан Караоол ТР-ниң саң-хөө сайыды Орлан Достай-биле 2016 чылда республика бюджединиң дугайында хоойлуже немелделер база өскерилгелер киирерин сайгарып тура, шак ындыг шииитпирни хүлээп алган.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол регион болгаш муниципалитет массалыг информация чепсектериниң (МИЧ-лериниң) кол редакторларының клувунуң ээлчеглиг хуралынга киришкен.
Республика Баштыңының албан хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол, аныяк өг-бүлелерни чурттаар чер-биле хандырар программаны боттандырарынга немелде акшаландырыышкынны үндүрери-биле, республика бюджединче өскерлиишкин кииргениниң дугайында хоойлуга атты бөгүн салган.
Вторникте Чазакка, аппарат хуралында, ТР-ниң Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол Тываның кожууннары-биле видеоконференцияны эрттирип, школаларда ЕГЭ-ниң эртип турарынга доктааган. Оон аңгыда Кызылдың президент кадет училищезинче дужаап кирериниң айтырыгларынче онза кичээнгейни угландырган.
МОСКВА, июнь 14 —Новости РИА. Эрге-хоойлу информациязының албан езузунуң интернет-порталында, Сибирьниң федералдыг университединге база Тываның күрүне университединге шериг өөредилгезиниң факультеди — шериг кафедразын ажыдар дугайында айтыышкын парлаттынган.
«Азия төвү» скульптура комплекизиниң чанынга, Россия хүнүнде күрүне шаңналдарын байырлыг байдалда тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол чыылганнарга база шаңнал алганнарга Россия хүнү-биле байырны чедирип, чылыг сөстерни дамчыткан.
Вторникте, аппарат хуралында, Чазак даргазы Шолбан Кара-оол муниципалдыг тургузуглар чагыргаларында назы четпээннер херектериниң талазы-биле комиссияларның ажылын шүгүмчүлээн.
Хүндүлүг хамаатылар! Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Ниити-национал кол байырлал — Россия хүнү-биле силерге байыр чедирип тур мен! 1990 чылдың бо хүнүнде Россия Федерациязының күрүне бот-догуннаашкынының дугайында декларцияны хүлээп алган. Ол болуушкун политиктиг тургузугга болгаш экономиктиг үндезиннерге, улуг чурттуң үнелиг угланыышкыннарынга көскү өскерилгелерниң эгезин салган, чаа— делегейге ажык, хостуг болгаш күштүг Россияны тургузарынга орукту ажыткан.
ИЮНЬ 12
Ярмарка-садыглажылга – Советтиг Тываның 5 чылы аттыг стадионнуң мурнунга 10.00 шакта.
Кызыл хоорайның күш-ажылчы коллективтериниң база аңгы-аңгы чоннарның киржилгези-биле спартакиада – Советтиг Тываның 5 чылы аттыг стадионга 10.00 шакта
Новосибирск хоорайга, «Технопром-2016» технологтуг хөгжүлде талазы-биле делегей форумунга, республика баштыңының хүлээлгезин түр када күүседип Шолбан Кара-оол биле Фондунуң директору Алексей Комиссаров ужурашкаш, Тываның Чазаа биле Үлетпүр хөгжүлдезиниң фондузунуң аразында кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салганнар.
«Петербургская политика» фондунуң 2012 чылдың күстен бээр ай санында чорудуп турары, Россия Федерациязының шупту субъектилеринде социал-политиктиг турум чоруктуң рейтингизинде Тыва 13-кү черден, май айда 12-ги черже көдүрүлген.
160 уругга уруглар садының объектизинде ажылдар план-биле чоруп турарын Тываның Тудуг дыңнаткан.
Күрүне чагыы езугаар, 2015 чылдың төнчүзүнде, «БЕНКОНС» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилел назы четпээн уруглар албан чериниң тудуун эгелээн. Ниити түңү 160 млн. рубль өртектиг объектиниң төлевилелин «Аванград» КХН кылган. Күрүне керээзинде айыттынган хуусаа езугаар тудуг ажылдары бо чылдың август айда доостур ужурлуг.
Күш-ажыл рыногунуң неделя санында кылып турар мониторингизинден алгаш көөрге, бүрүткеткен ажыл чок чоруктуң деңнели май төнчүзүнде элээн эвээжээн.
Тываның Баштыңының албан хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол, июнь 9-та, Новосибирск хоорайга ажыттынар «Технопром-2016» технологтуг хөгжүлде талазы-биле делегей форумунуң ажылынга киржир.
«Чаңгыс демниг Россия» партиязындан Тываның Баштыңының хуусаадан эрте соңгулдаларынга киржир кандидатты тодарадырының талазы-биле баш удур бадылаашкынга Шолбан Кара-оол мурнуку одуругну ээлеп турар.
Социал ажылдакчының хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал Кызыл хоорайга болуп эрткен.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол профессионал байырлалы-биле чыылганнарга байыр чедирген, чоннуң амыдырал-чуртталгазын экижидеринге оларның киирип турар салыышкынын демдеглээн болгаш күрүне шаңналдарын тывыскан.
54 харлыг, тудуг инженери мергежилдиг Альберт Өктек-оолович Сарыглар Барыын-Хемчик кожууннуң чагыргазын даргалай берген.
Шолбан Кара-оол ооң дугайында шиитпирин кожууннуң активинде дыңнаткан.
Ийи чыл улаштыр РФ-тиң чеди регионунда, Тыва-биле кады, үлетпүр бүдүрүлгезиниң боттуг хемчээли улгатканын российжи эксперттер демдеглээн.
Арга-арыг өрттеринге мөчээн даамылдарга база парашютчуларга алдар кылдыр Тываның найысылалы Кызылда 300 хады олуткан аллеяда тураскаалга чечектерни салган.
Тыва – Азияның географтыг төвү. Сибирьниң мурнуу чүгүнде республикада хамнар, буддистер, староверлер эптиг-чөптүг чурттап турарлар. Тываның ылгавыр демдээ – сыгыт-хөөмейде. Туристерни регион чүнүң-биле сонуургадып турарыл? Канчаар чурттап, сайзырап турарыл?
"Россия сегодня" медиа бөлүктүң аналитиктериниң түңнели-биле алырга, тыва өг-бүлелерниң амыдырал байдалы экижээн. 85 регионнарның аразындан Тывада амыдырал-чуртталганың деңнели-биле 39-ку черден 37-ги черже көдүрүлгенин РИА-ның чоруткан рейтинг талазы-биле шинчилелдери бадыткаан.
Тываның найысылалы Кызылдың барыын кезээнде Улуг-Хемниң суу үерлей бээринден камгалаан чалдар тудуун ам-даа тудуп турар.
Республика Чазаа Улуг-Хемни дургаар сугдан камгалал тудугну дөзевилелдээр даалганы берген. ТР-ниң Бойдус курлавырлары база экология яамызының белеткээн документизинден алгаш көөрге, ооң мурнунда чылдарда Каа-Хем суурдан Кызылдың төвүнге чедир кылган 18 км узун чалга ам-даа 6 км-ни немей тудары көрдүнген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле «Биче болгаш ортумак бизнести хөгжүдер федералдыг корпорация» (БОС корпорациязы) АН-ның чиңгине директору Александр Браверман кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салганнар. Республикада биче болгаш ортумак бизнес айтырыгларының талазы-биле ийи тала кады ажылдаарын дугужулгада айыткан.
«Туранда сыын ажыл-агыйында сыын мыйыстарын кезер ээлчеглиг үе келген. Таптыг-ла бо үеде сыынның мыйызынга ажыктыг бүдүмелдер чыглы берген турар. Эрткен чылын 125 баш сыынның мыйызын бир дугаар кескен. А бо чылын 300 хире баш сыындан «дүжүттү» алырын планнаан бис. Специалистер-биле сүмележип тургаш, чоорту үнелиг эмнерни кылырынга белеткенир херек.
Июнь 1-де, Уруглар камгалалының хүнүнде, Тываның шупту кожууннарындан 1000 хире бичии мөгелер тыва хүреш маргылдаазынга киришкен.
«Чаңгыс демниг Россия» партиязы Тываның Баштыңы албан-дужаалче кандидатты баш бурунгаар бадылаашкын-биле тодарадыр.
Июнь 1-де, средада, Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы албан-дужаалче «Чаңгыс демниг Россия» партиядан баш бурунгаар бадылаашкынга дараазында киржир кандидат кылдыр Тываның Баштыңының хүлээлгезин түр када күүседип турар, «Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди совединиң кежигүнү Шолбан Кара-оол документилерин дужааган.
«Ыдыктыг Башкы Геше Джампа Тинлейниң бистиң дугуржулгавыс езугаар республиканың кожууннарынче үнүп, өөредиг номчуп турарын үнелевес аргажок. Ооң түңнелдери чогумчалыг болурунга бүзүрээр мен» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол буддизм философиязының докторунуң респубикада келгенин бижээн.
Регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол ооң дугайында бодунуң блогунда июнь 1-де дыңнаткан.
«Эң-не чугула медээ – бо чылын Кызылдың Президентиниң кадет училищезинче чыылданың санын көвүдедип, кыс уругларны бир-ле дугаар хүлээп алыр!
«Тува 24» телеканалга теле-башкарыкчы Оюма Кошкендей Тываның Дээди Хуралының даргазының оралакчызы Ирина Самойленко, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады Дмитрий Донгак, РФКП-ниң Рескомунуң бирги секретары Сергей Салчак, Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү Эльвира Лифанова олар-биле регион Баштыңының хуусаа бетинде соңгулдаларының дугайында теманы сайгарып чугаалашкан.
Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол, Уруглар камгалалының хүнүнде, көдээ оолга белекти берген.
«Күш-ажылга ынаа, малчын кырган-ава, кырган-ачазынга дузалажып чорууру дээш, Ак-Эрик суурдан 8 харлыг Айдыс Чаймаага смартфонну Уруглар камгалалының хүнүнде бердим.
Май 31-де Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол аэропорттуң ужуп-хондурар шөлүнүң чаартылга ажылдарын хынаан.
Тываның найысылалы Кызылга, майның 27-29 хүннеринде, «ТЫВАЭКСПО-2016. Час» регионнар аразының ХV универсалдыг делгелге-ярмарказы болуп эрткен. Сайгарлыкчылар неделязынга деңнештирген ол хемчегге Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Томск, Омск, Оренбургск, Челябинск база Кемерово областардан, Красноярск база Алтай крайлардан, Хакасия база Тыва республикалардан биче болгаш ортумак бизнестиң төлээлери киришкен.
Тываның күрүне чөвүлелиниң хуралынга кризиске удур аныяк өг-белерни деткиир чугула хемчег - «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелдиң чорудуун чугаалашкан. Чартык чылдан эвээш үе дургузунда ол чоннуң төлевилели апарган.
Тимур Дулуш, Р. Кенденбиль аттыг республиканың салым-чаяанныг уругларның уран чүүл школазының директору, Тыва Республиканың алдарлыг артизи:
- Шолбан Кара-оолдуң соңгулдаларга киржир деп турарынга Тываның чурттакчызы болганымга өөрүп тур мен.
Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оолдуң хүлээп алыышкынынга Кармела Хайбы биле 8 харлыг кызы келген. Аныяк ие чугаа аразында, Кызылда чадаг-терге мунар кижилерниң саны көвүдээнинден, найысылалдың кинотеатрлар, садыглар, кафелер, почта чанында чадаг-терге тургузар черлерни тускайлавааны таарымча чок деп демдеглээн. Шолбан Кара-оол ооң-биле бүрүн чөпшээрешкен.
Республика Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол, Уруглар камгалалының хүнүнүң бүдүүзүнде, уруглар база ада-иелер-биле ужуражып, оларның дилеглерин шиитпирлээр арганы тывар даалгаларны берген.
Тыва Республиканың Баштыңының албан хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол журналистер-биле парлалга конференциязында чурттуң Президентизи Владимир Путин-биле май 23-те Кремльге ужуражылгазын, хуусаадан эрте халажып турарының дугайында тайылбырны берген.
Тываның Баштыңының албан хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол Тимур Дулуштуң удуртканы Тываның Чазааның Үрер хөгжүм оркестриниң коллективи-биле ужурашкаш, бо чоокку хонуктарда артистерниң даштыкы чурттарже гастролюнуң дугайында чугааны чоруткан.
Россияның Президентизи Владимир Путин-биле Тываның Баштыңы ужурашкаш, регион баштыңының хуусаа бетинде соңгулдаларны эрттирер шиитпирни хүлээп алганының, сентябрьда ол албан дужаалче кандитадуразын бээриниң дугайында Тываның Улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуш бодалын илереткен.
«Даңгына биле Тажы-2016» студент мөөрейни көргеш, Шолбан Кара-оол ындыг шиитпирни хүлээп алган.
Ольга Хомушку, Тываның күрүне университединиң ректору:
- Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң, бо чылдың сентябрьда, хуусаа бетинде соңгулдаларга киржир дээн шиитпирин Россияның Президентизи деткээн дугайында медээни дораан-на номчаан мен. Күрүне баштыңындан ол эң-не бедик бүзүрел деп, ынчаар санаар мен.
Майның 23-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Президентизи Владимир Путин-биле ужурашкаш, бо чылын регион баштыңының соңгулдаларынга киржир дээш бодунуң хуусаа бетинде халажылгазын дугуржуп чугаалашкан. «Эгелеп алган ажылдарын төнчүзүнге чедери-биле чоннуң деткимчезин» алыр бодалын Кара-оол чугаалаан.
Россияның Президентизи Владимир Путин биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ужуражылгазында шиитпирлээни регион баштыңының хуусаа бетинде соңгулдаларынга хамаарыштыр Тыва Республика Ордениниң эдилекчизи, ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Иван Васильевич Чучев бодалын илереткен:
Тыва Республиканың Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Шолбан Кара-оол Каа-Хем кожуунче ажыл-агый аайы-биле чорааш, Бүрен-Хем суурда полицияның бүрүн эргелиг участок төлээзиниң бажыңының ажыдыышкынынга киришкен.
Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип Шолбан Кара-оол бодунуң үезинде школаны алдын-биле доосканы Бүрен-Хем суурнуң 2016 чылда доозукчуларының байырлыг чыскаалынга киришкен.
Россияның Президентизи Владимир Путин биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ажылчын ужуражылга үезинде, регион баштыңының хуусаадан эрте соңгулдаларының дугайында шиитпирни хүлээп алганынга хамаарыштыр, Тыва Республиканың ордениниң эдилекчизи, тараачын-фермер ажыл-агыйның баштыңы Виктор Зотович Пирогов бодалын илереткен:
Россияның Президентизи Владимир Путин биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ажылчын ужуражылга үезинде, регион баштыңының хуусаадан эрте соңгулдаларының дугайында шиитпирни хүлээп алганынга хамаарыштыр, Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгу бодалын илереткен:
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Президент Владимир Путин-биле ажыл-агыйжы байдалга ужуражып, транспорт болгаш энергетика инфраструктуразын сайзырадыр, аныяк өг-бүлелерни деткиир дээш регионда чорудуп турар хемчеглерниң дугайында дыңнаткан.
Тыва Республикадан Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгу соңгукчуларның 78,92 хуу үнүн алган.
Тывага эрткен баш бурунгаар бадылаашкынга шупту 24247 соңгукчу киришкен. Кызыл хоорайда 10 саналга участогунга 6741 кижи соңгуп келген.
Тывага «Чаңгыс демниг Россия» партияның баш бурунгаар бадылаашкыны 37 саналга участоктарынга эртип, таптыг-ла 20 шак турда доозулган. Шупту соңгукчуларның 13 хуузу соңгаан. Баш бурунгаар бадылаашкынның кол чорудуу – чижилгелиг, ажык эрткенин регионнуң оргкомитеди демдеглээн. Республикага 27 муң бюллетеньнер келген, бадылаашкынга 24247 соңгукчу киришкен.
Республиканың 7 кожуунунда тараа культураларын тарыыры уламчылап турар. Май 23-түң хүнүнге чедир 2500 га хире шөлге үрезинни чашкан, ол дээрге ниити тарылга шөлүнүң чартыы.
Республиканың шупту кожууннарында мал оолдаашкыны доозулганын Тываның көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. 2016 чылдың январь 1-ге турган төрүүр шээр малдан 80 хуу малдың чаш төлүн азы 540 муң баш анай, хураганны камгалап алган.
Май 23-түң медээзи-биле алырга, республикада өшкү малдың ниити бажының 90 хуузу азы 350 муңу кыргыттынган. Бир баштан-на 0,7 кг дүктү кыргып, ниитизи-биле 288 тонна дүктү алган.
«Чаңгыс чер чурттугларымның бурунгу ужур-чаңчылдарга бердингени дээш, Бай-Тайга, Кызыл-Тайга база Эрзинде Чыргылхан дагларын дагыыр езулалды массалыг болгаш организастыг эрттиргени дээш Камбы-лама эргелелинге, лама башкыларга, чонумга өөрүп четтирдим. Ол дагларны дагааны бүгү Тываны ыдыктааны-биле дөмей деп билир бис. Ынчап кээрге бо чыл чедиишкинниң база чаагай чоруктуң адаа-биле кижи бүрүзүнге эртер-дир» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн.
2016 чылдың май 21-де, Кызылдың 15 дугаар школазының баазазынга, Тыва Республикада инженер-технологтуг («шахтер») класстарның I следу болуп эртер.
Майның 21-де, ай санаашкыны-биле 15 хүнүнде, бүгү делегейниң буддистери Будда Шакьямуниниң төрүттүнген хүнүн демдеглээрлер. Төөгүден алгаш көөрге, ийи муң ажыг чылдар бурунгаар, аңгы-аңгы үелерде, ай санаашкынының ол хүнүнде, үш болуушкун болган: Шакьев ызыгуурлуг хаанның өг-бүлезинге Будда төрүттүнген, ол 36 харлыында чырыткылыг угаан четкен база 81 харлыында нирванаже аъттанган.
РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызынга, 2017 база 2018 биле 2019 чылдарда инвестициялар талазы-биле федералдыг бюджеттен бюджет акшаландырыышкынын хевирлээринге саналдар белеткээр Ведомстволар аразының хуралы эрткен. Комиссия ол чылдарда боттандырар инфраструктура төлевилелдерин, ооң аразында Ак-Довурак биле Шагаан-Арыгга котельнаялар тударының талазы-биле Тываның чагыын база көрген.
Майның 23-29 хүннеринде Тывага Сайгарлыкчы чорук неделязын эрттирер талазы-биле хемчеглер планын республиканың чазаа бадылаан.
Май 18-те, Москва хоорайга, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның харылзаа болгаш массалыг коммуникация сайыды Николай Никифоров-биле ужурашкан.
Бадылаашкынның чаңгыс аай хүнүнде, май 22-де, 8 шактан 20 шакка чедир Тыва Республикага 37 саналга участоктары ажылдаар, аңаа регионнуң бадылаар эргелиг кандыг-даа чурттакчызы кээп болур. Кол соңгулдалардан ооң ылгалы – бадылаашкын чажыт болгаш рейтингилиг болур. Соңгукчу кижи чүгле чаңгыс эвес, а элээн каш кижиге үнүн бээр. Ындыг арга-биле хөй-ниитиниң бодалы езугаар лидерни илередир деп, партия санап турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол май 17-де Москага болган Күрүне Чөвүлелиниң тудуг комплекизин хөгжүдер база хоорай тудуунуң ажыл-чорудулгазын сайзыраңгайжыдар айтырыглар талазы-биле хуралдың түңнелдеринге хамаарыштыр бодалын илереткен.
ФедералПресс РИА. Республикада орус дылдыг чурттакчыларның эргелерин кызагдаанынга удур турушкан «Российжилер» деп Тываның Орус дылдыг хамаатыларының эвилели» организацияны барын кым-даа дыңнаваан, амгы байдалга канчап-даа дүүшпес, политиктиг ат азынган эвилел-дир деп экономика сайыды Елена Каратаева «ФедералПресске» дыңнаткан.
«Каа-Хем суурда Приогородная кудумчузунда чаа бажыңдан чаагайжыды туттунган квартираның дүлгүүрлерин алган 9 өскүстер-биле кады өөрүп тур мен. Чаа бажыңнарлыг болганыңар дээш, аас-кежииңерни үлештим! Күүселдези ындыг-ла белен эвес болза-даа, сөөлгү каш чылда 1259 өскүстерни чурттаар черлерлер-биле хандырган» - деп, Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн.
Бөгүн, майның 17-де, Россияның президентизи Владимир Путинниң удуртулгазы-биле эртип турар тудуг комплекизин хөгжүдер база хоорай тудуунуң ажыл-чорудулгазын сайзыраңгайжыдар айтырыглар талазы-биле Күрүне чөвүлелиниң хуралында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киржип турар.
Республикада часкы хову ажылдарынга белеткел кидин-түлүк чоруп турарын, Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Бо хонуктарда 2560,1 гектар шөлдү чарган, 928,4 км узун суг бугазын аштаан, 4487,5 га черни суггарган.
Красноярск. Май 16. ИНТЕРФАКС-СИБИРЬ – Республика девискээринде көдээ школаларга ажылдаарынга белен орус дылдыг башкыларының ортузунга конкурсту Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чарлаан, деп "Интерфакс-Сибирь" агентилели дыңнаткан.
МОСКВА, май 16 — Медээлер РИА. ЧКА-ның фондузу, Тывага озал-ондактыг бажыңнардан өскээр көжүреринге 427 млн. рубль хемчээлдиг саң-хөө деткимчезин бээрин, дыңнаткан. Регион кады акшаландырыышкын кылдыр 387 млн. рубльди немээрин ында айыткан.
Республиканың чиик үлетпүр бүдүрүлгелериниң, биче бизнестиң даараныкчыларының, Тыва Республиканың ортумак болгаш дээди профессионал өөредилге системазының, ниити өөредилге школаларының өөреникчилериниң ортузунга профессионал мергежилдиң «Арт-стиль» республика конкурузунуң I чадазын Чиик үлетпүр ажылдакчыларының хүнүнге тураскаадып эрттирер.
Ольга Гришина, Хову-Аксы суурда хуу сайгарлыкчы:
«Кайда бистер чок-тур, ында эки» дээр, а мен «бистер кайда бис, ында эки!» деп чугаалаарынга ынак мен. Огулуг чүнү-даа кылбайн чорааш, ол-бо деп сайгарып, кочулап, шүгүмчүлээр кижилерни кайгаар мен.
РФ-тиң Президентизинге Тываның орус дылдыг хамаатыларының эвилелинден оларның эргелерин кызагдап турар дугайында дыңнадыынга хамаарыштыр, республикада орус дылдыг чурттакчыларның ортузунда аңаа чөпшээрешпээн санал-оналдар көстүп келген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Тыва» КТРК-ның телеканалынга интервью берип тургаш, регионнуң амгы үеде хөгжүлдезиниң чугула айтырыгларынга доктааган. Журналистиң айтырыгларынга харыылап тура, республиканың губернатор төлевилелдери Тываның экономиказынга чугула элээн каш хөй талалыг айтырыгларны шиитпирлеп турарын демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, май 12-де «Тыва» КТРК-ның телеканалының дамчыдылгазынга, регионнуң амгы үеде хөгжүлдезиниң чугула айтырыгларынга хамаарыштыр интервьюну берген.
Республика Чазааның бажыңынга Тываның аныяк депутаттарының бирги съездизиниң пленарлыг кезээ доозулган. Ооң киржикчилери «Күрүне эрге-чагыргазының системазы. Кады ажылдажылганың болгаш деткимчениң принциптери», «Кадрлар политиказы. Канчаар чедиишкинниг болурул?», «Бюджет чорудуу. Акшаны кайыын алырыл?», «Мээң суурум» секцияларның ажылынга киришкен.
Республиканың бүгү кожуннарындан аныяк парламентарийлер чыглып, өзүлдениң точкаларын, хоойлужудулга хандырылгазының чидиг айтырыгларын болгаш келир үезин сайгарып чугаалажып турар. Съездиниң ажылының бирги чартыында дөрт аңгы теманы сайгарган. Ооң киржикчилери бодунга чоок угланыышкынны шилип, секцияның ажылынга киржип, лекторларны дыңнап, айтырыгларны сайгаржып көөр аргалыг болган.
Скелетонга Россияның бир дугаар олимпийжи чемпиону кылдыр төөгүде арткан Александр Третьяков, бобслейге олимпийжи чемпион Дмитрий Труненков база скелетон болгаш бобслейге Россияның алдарлыг тренери Сергей Смирнов база ЦСКА-ның (АТСК) организастыг эргелелиниң начальниги - делегацияның составында.
Тиилелге хүнүнүң бүдүүзүнде, Кызылдың ЧЭТ-тен ырак эвесте хуу секторда, Каа-Хем суурнуң Пригородная кудумчузунда эргижирээн ийи бажыңның чурттакчыларының 3 каът, 24 квартиралыг чаа оран-саваже көжүп кирериниң байырлыг ажыдыышкыны болган.
Митингиниң кол маадырлары – Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары болгаш тылдың ажыл-ишчилери болган. Ында чыылган хоочуннарның дайынчы ачы-хавыяазын демдеглевишаан, мөчээн солдаттарга сактыышкынның минутазын чарлаан.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!
Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 71 чылы-биле силерге сеткиливис ханызындан изиг байыр чедирип тур бис. Бо дээрге чүгле Россияда болгаш совет үениң девискээринде эвес, оон безин дашкаар черлерде бүгү чоннарның элээн каш салгалдарын езулуг каттыштырып турар кара чаңгыс байырлал-дыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың инженерлер ассоциациязының бирги төлевилели-биле ыраккы малчын коданнарны чырык-биле хандырар сорулгалыг.
Бо чылдың март айда Тываның Баштыңының хүлээп алыышкынынга Каа-Хем суурнуң 33 харлыг чурттакчызы Солангы Чульдум кирген. Ооң-биле ужурашкаш, ол бодунуң блогунга мынча деп бижээн:
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң бирги оралакчызы Владимир Фалалеевден, апрель 29-та Хову-Аксы суурда өрттенген ийи каът чуртталга бажыңын катап тургузарынга, тодаргай саналдарын киирерин негээн.
Майның 6-да
Улуг Тиилелге база Констиция хүннеринге тураскааткан чадаг-терге чарыжы – Национал паркта чадаг-терге оруунга 12.00 шакта.
Май 3-те Иван Ярыгин аттыг спорт комплекизинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бо чылдың апрельде Польшага сумонуң Европа маргылдаазынга тиилээн спортчулар-биле ужурашкан.
РФ-тиң Чазаа Тывага көдээ черлерде күш-культура болгаш спортка белеткел эрттирер байдалдарны экижидери-биле 26,4 млн. рубльди аңгылаан.
Россияның Чазааның сайтызы РФ-тиң 49 субъектизинге ындыг деткимче болур акша-хөреңги үлээшкининиң дугайында айтыышкынны парлаан.
Өөредилгениң шынарынга үнелел бээр механизмни тургузарынга, РФ-тиң Чазаа субсидияларны Тыва-биле кады 29 регионга үлээн. Тыва ол сорулгага 5,5 млн. рубльди алыр.
Россияның Камгалал яамызының кол курортологу Артур Мерзликин ажыл-агый аайы-биле Тывага кээп чораан. Тываның күрүне университеди база Тываның Кадык камгалал яамызының Эмчи-социал айтырыглар болгаш эргелеп-башкарылганың ЭШИ-биле кады, шериг албанныгларга реабилитация дузазын көргүзеринге база аарыгларга удур профилактика ажылдарын чорударынга, республиканың бойдус-чиг эт курлавырындан эм оъттарны чыырын база аржаан сугларны кударын өөренип көөр дээш келгенин таныштырган.
Частың болгаш Күш-ажылдың байырлал хүнүнүң бүдүүзүнде республика баштыңы Шолбан Кара-оол экономика, эртем, өөредилге, медицина, культура болгаш уран чүүл адырында шылгараан кижилерге күрүне шаңналдарын тывыскан.
Майның бириниң хүнү Тывага аяс боорда, байырланчыг эрткен. Национал практан Арат шөлүнге чедир чыскаалга республиканың бүгү организацияларының база бүдүрүлгелериниң ажылчын мергежилиниң, студентилерниң төлээлери, чазак кежигүннери база парламент депутаттары, яамылар болгаш ведомстволар ажылдакчылары киришкен.
Делегейде христиан чүдүлгелиг чоннуң база бир ыдыктыг байрылалы – Пасха хүнү. Чылдың-на ук байырлалдың болур хүннери өскерлип турарындан, бо чылын Ыдыктыг Пасха байырлалы май 1-ниң хүнүнде таварышкан.
Чимит-Доржу Баирович Ондар, 1977-1985 чылдарда Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң даргазы:
- Республика бурунгаар хөгжүлде оруунда дээрзин бүгү-ле информастыг дөстерден, интернет четкизинден билип ап турар мен. Сөөлгү чылдарда ажыглалда киирген чүүлдерден безин ону көрүп болур.
2015 чылдың август айда Дрепунг Гоманг хүрээзиниң ламалары регион удуртукчузунуң саналы-биле, Кызыл хоорайда буддийжи хүрээ комплекизиниң тудуу турар черни ыдыктаан.
Май 1
«Тыва – бурунгу чурттуң чалыызы» чагыглар езугаар экскурсия – ТР-ниң Национал музейинге;
«ХХI чүс чылдың ажылчын мергежилдери» республика следу – Арат шөлүнге 9.00-14.00 шактарда;
Чүге дизе, майның 6 - пятница хүнүнде бүгү чуртта ажыл хүнү (кыскалаткан) болза, республика 2011 чылда референдумда хүлээп алганы бодунуң Үндезин хоойлузунуң ол хүнүн 15-ки удаа демдеглээр.
Тываның кол аэропорту «Кызыл» федералдыг эрге-байдалдыг аэропорттар санынче кирген. Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев, апрель 20-де, ооң дугайында айтыышкынга атты салган.
Тываның шажыннар аразының чөвүлелиниң активиниң ажылчын хуралынга Кызылдың болгаш Тываның епискову Феофан-биле болгаш Камбы-Лама Лопсан Чамзы-биле республика баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкан.
Республика эмнелгезиниң терапия корпузун доозарынга федералдыг бюджеттен 2016 чылда 444 млн. ажыг рубльди тускайлаан. Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев РФ-тиң Кадык камгалал яамызынга, 30 хонуктуң дургузунда, Тываның Чазаа-биле субсидия бээр дугуржулганы чарарын дааскан.
Тыва Республиканың Чазаа апрель 25-тен эгелеп май 15-ке чедир өртке удур онза чурумну киирген. Ол дугайында Тыва Республиканың Чазааның доктаалы үнген.
Сибирь биче буурай чоннарынга хамааржыр тожу тываларының эргелерин, бот-дугунгаан чоруун база хоойлу езугаар сонуургалдарын камгалаары-биле Тываның Чазаанда ол чөвүлекчи орган тургустунган. Апрель 20-де ооң дугайында айтыышкынга атты салган.
Тывада уран чүүл болгаш культураның алдар-аттыг ажылдакчыларының өг-бүлелери, чогаадыкчы эвилелдер болгаш коллективтер ээзиниң адын сиилбээн стипендияларны салым-чаяанныг уругларга тыпсыр дугайында Тываның Баштыңының саналын деткээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тарылга кампаниязынга белеткел чорудуун чер ажылдыглар-биле сайгарып чугаалашкан. Часкы хову ажылдарының акшаландырыышкыны чоокка чедир-ле берге турган болза, республиканың чазаа ол айтырыгны шиитпирлээн.
Григорий Чоодуевич Ширшин, 1973-1991 чылдарда Тываның удуртукчузу, партия-политиктиг болгаш күрүнениң көскү ажылдакчызы:
- Чазактың, Дээди Хуралдың албан езузунуң сайтыларын сонуургал-биле номчуп, республикада чүү болуп, чүнү кылып турарын билип ап турар мен. Тываның Чазааның отчедун чонга таныштырып, ону чер-черлерде сайгарып турарын номчудум. Чурттакчы чоннуң хөй кезии эки үнелелди берип турарынга, чөпшээрежир мен.
Барыын-Хемчик кожууннуң муңчу малчыны Орлан Монгуш:
- Салгал дамчаан сарлыкчы мен. Чажымдан ада-иемге дузалажып, чаагай, тодуг-догаа амыдыралдың дөзү - күш-ажыл дээрзин билген мен. Бүгү назынымда, сөөлгү чылдарда «Алдын-Булак» МУБ-ка малчыннап чорааш, ам Арыг-Хем аттыг бодумнуң көдээ ажыл-агый кооперативимни үндезиледим. Сөөлгү үеде ажылдаары черле чиик апарганын, чазак-чагырганың талазындан малчыннарны деткип, боттуг дузаны чедирип турарын демдеглейн.
«Бо чылын Кызылга чаа школаны тудар бис. Федералдыг программа-биле 623,8 млн. рубльди камгалап алдывыс. Республиканың талазындан кады акшаландырыышкынны хандырып, программа база төлевилел документилери ажылдап кылдынган. Хуралда коллегалар-биле суурларда школалар тудуунче субсидияларны оон-даа ыңай хаара тударын чугаалаштывыс» - деп, республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн.
Эрткен дыштаныр хүннерде Суг-Аксы суурга аныяк дөрт өг-бүле чаа бажыңнарны алган. Олар Байыскылаң кудумчузунда туттунган чаа бажыңнарның ээлери апарганнар.
РФ-тиң бойдус курлавырлары болгаш экология сайыды Сергей Донской 2016 чылда РФ-тиң субъектилериниң арга-арыгларга өрт айыылының сезонунга белениниң айтырыын селектор хуралда айтырган. Видеохарылзаа үезинде Тываны регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол төлээлээн.
2015 чылда республика Чазааның ажыл-чорудулгазын хөй-ниитиниң чугаалажып көөрү дооступ турар. Ужуражылгаларга болгаш хамаатыларның чыыштарынга отчетту чугаалажып турда, санал бергеннерниң хөй кезии Тываның күүсекчи эрге-чагырга органнарының ажылын чогумчалыг, республиканың сайзыралының стратегтиг сорулгаларынга, ол ышкаш чоннуң хүн бүрүдеги негелделеринге дүгжүп турар деп демдеглээннер.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрткен чылдың ажылының түңнели-биле кожууннарже үнүп чораан Чазак кежигүннеринге, чоннуң эки үнелелин алгаш, амыраан херээ чок деп, аппарат хуралының үезинде сүмелээн.
Эрткен пятницада Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Барыын-Хемчик кожууннуң чурттакчыларынга республика Чазааның 2015 чылда ажыл-чорудулгазын таныштырган. Отчет таныштырган ужуражылга Кызыл-Мажалык суурнуң Культура бажыңынга болган. Чазак Даргазын дыңнаан соонда, барыын-хемчикчилер боттарының санал-оналын бергеннер.
Апрель 16-да эң чүгүрүк аъттарның ээлери «Лада–Грант» чаа автомашиналарның ээлери болган. «Аът чарыжы – тываларның эң-не ынак мөөрейи. Тиилелгени эккелген аът, чедиишкинни болгаш чаагай чорукту эккээр деп, көшкүн чоннар санап чораан.
ТР-ниң Национал музейиниң Туранда салбырының эргелекчизи Татьяна Верещагина:
- Тывада ТР-ниң Чоннар ассамблеязы хөй-ниити организациязының эгелекчи саналы-биле, орус культураны болгаш чаагай чаңчылдарны кадагалаар болгаш сайзырадыр талазы-биле фондуну тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол ол эгелээшкинни боду деткээни дыка өөрүнчүг-дүр.
Кызыл хоорайга Чазактың отчедун таныштырып турда, Росреестрниң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң удуртукчузу Светлана Тулуш эрге-чагырга органнарының ажылын деткип сөстү алган. Тываның Чазааның чурагайның дең эвес чоруун чок кылып, эң-не ыраккы кожууннарже интернетти шөйер талазы-биле ажыл-чорудулгазынга эки үнелелди ол берген:
«Мээң көрүжүм-биле, РФ-тиң Президентизи В.В. Путинге российжилер эң-не чидиг айтырыгларны салды. Чурттуң иштинде ажыл-агый-даа талазы-биле, делегей байдалының-даа дугайында. Ол айтырыгларга билдингир болгаш тода харыыларны берген.
Улусчу чогаадылга бажыңынга Тываның Баштыңы Кызыл хоорайның чурттакчылары, хоочуннар, аныяктар, спортчу болгаш өске-даа хөй-ниити организациялары-биле ужуражып, Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының 2015 чылда түңнелдерин база 2016 чылда мурнады боттандырар ажылдарның дугайында чугаалашкан.
Николай Ондар, 1995-2002 чылдарда Тываның Соңгулда комиссиязының даргазы, юридиктиг эртемнерниң доктору, профессор:
- Амгы үеде чедиишкинниг элээн каш угланыышкыннар бар: регионнуң үлетпүр курлавыры, көдээ ажыл-агыйы, транспорт болгаш туризм.
2015 чылда Тываның Чазааның ажыл-чорудалгазының түңнелдерин чурттакчыларга таныштырар дээш, Тыва Республиканың культура сайыды Алдар Тамдын баштаан ажылчын бөлүк Чаа-Хөл кожуунга четкен. Чаа-Хөл кожууннуң сумуларының, ооң иштинде эң ыраккы Шаңчы суурнуң чурттакчылары оларны дүвүредип чоруур айтырыгларын республиканың яамылар болгаш ведомстволар удуртукчуларынга салыр аргалыг болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионга «Орус культураны болгаш езу-чаңчылдарны кадагалап, ону сайзырадыр фондуну» тургузар дугайында хөй-ниити саналын деткээн.
Апрель 12-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чөптүг Россия» биле «РФКП» политиктиг партияларның регион салбырларының удуртукчулары - Василий Майлолович Оюн база Сергей Сээ-Сурунович Салчак-биле ужурашкан.
Республика Баштыңы Тываның Көдээ ажыл-агый техникумунуң сургуулу Борис Монокпанга байырны чедирген.
Марттың 24-27 хүннеринде, Красноярск хоорайга эрткен WorldSkills Russia - «Аныяк профессионалдар» национал чемпионаттың чартык түңнел маргылдаазынга Тываны төлээлээн 14 киржикчиниң аразындан чүгле ол мөңгүн медальды чаалап алган.
- 2015 чылда Тываның Чазааның отчеду-биле таныштырылга бүгү кожууннарда бо хүннерде чоруп турар. Каа-Хем кожуунга база удуртукчулар келди. Ужуражылгалар үезинде республиканың чедиишкиннерин, чидиг айтырыгларын шупту сайгарып чугаалаштывыс. Чыл бүгү Тываның чурттакчы чонунга-даа, биске-даа багай эвес эрткен деп бодаар мен.
Тывада кылымал сигенниг футбол шөлүнүң саны 5 турганындан, ам 7 апаар. 2016 чылда Бай-Тайга кожууннуң Тээли база Эрзин суурларынга ындыг шөлдерни тудуп эгелээрин республиканың Аныяктар херектери база спорт яамызы дыңнаткан.
Кожууннарның чурттакчы чону-биле яамылар болгаш ведомстволар удуртукчулары биле специалистерниң ужуражылгаларының кол сорулгазы – Тываның Чазааның 2015 чылда адырлар аайы-биле ажыл-чорудалгазын база 2016 чылда мурнады боттандырар угланыышкыннарын таныштырары болган. Шак ындыг ужуражылга Тес-Хем кожууннуң Самагалтай суурга эрткен.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Кызылга дельфиннер болгаш далай диистериниң оюн-көргүзүү эгелээн. «Субедей» универсалдыг спорт комплекизинде, дельфиннерге тускайлаан бассейнге, Москваның көжүп чоруур дельфинарийи оюн-көргүзүүн бараалгаткан. Апрель 9-та, найысылалдың аалчылары база кызылчыларга көргүскен онзагай оюн-тоглаага Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чораан.
Апрель 10-да Тываның сураглыг эртемдени Монгуш Борахович Кенин-Лопсанга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедириишкиннери хөй болган. Хүндүлүг хоочунга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база байырны чедирген:
Чадаананың кудумчузунга ойнап чорааш, билдинмес бүдүмелден хораннанган үш уругну, республиканың уруглар эмнелгезинге эргежок чугула эмчи дузазын чедирген соонда, үндүр бижииринге белеткеп турар.
Тываның мал ажыл-агыйларында мал оолдаашкыны эгелээн. Берге болгаш улуг харлыг кыш соонда, малчыннар малдың төрүттүнген чаш төлүн камгалап алыр дээн шудургу ажылда. Бо удаада Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Эрзин кожууннуң «Бай-Хөл» көдээ бүдүрүлге кооперативиниң уксаалыг хой ажыл-агыйынга четкен.
Инвалидтерге база чурттакчы чоннуң өске-даа эвээш шимчээшкинниг бөлүктеринге чугула объектилерни болгаш ачы-дуза чедирилгезин экижидеринге, 2016 чылда Тыва 21 млн. 861,9 муң рубль түңнүг субсидия акшазын алыр.
2016 чылда Тыва «112» чаңгыс дугаар-биле кыйгыртыр системаны тургузарынга 18 млн. 215,4 муң рубль түңнүг федералдыг субсидияны алыр. Ол акша-хөреңги кээп турар кыйгыртыгларны ажылдап кылыр тускай программа-техниктиг комплекс-биле регион төвүн дерииринге көрдүнген.
Апрель 5-те Тываның Чазааның хуралында Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының түңнелдериниң база 2016 чылда мурнады хөгжүдер угланыышкыннарының дугайында отчетту сайгарган.
Вторникте регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол Кызылдың төвүнде бедик ачы-дузалыг аалчылар комплекизиниң тудуун хынаан. Люкс класстың 7 каът аалчылар бажыңын бо чайын тудуптар ужурлуг. Республика баштыңы тудуг шөлдерин көргеш, аңаа идегээн, чүге дизе 150 хире тудугжу орайга дээр ында шудургу ажылдап турар. Тудугнуң «ханаларын» тудуп үндүрген.
2016 чылда Тываның аныяк сайгарлыкчылары «Сен – сайгарлыкчы сен» күрүне программазы-биле бизнес-төлевилелдеринге деткимче алырынче кордап болур.
Кыдыг-кызыгаар Эрзин кожуунда кыштаглаашкын ам-даа уламчылавышаан, деп "Тува 24" телеканал дыңнаткан.
Эрзинде 269 кыштаг бар, ооң үжү Кун-Сайыр деп черде. Ында харның кылыны 60 см чедип турар. 2008 чылдан бээр мал-биле ажыл-ижин холбаан Ай-оол Маады, апрель эгезинде харның ам-даа чыдары элдеп чүүл эвес-тир деп, сонуургатты. Коданда 70 баш бода, 90 баш аът, 500 ажыг баш хой, өшкү база бо чылын мал бажындан камгалап алганы чаш төлдери – Маадыларның өг-бүлезиниң өнчүзү ол.
Тыва Республиканың кызыгаар кожууннары биле Моолдуң аймактарының аразынга садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг база культура кады ажылдажылгазының дугайында дугуржулгага даянгаш, 2016 чылдың май 28-29 хүннеринде кызыгаар чоогунга «Боршоо-2016» ярмарканы ийи тала эрттирер.
Күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Людмила Тас-оол Тываның кыдыг-кызыгаар Өвүр кожуунунга бо удаада база катап сургакчылап четкен. Январь айда, муниципалдыг тургузугнуң удуртулгазынга база чурттакчы чонунга, ол чорааш четтикпейн барганы берге айтырыгларны шиитпирлежир дээш база катап келирин аазаан турган.
ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы Тываның экономиказынга кадрларны белеткээр тускай сорулгалыг чагыгның күүселдезиниң түңнелдерин республиканың баштыңынга илеткээн.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!
Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы-биле силерге чүректиң ханызындан изиг байырны чедирип тур бис!
Тываның найысылалындан 26 км-де Сукпак суурда 10 муң баш бода база 30 муң баш шээр малга таарыштырган эът комбинады туттунуп турар. Чартык чыл бурунгаар эгелээн тудугнуң кол бүдүрүлге комплекизин база инфраструктуразын кылган.
Март 30-де Федерация чөвүлелиниң ээлчеглиг 390 дугаар хуралында, информация технологияларының хөгжүлдезиниң база ада-чурттуң IT-адырын деткиир хемчеглерниң дугайында сенаторларның айтырыгларынга РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникация сайыды Николай Никифоров харыылаан.
Тываның Чазааның бажыңынга көдээ ажыл-агый чизезин белеткээр болгаш эрттирер талазы-биле республика комиссиязы муниципалитеттерниң киржилгези-биле видеохарылзаалыг конференцияны эрттирген. ТР-ниң Чазааның Даргазының агроүлетпүр талазы-биле оралакчызы Сергей Ондар ол комиссияны удуртуп турар.
Россияның Тускай тудугнуң Сибирьде кол эргелели Кызылда даг-мото адыгжыларынга шериг хоорайжыгаштың беш объектизин: ийи контроль-эрттирилге пунктузун база шериг албанныгларга бирээзи-ле 4500 дөрбелчин метр шөлдүг үш ниитиниң чуртталга бажыңнарын дужаарынга белеткеп турар.
Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының 80 чыл оюнга тураскааткан байырлыг кежээ март 25-те болган. Аңаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкеш, байырлалдың киржикчилеринге байырны чедирген:
Чазак Даргазының оралакчызы Сергей Ондар биле көдээ ажыл-агый яамызы республика девискээринде мал кыштаглаашкынын онза контрольда тудуп турар.
Үр эвес аараанының соонда, март 28-те, тыва журналистиканың хоочуну Дайынчы Тюлюшевич ДАМБА-ХУУРАК амыдыралдан чарлып чоруткан.
Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң даалгазы-биле, Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар – Тыва Республиканың саң-хөө сайыды О.С. Достай, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) Энергетика, тудуг, транспорт болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый комитединиң даргазы А.Т. Конгар, Тыва Республиканың экономика сайыды Е.В. Каратаева,
Республика Баштыңының хүлээп алыышкынынга «Лунсин» компанияның экономизи келген. Бүдүрүлгеге эки ажылдап, аныяктарны өөредип турганын, бо удаада шөлээ алгаш, республикадан дашкаар эмчи шинчилгези эртер дээш, түр када ажылдаваанын чугаалаан.
Март 25-те Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының 80 оюн демдеглээн байырлыг кежээде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан.
Март 24-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хууда айтырыгларлыг хамаатыларны хүлээп алган. Социал четкилерде ооң адынче билдириишкин бижээн кижилер аразындан оларның чамдыктары келген.
Тываның күрүне университединиң бирги курсчузу, 18 харлыг Сай-Суу Дамба эрткен чылын «Өг-бүле бүрүзүнге – бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелиниң киржикчизи болган. Көдээде хөй ажы-төлдүг база эвээш орулгалыг өг-бүлелерден оолдар, кыстарга дээди эртем чедип алыр арганы берген, эрге-чагырганың деткимчези-биле боттандырып турар ол төлевилел дээш өөрүп четтиргенин, ол студент кыс илереткен.
Тус чер бот-башкарылга органнарының, регион база муниципалдыг деңнелдиг унитарлыг бүдүрүлгелерниң болгаш албан черлериниң, муниципалдыг тургузугларның чурттакчы чонунга ачы-дуза көргүзүп турар Тыва Республиканың азы муниципалдыг өнчүге хамаржыр контрольдуг бөлүк акцияларлыг акционерлиг ниитилелдер удуртукчуларының ажыл-чорудулгазының шынарынга үнелел бээриниң айтырыгларын Тываның Чазааның албан езузунуң порталында салган.
Россияның губернаторларының чаарттынган рейтингизинде Тываның Баштыңы 35-ки черни ээлээн. Ол медээлерни Хамааты ниитилел хөгжүлдезиниң фондузу (ФоРГО) парлаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эргижирээн оран-савадан хамаатыларны өскээр көжүрер программа-биле туттунуп, ажыглалга кирер ужурлуг, шупту 1275 квартиралыг хөй каът бажыңнарның тудуун хынаан.
Март 18-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның саң-хөө сайыды Антон Силуанов-биле ужурашкаш, 2016 чылда республикага саң-хөө деткимчезин көргүзер айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
«Туран» сыын ажыл-агыйы» ТР-ниң күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезинге үнүүшкүннүг хуралды Тываның көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Тыт-оол эрттирген.
Тываның чурттакчылары чажыт арага садып турар факт барымдааларны изиг шугумнуң 2-12-94 телефонундан аңгыда, «Open Tuva» портал дамчыштыр чогуур органнарже дамчыдып болур.
2016 чылда ортумак нити өөредилгениң өөредилге программаларының талазы-биле күрүнениң түңнел аттестациязы ийи үе-чадада — хуусаадан эрте үеде 2016 чылдың март 21-ден апрель 23-ке чедир, кол үеде май 27-ден июнь 30-ге чедир үеде эртер.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ыраажы Сайлык Оммуннуң концертин көрген. «Тыва фольклорнуң кайгамчык күүседикчизи, салым чаяанныг Сайлык Оммунга «Тыва Рспубликаның алдарлыг артизи атты» улуг өөрүшкү-биле тывыстым. «Звезда» телеканалда «Чаа сылдыс» ыры конкурузунуң смс-бадылаашкыны чоруп турар. Бистиң ыраажывыс Сайлык Оммунну деткииринче шуптуңарны кыйгырдым!»
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, чазак кежигүннери, ОБЯ-ның ТР-де Кол эргелели, ТР-де Иштики херектер яамызы, Росхереглелхайгааралы, республика кожууннарының удуртукчулары киришкен аппарат хуралын видео-конференция харылзаазы-биле эрттирип, онза байдалдар үезинде шупту удуртукчулар белеткелдиг болурун негээн.
Дайынчы спорттуң холушкак хевирлериниң талазы-биле Сибирь федералдыг округтуң маргылдаазы Тывага бир дугаар эрткен. Аңаа СФО-дан 9 регионундан: Красноярск биле Забайкалье крайның, Томск, Омск, Иркутск, Новосибирск, Кемерово областарның, Хакасия биле Тыва Республиканың командаларындан шупту 110 спортчу киришкен. Эң-не хөй - 28 спортчу Новосибирск облазын төлээлээн болза, а Тываның адын камгалап 20 кижи киришкен.
«Кадыкшылдың маршруду» губернатор төлевилели-биле эмчилерниң көжүп чоруур бригадазы ыраккы Тожу кожууннуң Тоора-Хем, Адыр-Кежиг, Ырбан, Ий суурларның чурттакчыларын шинчээн. Бо удаада тускай мергежилдиг эмчилерниң бригадазында фтизиатр, онколог, дерматовенеролог эмчилер немешкен.
Тываның Национал театрынга Игорь Бутманның концерти «Силерге джазты сөңнеп тур бис» деп сөстер-биле эгелээн. Делегейде сураглыг саксофончуга компанияны Тываның улустуң артизи Софья Кара-оол тургускан. Тыва чон бодунуң хүндүлээчелин көргүзүп, сураглыг артисти диңмиттиг адыш часкаашкыны-биле уткаан.
Март 18-те Арат шөлүнге Россияга Крым биле Севастопольдуң каттышканының ийи чылын демдеглээн "Крымның чазы! Кады бис" деп митинг-концерт ийи муң ажыг кызылчыларны болгаш найысылалдың аалчыларын чыгган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол самолет-биле болган коргунчуг халапка кижилерниң амы-тынындан чарылганы-биле холбаштыр Ростов областың чурттакчыларынга ханы кажыыдалын илереткен.
2015 чылда Тываның 500 ажыг чурттакчызын аңныыр база балык тывыжының чурумун хажытканы дээш, харыысалгага онааган. Дириг амытаннар делегейиниң объектилерин база сугнуң биокурлавырларын камгалаар талазы-биле күрүне комитеди ындыг сан-чурагай кирген отчетту республиканың чазаанга илеткээн.
Өөреникчилерниң часкы дыштанылгазы өөредилге организацияларынга марттың 28-тен апрель 3-ке чедир уламчылаар. Сайыт Татьяна Санчаа, ол хонуктарда уругларның айыыл чок чоруун хандырарының немелде хемчеглериниң дугайында, дужаалга атты салган.
Чоокта чаа РФ-тиң Президентизи биле республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ужуражылгазының түңнелинге даянгаш, март 15-те, сайыт Максим Соколов Россияның Транспорт яамызынга Тываның Орук-транспорт адырын хөгжүдер айтырыглар талазы-биле ажылчын хуралды удуртуп эрттирген. Хуралга федералдыг сайыттың оралакчылары база Росавтооруктуң удуртулгазы олурушкан.
Чурумну ажылдап кылганының бир чылдагааны – Тываның территориязынга малдың халдавырлыг болгаш онза айыылдыг аарыгларын нептередип-тараарын болдурбазы.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол бирги оралакчызы Владимир Фалалеев, орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Бады, «Кызыл аэропорту» бүдүрүлгениң удуртулгазы база тудугжуларның киржилгези-биле ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирген. Аңаа бо чылдың апрельде эгелээр ужурлуг аэропорттуң ужудуп-хондурар шөлүн эде тударының айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чазакта социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Органа Натсак база өөредилге болгаш эртем сайыды Татьяна Санчаага республиканың башкылар ниитилежилгези-биле чугааны чорударын онааган.
Март 3-те Россияның Президентизи Владимир Путин-биле ужуражылгазының түңнелдериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол КТРК «Тыва» телеканалга интервьюну берген. Регионнуң баштыңынга айтырыгларны БРТРК-ның филиалы «Тыва» КТРК-ның директору Андрей Чымба салган.
2016 чылда ажыттынар бирги үлетпүр парыгынга тудуг материалдары бүдүрер, ыяш болбаазырадыр, мебель белеткээр үлетпүр бүдүрүлгелерин тургузары планнаттынып турар.
Күрүне чөвүлелиниң ол хуралынга Тываның парламентизиниң депутаттары, Тываның экономиказынга чугула черни ээлеп турар яамыларның болгаш ведомстволарның дуржулгалыг баштыңнары, хөй-ниити организацияларының төлээлери, сайгарлыкчылар киржип, Тывага биче бизнестиң амгы байдалын болгаш ону сайзырадырының оруктарын чугаалашкан.
Март 12-де, эртенгиниң 8 шак 10 минута турда, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле интервьюну «Россия 1» телеканалда КТРК «Тыва»-ның дамчыдылгазындан көрүп болур.
Ол ажыл амдыызында кожууннарда кошкак чоруп турар. Улустуң хөй кезии эмчиже туда манап, оочурлап тургаш кирерин эки деп санаар болгаш, бо чаа чүүлдү кичээнгейге албайн турар.
Тыва Республиканың күрүне болгаш муниципалдыг ниити өөредилге организацияларында өөренип турарларга школачы чаңгыс аай хептиң таарымчалыг хевирин тодарадыры-биле конкурсту чарлаан.
2016 чылда, Тывага, биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту, фермерлерни деткииринге күрүне деткимчези кылдыр 22 млн. 429,6 муң рубльди аңгылаар дугайында РФ-тиң Чазааның ийи айтыышкынынга Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев атты салган.
Назы четпээн уруглар өөредилгезиниң чедингирин хандырар программа-биле туттунган Кызыл хоорайда чаа уруглар садының ажыдыышкынынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен.
Россияның Президентизи Владимир Путинниң республика Баштыңы Шолбан Кара-оолга деткиирин аазаан элээн төлевилелдерин Тываның Чазаа дүргедедир планныг. Ылаңгыя М-54 федералдыг автооруктуң чаа угланыышкынын эде чаартырының, Каа-Хем суурда спортчу-культура төвүнүң тудуун уламчылаарының, Тывага уруглар садтарын тудар талазы-биле аңгы программаны ажылдап кылырының база федералдыг бюджет чарыгдалдарын кызырган үеде, республикага акшаландырыышкынның хемчээлин арттырар дугайында чугаа мында чоруп турар.
Тыва көдээ ажыл-агыйының хереглекчилер кооперативиниң материал-техниктиг баазазын хөгжүдеринге федералдыг бюджеттен 40 млн. 279 муң рубльди алыр. Россия Федерациязының Чазаа «Биче хемчээлдиг ажыл-агыйларын деткиири» күрүне программазының 2013-2020 чылдарда көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер база көдээ ажыл-агый продукциязының, чиг эдиниң база аъш-чем аймааның рыногун таарыштырар иштики программа-биле субсидияларны үлээн.
Бүгү делегейниң херээженнер хүнүнүң бүдүүзүнде, март 7-де эртенги шакта, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күш-ажылы-биле республиканың хөгжүлдезинге улуг рольду ойнаан херээженнер: көдээ суурларда эмчилерни база башкыларны, культура ажылдакчыларын, хөй-ниитичилерни, күш-ажылдың кижилерин байырлыы-биле хүлээп алган.
Март 7-де Тываның Национал театрынга Делегейниң херээженнер хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ат-сураглыг херээженнеринге күрүне шаңналдарын ол байырлалга уткуштур тывыскан. Шаңналдарны тыпсып эгелээриниң мурнунда ол мынча дээн:
Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оол Делегейниң херээженнер хүнү-биле байыр чедириишкини:
— Тываның хүндүлүг херээженнери! Мээң эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Республиканың бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден чедирген изиг байырымны болгаш Март 8-тиң хүнүнде эң эки күзээшкиннеримни хүлээп ап көрүңер!
Республиканың хөй-ниитиниң көскү херээжен ажылдакчыларының киржилгези-биле Делегейниң херээженнер хүнү Март 8 байырлалынга тураскааткан концерт «Часкы аялгалар» – А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжиниң концерт залынга март 5-те 14.00 шакта;
Лариса Шойгу, Россия Фдерациязының Күрүне Думазының депутады:
- Сайгарып чугаалашкан айтырыгларының темазын база чугааның утказын интернеттен шупту номчаан боор. Бистиң республикада байдал-биле Владимир Владимирович Путин танышкан.
Ирина Самойленко, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) даргазының оралакчызы:
- Чурттуң Президентизи бистиң республиканың Баштыңы-биле албан езузу-биле азы анаа-даа, удаа-дараа ужуражып турары өөрүнчүг-дүр.
Владимир Владимирович Путин бистиң республиканың берге айтырыгларын билип, ону шиитпирлээр дээш деткимчени берип, кичээнгейде алганы дээш өөрүп четтирдивис.
Виталий Бартына-Сады, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) Айыыл чок чорук, корум-чурум болгаш кызыгаар айтырыгларының талазы-биле комитет даргазы:
- Чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путин бодунуң ажылдаар черинге ийи регионнуң – Бурятия биле Тываның удуртукчуларын хүлээп алганын шупту төп каналдарга көргүстү. Чурттуң баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолду хүлээп алганынга дыка таарзындым, ону республиканың чурттакчыларынга хүндүткелдиң база чаагай сеткилдиң демдээ деп санаар апаар.
Игорь Көшкендей, Тываның Улустуң хөөмейжизи:
- В.В. Путин биле Ш.В. Кара-оолдуң ужуражыышкынын федералдыг телеканалдарның медээлеринден бүгү Тыва көрген боор деп бодап тур мен. Бистиң республикавыс Баштыңының республикада социал-экономиктиг байдал дугайында дыңнадыын чурттуң Пезидентизи кончуг кичээнгейлиг болгаш сонуургап дыңнап орарын бодум хуумда эскердим.
Наталья Беспалова, 1 дугаар республика эмнелгезиниң кол эмчизиниң оралакчызы:
- Онзагай болуушкун болган. Россияның Президентизиниң хүлээп алыышкынынга Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол кирип чораан. Республиканың чурттакчыларынга онза чугула ол ужуражылганы чурттуң кол-кол телеканалдарының шуптузунга көргүскен. Бистиң республиканың удуртукчузун күрүне Баштыңының хүлээп алганы безин хөйнү чугаалап турар.
Белек Дугур, 1 дугаар республика эмнелгезиниң нейрохирург эмчизи:
- Тываның Баштыңының Владимир Путин-биле ужурашканы онзагай ужур-уткалыг. Ол федералдыг эрге-чагырганың талазындан Тываның чонунга улуг деткимчеден аңгыда, Тываның бурунгаар хөгжүлдезинге херектиг чугула айтырыгларны шиитпирлээринге дузалыг болуру чугаажок.
- Россияның Президентизи-биле ооң ужурашканы, Президент-биле чугаа үезинде тургускан айтырыглары Шолбан Валерьевич Кара-оол Тываның эрге-ажыктарын камгалап, бодунуң мурнунга салган сорулгаларны чедип ап шыдаар шудургу мөзү-шынарын база катап бадыткаан.
Аяс Монге, Садыг-үлетпүр палатазының даргазы, сайгарлыкчы:
- Президент Владимир Путин биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ужуражылгазынга хамаарыштыр мен бодумнуң таламдан ону кончуг деткип, улуг деңнелге ийи таланың чугаазы болган деп демдеглээр-дир мен
«Көдээ территорияларның турум хөгжүлдези» федералдыг программа-биле Тыва 81 млн. 794,9 муң рубль түңнүг субсидияны алыр. РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев февраль 29-та «2016 чылда көдээ территорияларны хөгжүдеринге федерацияның субъектилеринге субсидияны үлээриниң дугайында» № 335-р айтыышкынга атты салган.
Дмитрий Калчанович Донгак, 2002 чылда ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы, 2002-2007 чылдарда Кызыл хоорайның мэри, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының дөрткү чыыжының депутады:
– Чурттуң кандыг-даа субъектизиниң чазаа, регионунуң хөгжүлдези дээш амыр эвес айтырыгларны шиитпирлээр:
Март 3-те Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужурашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын езугаар республиканың терроризмге удур комиссиязының хуралын Чазак Даргазының оралакчызы Артур Монгал эрттирген.
Хуралдың киржикчилери делегейниң террорисчи организацияларының кежигүннериниң ажыл-чорудулгазынга удур чорудар хемчеглерни сайгарып чугаалашкан.
Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгу, «Чаңгыс демниг Россия» партияның иштинге май 22-де эртер бадылаашкынынга киржири-биле, март 2-де документилерин дужааганын, парлалга конференциязында дыңнаткан.
Россияның Комхарылзаа яамызы информастыг ниитилелди тургузары-биле холбашкан төлевилелдерни боттандырарынга федералдыг бюджеттен регионнарга субсидия бээриниң конкурс түңнелдерин февраль 29-та үндүрген.
Эгелеп чоруур араттарны деткииринге 60 млн. ажыг рубль түңнүг федералдыг субсидияны Тыва 2016 чылда алыр. Ооң дугайында айтыышкынга чурттуң чазааның даргазы Дмитрий Медведев март 1-де атты салган.
Тываның малчыннары экономиктиг кризиске удур эң туруштуг чоруун көргүскен. Санкцияларның тывылдырганы кризизинде Россияның кайы регионнарының туруштуг болганынга хамаарыштыр 2015 чылдың рейтингизиниң түңнелин Хамааты ниитилелди сайзырадырының фондузунуң специалистери үндүргеш, Тываның малчыннарын демдеглээн.
Бо удаада, Тыва национал оркестриниң артизи – барабанчы кыс Байлак Монгуш бодунуң эш-өөрү, кады ажылдаан коллегалары-биле уран чүүлдүң бир чаа арынын тыва көрүкчүлерге ажыткан.
Бажыңнар ажыл-агыйының чанынга баштайгы эмчи дузазын чедирер пунктуларның чурттакчызы 100 кижи четпес суурларга тургузар. Ындыг постуларның бирээзин кадык камгалал сайыды Орлан Донгактың даалгазын езугаар Бии-Хем кожуунда Севи суурга тургузар. Бо чылдың дургузунда Каа-Хем, Мөңгүн-Тайга, Таңды, Тере-Хөл болгаш Чеди-Хөл кожууннарның биче сумулары ындыг пунктуларлыг апаар.
Башкыларның ортузунда профессионал мергежилдиң «Чылдың башкызы—2016» конкурузунуң муниципалдыг үе-чадазының байырлыг ажыдыышкыны февраль 25-те болган.
«Сирияда отту соксадырының чурумунуң талазы-биле дугуржулга — ол дээрге бистиң Президентивис В.В. Путинниң мерген угаанныг чоруу. 4 чыл дургузунда үргүлчүлээн чөрүлдээ чавырлып орар. Россияның Шериг-Агаар Күштериниң Сирияда хөделиишкиннерге киржип эгелээнинден бээр чартык чыл эрткен. Сирияның чазак шериглери биле боо-чепсектиг оппозицияның аразынга чөрүлдээ соксадыышкыны февраль 27-де эгелээн. Сирий черниң дээри тайбың турзун!» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Россияның Көдээ ажыл-агый яамызы ындыг шиитпирни хүлээп алган. Ведомствонуң албан езузунуң сайтызында, уксаалыг мал ажыл-агый организацияларының хевирлерин тодараткан дужаалда, ону айыткан.
Уксаалыг мал ажыл-агый адырында ол ажыл-чорудулганы чорудуп турар юридиктиг черлерниң даңзызында, Россияның 6 регионундан, уксаалыг мал ажыл-агый организациялары болур 8 бүдүрүлге кирген. «Туран» сыын ажыл-агыйы» Тыва Республиканың күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези алтай-саян уксааның сыыннарын азырап-өстүрер талазы-биле уксаажыдылга ажыл-агыйы деп эргени алганы ол.
Тывада Кызыл–Хубсугул–Улан-Батор–Улангом–Кызыл авточарышка киржир чагыгларны хүлээп эгелээн. Россия биле Моолдуң аразында дипломатчы харылзааларның 95 чылын демдеглээн бо тускай акциязының эгелекчизи база организатору - Республиканың даштыкы-биле экономиктиг харылзаалар агентилелиниң дыңнадыы-биле алырга, республиканың найысылалы Кызыл хоорайдан авточарыш стартты алыр.
Россияның Чазаа аныяк өг-бүлелерге чурттаар бажың садарынга база тударынга социал төлевир кылдыр субсидиялар үлелгезин бадылаан. 2016 чылда ол программа-биле Тывага дузаның хемчээли - 43 млн. 410 муң рубль. Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев, февраль 18-те, ол айтыышкынга атты салган.
Тываның Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга ада-иезиниң хайгааралы чок арткан болгаш өскүс уругларның «Салым-чолга кады киржиил» республиканың хөй-ниити организациязы бирги конферециязын эрттирген. Республиканың шупту кожууннарындан 92 делегат аңаа олурушкан.
Людмила Салчаковна Эрдыниева, медицина эртемнериниң доктору, Тываның күрүне университединиң анатомия, физиология база ОБЖ кафедразының профессору, 2002-2004 чылдарда ТР-ниң кадык камгалал сайыды:
- Кадык камгалалы – кижи-биле дорт холбаалыг адыр. Ынчангаш бо адырда көргүзүглер кижилерниң социал болгаш мага-бот кадыкшылын херек кырында илередип турар. Сөөлгү чылдарда республикада эки талаже өскерлиишкиннерниң барын демдеглевес аргам чок. Тываның кадык камгалалында кол чедиишкиннерниң бирээзинге – Тывада хан-дамыр аарыг кижилерге бедик технологиялыг медицина ачы-дузазын көргүзер, регионнуң хан-дамыр төвүн 1 дугаар республика эмнелгезинде ажытканын хамаарыштырар мен.
Тываның Чазааның айтыышкыны-биле, тус чер бот-башкарылга деңнелинге, нотариат ажыл-чорудулгазын боттандырарда, ол ачы-дуза чедирилгезиниң шынарын экижидер сорулга-биле өөредилге кичээлдерин эрттирген.
Тываның Чазааның даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Сергей Ондарның удуртулгазы-биле муниципалдыг тургузугларның төлээлери, тараачын-арат ажыл-агыйларының баштыңнары база эртемденнер ногаа, картофель база сад ажыл-агыйын хөгжүдериниң айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
«Чылдың директору - херээжен» бүгү-российжи мөөрейниң регион чадазын Тывага түңнээн. Биче болгаш ортумак бүдүрүлгелерниң, арат ажыл-агыйларының база хууда сайгарлыкчы чоруктуң удуртукчулары - чедиишкинниг ажылдап чоруур 10 хире кижиниң аразындан тиилекчини тодараткан.
Тыва Республиканың агроүлетпүр комплекизиниң Хөй-ниити чөвүлелиниң бирги организастыг хуралында ооң чаа даргазынга Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну Седей Бадарчы Сенгиевичини соңгаан. Ооң оралакчызы Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы Меңниг-оол Эрес-оол Ховалыгович, чөвүлелдиң секретары - «Кызылдың хлеб комбинады» ААН-ның чиңгине директору Хертек Вера Владимировна болган.
Республика Ада-чурт камгалакчызының хүнүнүң бүдүүзүнде онзагай белектиг болган. Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы Станислав Довгалюктуң удуртулгазы-биле, Екатеринбург хоорайдан, Төп шериг округунуң Офицерлер бажыңының ансамбли кызылчыларга оюн-көргүзүүн бараалгаткан.
Москва хоорайга ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва чаңгыс чер чурттуглары-биле ужурашкан. Республиканың бирги удуртукчузу-биле ук ужуражылгага чүгле москвачы тыва студентилер эвес, найысылалда чурттап турар чаңгыс чер чурттуглар база келген.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Силерге, бистиң кижи бүрүзүнүң хамаарылгалыг болуп турары бүгү чоннуң байырлалы — Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле байыр чедирип тур мен. Кым-бир кижизи дайылдашпаан, шеригге албан эрттирбээн өг-бүле Тывада чок. Ынчангаш бистиң шуптувус — улуувус-даа, бичиивис-даа, эр-даа, херээжен-даа чон шериг хүлээлге, солдат кижиниң күш-ажылы болгаш төрээн чурттуң камгалакчызының ат-алдары деп чүвени эки билир.
Галина Балакина, экономика эртемнериниң доктору, Россияның Эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдир институдунуң кол эртем ажылдакчызы, 2004-2007 чылдарда ТР-ниң экономиктиг хөгжүлде сайыды:
- Сөөлгү чылдарда Тываның социал-экономиктиг байдалында эки чүүлдер бар. Аңаа полиметалл руда комбинадының «Лунсин» бүдүрүлгезин ажытканын, алдын тывыжын көвүдеткенин, көдээ ажыл-агыйында малдың баш санының өскенин хамаарыштырып болур.
Виктор Лавриненко, Красноярскиниң күрүнениң аграрлыг университединде агроүлетпүр кадрларын эде белеткээр регион төвүнүң удуртукчузу, 2001-2007 чылдарда ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды, ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы:
- Төрээн республикам дугайында медээлерни эрттирбейн, Интернетте статьяларны, тус черниң солуннарының сайтыларын номчуп турар мен. Барык хүннүң чыгыы Тывада кижилер-биле харылзажып, чүнүң-даа мурнунда көдээ ажыл-агыйда чүү болуп турары - мээң сонуургалымда.
Республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол ооң адынга хамаатылардан социал четкилер дамчыштыр кээп турары дыңнадыгларны доктаамал хыналдада алган. Ооң утказы-биле танышкаш, бодунуң оралакчыларынга, сайыттарга, муниципалдыг тургузугларның удуртукчуларынга чогуур даалгаларны берип турар.
Февраль 19-та
«Ада-чурт чүден эгелээрил?» уран номчулганың республика мөөрейи - «Тываның политехниктиг техникумунга" 10.00 шакта;
«Албан хүлээлге – алдар-дыр» интерактивтиг оюн игра - Республиканың кадет корпузунга 11.00 шакта;
«Солдаттар бооп төрүттүнмес – солдаттар апаар» мультимедийлиг викторина
Чойган Сундуй, 36 харлыг аныяк арат:
- 2013 чылда улуг эвес өг-бүле фермазын тудуп эгеледивис. Улуг-Хем кожууннуң Чодураа суурдан ырак эвесте, эптиг черге турумчуп алдывыс. Бо хүнде өдээвисте хөй эвес инектиг, хаваннарлыг бис. Ам харын хаван азыраар аңгы кажааны тудуп турарывыс бо. Үре-түңнелдиг болур дизе, таарымчалыг байдалды тургузар апаар.
Тываның Чазаа биле «Benkons» компанияның менеджерлери республиканың найысылалы Кызылга дээди класстың аалчылар бажыңын тударын дугурушкан. Дугуржулга езугаар 2016 чылдың октябрьда ажыглалче кирер деп планнаан люкс класстың тос каът аалчылар бажыңын, бо чайын тудуп доозар.
Кызыл хоорайның аэропортунуң ужудуп-хондурар шөлүн эде чааартыры-биле холбашкан ажылдар 2016 чылдың апрельден эгелээри-биле, ол дилиндекке кызыгаарлаашкынны киирерин Тываның Орук-транспорт яамызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкын үезинде, Суг курлавырларының федералдыг агентилелиниң удуртукчузу Марина Селиверстова-биле ужурашкаш, 2017 чылда федералдыг бюджетче Кызыл хоорайда чалдар тудуунуң дөрткү ээлчээн киирер дугуржулганы чедип алган.
Республика баштынының даалгазын күүседири-биле, күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының бирги оралакчызы Эдуард Доржу Эрзин кожууннуң малчыннарын эргээн. Ол ужуражылгаларның бирээзи Тыва Республиканың алдарлыг малчыны, тараачын-арат ажыл-агыйның удуртукчузу Ирина Чигжитовна Дамбаның аалынга болган.
Февраль 16-да Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Онза байдалдарны болдурбазының болгаш чайладырының чаңгыс аай күрүне системазының төлээлериниң бүгү-российжи чыылдазының ажыдыышкынга киришкен.
Ук хемчег РФ-тиң Президентизиниң администрацияның, РФ-тиң Чазааның, РФ-тиң Федералдыг Чыыжының, РФ-тиң Айыыл чок чорук чөвүлелиниң, күүсекчи эрге-чагырганың федералдыг органнарының, РФ-тиң субъектилериниң төлээлерин, Россияның ОБЯ-зында хөй-ниити болгаш эксперт чөвүлелиниң кежигүннерин, Россияның ОБЯ-ның Кол эргелелиниң база регион төптериниң начальниктерин чыгган.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол агаар-бойдустуң байдалы-биле, малчыннарга дузаны көргүзерин дааскан. Тывага хенертен чылааш, оон катап сооп эгелээнинден, малдың деңгелинге багай салдарлыг. Бо чылын хар база хөй дүшкен. Ынчангаш көдээ ажыл-агый яамызы, ветеринарлыг албан чери малчыннар-биле кезээде сырый харылзаага турар болза эки.
Келир үениң аныяк малчыннары – төлевилелдиң киржикчилери-биле зона ужуражылгалары республикада эгелээн. Бо удаада Шагаан-Арыг хоорайга Улуг-Хем, Чаа-Хөл база Чеди-Хөл кожууннардан киржикчилерни хаара туткан ындыг хемчегни төлевилелди боттандырарының куратору, Тываның Чазааның Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Сергей Ондар удуртуп эрттирген.
Февраль айны бүрүнү-биле Ак ай — Шагаа хүннери деп санаар. Тываның суурларында Чөөн чүктүң чурагай санаашкыны-биле үнген Чаа чылды ам-даа демдеглеп, арыглаашкын болгаш ыдыктаашкын езулалдарын эрттирери уламчылавышаан. Февраль 13-те Бии-Хемниң Сесерлиг суурга «Сыдым байырлалы» болуп эрткен.
Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелин удуртуп чораан Владимир Ефимович СЕРЯКОВ 84 харлап чорааш, амыдыралдан чарлып чоруткан.
Владимир Ефимович Серяков 1934 чылдың январь 1-де Омск облазының Кормилов районунуң Черниговка суурга төрүттүнген. Бодунуң төрүттүнген чери Кормилов районунда Куйбышев аттыг колхозка 18 харлыында колхозчу болуп күш-ажылчы базымын эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Камбы-ламазы Лопсан Чамзо баштаан бөлүк лама башкылар-биле ужуражып, шажынга хамаарыштыр ажык чугааны чоруткан. Ук ужуражылгага Тываның Баштыңының оралакчылары А. Дамба-Хуурак, О. Натсак, ТР-ниң өөредилге сайыды Т. Санчаа, күш-ажыл сайыды Л. Тас-оол, аныяктар херээниң талазы-биле сайыт Ю.Ооржак база киришкен.
«Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң саны көвүдээр чадавас.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ук төлевилелди Тожу кожууннуң чурттакчыларынга таарыштыр кылырын харыысалгалыг яамыларның мурнунга онааган.
Экономиктиг кризистиң байдалдарында Тыва Республиканың эрге-чагыргалары девискээрлерни хөгжүдеринге болгаш чоннуң социал деткимчезинге эргежок чугула төлевилелдерге идегеп турар дээрзин регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оол «Интерфакска» интервьюзунга дыңнаткан.
Тыва, 2016 чылдың январьда социал-политиктиг турум чоруун быжыглап, эки туружун салбаан.
«Петербургская политика» фондунуң белеткээни, российжи регионнарның турум чоруунуң ээлчеглиг рейтингизинде, республика бодунуң көргүзүүн 0,1 санга экижиткеш, бедик турум байдалдыг регионнар бөлүүнде туружун хевээр арттырган.
Февраль 9-та Тывага Россияның камгалал сайыды, армия генералы Сергей Шойгу кээп чораан. Келген кол сорулгазы – республика девискээринде чамдык шериг объектилерниң туттунуп турарының байдалын хынап көөрү.
— Ай календары езугаар Чаа чыл-биле силерге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен.
Бо чаагай байырлал кижилерниң болгаш агаар-бойдустуң чаартылгазының демдээ болгаш, кижилерниң чүректерин бүзүрел, эки күзелдер, чаагай чүүлдерже чүткүл база арыг сагыш-сеткил-биле долдура бээр.
Тываның математика башкыларының ассоциациязының даргазы, баштаар черниң даргазы Надежда Яговдик Бүгү-россияның математика башкыларының ассоциациязының регион салбыры математика, физика болгаш информатика башкыларының 1 съездизинге тодараткан планнарының күүселдезинге идепкейлиг киржип эгелээн дээрзин дыңнаткан.
Ай календары-биле Чаа чыл – Шагаа байырлалының бүдүүзүнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаңчыл езугаар кожууннарны кезээш, республиканың хүндүткелдиг кижилери-биле чолукшулга езулалын кылган. Республика удуртукчузу баштай Чаа-Хөл, оон Чөөн-Хемчик биле Улуг-Хем кожууннарның улуг назылыглары-биле ужурашкан болза, чазак кежигүннери өске черлерге четкеннер.
– Амыргын-на, амыргын!
– Сол-менди-ле бе?!
– Ыт-куш, думаа-ханаа сол-дур бе?!
– Шагаа найыр чиик-чаагай эртип тур бе?!
– Аал-ораныңар амыр-тайбың-на турар болзун!
– Азыраан малыңар арбын өзер-ле болзунам!
Чадаанада аныяк эмчилерге туттунган хөй квартиралыг бажыңның байырлыг ажыдыышкыны февраль 6-да болган.
Ынаар көжүп кирер эмчилерге дүлгүүрлерни болгаш суй белектерни Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының даргазы Байбек Монгуш тывыскан.
Барык-ла 19 муң чурттакчылыг Каа-Хем сууру улуг дээн черлерниң бирээзинге хамааржыр. Хоорай хевирлиг суурда 10 муң баш шээр мал, 2,5 муң баш бода малды чурттакчылар тудуп турар. Чаа губернатор төлевилелиниң дугайын чон өөрүшкү-биле уткуп алган.
Мал кыштаглаашкынында кол айтырыг — мал чеминиң чедишпези, малды чемгерериниң болгаш ажаап-тежээриниң негелделерин хажыдып турары, бөрүлерниң халдаашкыны, мал эмчилериниң аалдарга чедир барбайн турары деп Көдээ ажыл-агый яамызы санап турар.
Чоннуң байырлалы Шагаа бүдүүзүнде, чазак кежигүннери биле кожуун чагыргаларының удуртукчулары, малчын коданнарже үнүүшкүннерни чорудары чаңчылчаан. Ындыг болзажок, Тываның Баштыңы Кызыл кожуунга ажыл-агыйжы албанының үезинде, малчыннарже үнүүшкүннерни байырымныг эвес, а элээн ажыктыг кылдыр чорударын чагаан.
2015 чылдың түңнелдери-биле сайгарылгалыг анализти кылган. Хамааты ниитилел хөгжүлде фондузунуң белеткээни рейтингиде Шолбан Кара-оол Россияда 35-ки база Сибирьниң губернаторларының аразында, Кемерово областың губернатору Аман Тулеевтиң соонда, ийиги черде.
Февраль 2-де, Москвага, «Россеть»-тиң чиңгине директору Олег Бударгин-биле Тываның Баштыңы ужурашкаш, Каа-Хем суурнуң чаа тудугларынга чырык хандырылгазының айтырыын чугаалашкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Россети»-ниң чиңгине директору Олег Бударгин-биле ужурашканының түңнелинде республиканың амыдыралынга социал-экономиктиг улуг ужур-дузалыг «Тываэнерго» ААН-ниң салым-хуузу үзе шиитпирлеттинген деп болур.
"Тываэнерго" ААН-ның четкилерин башкарар төптүң медээзи-биле алырга, февраль 2-де 8.00 шакта республиканың шупту хереглекчилерин чырык алырының курлавыр схемазын ажыглап, чырык хандырылгазынга кошкан. Кызылда аварийлиг байдал соонда катап тургузуушкун ажылдары уламчылавышаан. Вторникте хүндүс коммуналдыг көвүрүг чоогунда база Рабочая кудумчузунда участокта үрелген шугумнарны септээн.
Февраль 1-де кежээ Чазак бажыңынга, онза байдалдар талазы-биле комиссия, үш чугула айтырыгларны сайгарып чугаалашкан:
- Тыва Республиканың девискээринде агаар-бойдустуң канчаар-даа аажок соогу;
- эпидемиологтуг байдал;
- республикада өрттер.
Ооң дугайында Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда дыңнаткан.
«Сүбедей» спорт комплекизиниң кырында бөмбүрүк дээвирни ажыглаарының магадылалдыг хуусаазы эрткен, ынчангаш ону чаартыры негеттинип келген.
Тывада «Хандагайты — Боршоо» автомобиль эрттирер кызыгаар пунктузун чаартып кылырының хемчеглерин 2016 чылдың программазынче РФ-тиң Күрүне кызыгаарынга ажылдар кылырының талазы-биле федералдыг агентилел киирип алган.
Ол бүдүрүлгелерниң үзүк-соксаал чок ажылдаарын хандырарын Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Чазак Даргазының бирги оралакчызы Владимир Фалалеевке, одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оолга дааскан.
Тываның Чазаанда Культура болгаш уран чүүл талазы-биле чөвүлелдиң хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол шак ындыг сорулганы салган. Чаа-Хөл кожуунга эрткен, чөвүлелдиң бирги үнүүшкүннүг хуралынга, тус чер бот-башкарылга органнарының, республиканың культура болгаш өөредилге албан черлерниң удуртукчулары, эртемденнер, уран чүүлдүң билдингир кижилери, бүгү кожууннарның культура килдистериниң начальниктери киришкен.
«Республиканың киржип турары, федералдыг тускай сорулгалыг программалар шугуму-биле көрдүнген күрүне инвестициязын бо чылын камгалаарда идепкейлиг болгаш бадыткалдыг камгалаар херек» - деп, регион сайыттары болгаш ведомстволар удуртукчулары-биле эрткен тускай хуралга Тываның Баштыңы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы, Тыва Республиканың Чазаа көскү хөй-ниити ажылдакчы, ИХЯ-ның хоочуну, иштики албанның полковниги Куулар Дугаржапович ДАРЖААНЫҢ мөчээниниң дугайында ханы кажыыдал-биле дыңнадып тур.
Федералдыг четки компаниязы «Кызыл» 220 кВ подстанциязының бодунуң хереглелин хандырарынга чаа дериг-херексел-биле быжыглаар. Бир эвес ону тургузуптар болза, чырык объектизиниң ажылында техниктиг үрелиишкиннер чайлаттынар болгаш, Тыва Республиканың төвү - Кызыл хоорайның хереглекчилеринге чырык хандырылгазының шынары экижиир.
Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызы республика девискээринде «Чурагайның дең эвес чоруун чайладыры» федералдыг төлевилелди боттандырарын уламчылавышаан. Амгы үеде республиканың 13 суурларында: Тарлаг, Найырал, Сушь, Хөл-Өөжү, Чал-Кежик, Успенка, Көк-Хаак, Терлиг-Хая, Шаңчы, Ак-Чыраа, Авыйган, Хорум-Даг, Сизимче ВОХШ тударының ажылдары адакталган.
Тываның Камбы-Ламазының сүмелээни-биле Шагаа байырлалының хүнүн ТР-ниң Дээди Хуралы (парламентизи) доктааткан.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) үшкү сессиязының 2015 чылдың декабрь 9-та эрткен ээлчеглиг бешки чыыжында «2016 чылда Шагаа байырлалының хүнүнүң дугайында» доктаалды хүлээп ап, ол хүннү - февральдың 9 деп тодараткан.
Тыва Республиканың Чазааның бадылааны ажыл планы езугаар, январь 28-те 10-дан 16 шакка чедир Кызылдың ХБАБ-ка чурттакчы чонга юридиктиг халас эрге-хоойлу ачы-дузазын чедирериниң Ажык эжиктер хүнү эртер.
Чаа-Хөл суурнуң котельнаязы - чылыг-хандырылга организацияларының аразында ажылдың шынары-биле көскү черде.
Эрткен дыштаныр хүнде республиканың баштыңы Чаа-Хөл кожуунга ажыл албан аайы-биле чорааш, тус черниң ЧЭТ-иниң ажылын барып көрген.
«Найысылалдың чурттакчылары болгаш аалчылары хөй-ниити транспортунуң депшилгелиг ачы-дузаларын алган турар кылдыр хоорайның эрге-чагыргазы бүгү хемчеглерни чорудар ужурлуг» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар.
РФ-тиң Президентизиниң хөй-ниити хүлээп алыышкынынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 24 харлыг Шончалай Дувендейниң, өскүс дээш Тожу кожуундан чурттаар чер-биле хандырарын дилээн, билдириишкинин көрген.
Чаа-Хөл кожуунда чаа Культура бажыңының байырлыг ажыдыышкынында тус черниң чурттакчыларынга Тываның Баштыңы күрүне шаңналдарын тывыскан.
Кызыл-Даг сумузундан муң малдыг малчын Олег Дажы-Ламага «Тыва Республиканың алдарлыг малчыны» хүндүлүг атты, Чаа-Хөл кожууннуң өөредилгениң хоочуну Самбыл-оол Суванга «Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывыскан. Ак-Туруг суурда библиотека эргелекчизи Елизавета Дамчай Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы атка төлептиг болган.
Чаа-Хөл суурга чаа Культура бажыңының ажыдыышкынын чон 30 хире чыл манап келген. 70 чылдарда эрги суур Саян-Шушенск суг шыгжамырының адаанга баар деп баарга, ону чаа черже көжүрген турган. Ынчан чаа клуб тудуун планнаан-даа болза, 1989 чылда ССРЭ дүжерге, ол тудуг ара турупкан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Новосибирск областа стандартизацияның, метрологияның болгаш шенелделерниң күрүнениң регион төвү» федералдыг бюджет албан чериниң директору, СФО-да Метрология төвүнүң директорлар чөвүлелиниң даргазы, техниктиг башкарылга болгаш метрология талазы-биле федералдыг агентилелдиң директорлар чөвүлелиниң кежигүнү Николай Якимов-биле ужурашкан.
Тывага даштыкы ажылчын күш, 2015 чылдаазынга деңнээрге, бо чылын 13,6 хуу эвээш болур деп, Россияның Күш-ажыл яамызы бадылаан.
Даштыкы чурттардан чалаар ажылчыннарның саны эрткен чылын 779 турган болза, бо чылын 576 кижи болур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылдың январь 18-те Тыва дыл хүнүн тургузар дугайында чарлыкка атты салган. Эртемденнер ол болуушкунга хамаарыштыр бодалын илереткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол саң-хөө-экономика болгаш социал адырның сайыттары-биле кады Өвүр кожуун чагыргазының, төлээлекчилер хуралының база бюджет албан черлериниң удуртулгазының киржилгези-биле «муниципалдыг шакты» эрттирген.
Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг болгаш найысылалдың Төлээлекчилер хуралының даргазы Дина Оюн Россияның сураглыг чурукчу-скульптору Константин Зиничини Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга таныштырганнар.
Республиканың эрге-чагыргаларының чагыын езугаар Тывада бурунгу уйгур шивээ «Пор-Бажыңның» – Тере-Хөл деп хөлдүң ортузунда ортулукта турар ортаакы вектерниң тураскаалының төөгү-культура экспертизазын кылган.
Кызылдың Мурнуу микрорайонда, «Сүбедей» спорт комплекизиниң дужунда чаа хоккей шөлчүгежин тургускан.
Ындыг өске шөлчүгештерге деңнээрге, ойнакчыларга таарымчалыг байдалдарны ында тургускан. Идик-хеп уштур, душтанып чунуп алыр өрээлдер болгаш ажыктыг өске-даа чүүлдер бар.
Россияның Истелге комитединиң (РИК-тиң) регион эргелелиниң тургустунганындан бээр 5 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен.
Ол хүн-биле холбаштыр Шолбан Кара-оол истекчилерге байыр чедирген болгаш бо хире кыска хуусаа дургузунда эргелелдиң ажылдакчылары республикага кем-херек үүлгедиишкинин кызырар сорулгага көскү салыышкынны киирген дээрзин демдеглээн.
Эрткен дыштаныр хүнде Кызыл хоорайга «Чонар-даштан демир-үжүк-2015» мөөрей талазы-биле информация адырынга шылгараан журналистерге болгаш хоочуннарга шаңналдарны тывыскан.
Байырлыг хемчегге республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкеш, чыылганнарга профессионал байырлалын таварыштыр байырны чедирип, Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдап турар социал төлевилелдеринге аныяктарның эгелээшкиннери немежип турар.
Бо чылдың январь 14-те аныяктар организацияларының төлээлери-биле Тываның Баштыңының ужуражылгазынга киришкен аныяктар «Чемгерикчи инек малывыс» болгаш «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» деп төлевилелдерни күүседиринге дузалажырын саналдааннар.
Республиканың иштинде билдингир апарган элээн каш турисчи маршруттарны болгаш ооң кайгамчык черлерин киирген «Тываның орук айтыкчызы» деп номну ТР-ниң Культура яамызы белеткеп турар.
Чаа номну республикада ажылдап турар турисчи индустрияның төлээлери-биле кады чырыкче парлап үндүрер.
Понедельникте, чазак кежигүннери болгаш кожууннар удуртукчулары-биле аппарат хуралында, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайда, хоруттунган үеде, арага садып турар садыгларны онза хыналдага алырын негээн.
Тыва Республиканың күрүне дылы база тыва чоннуң культурлуг болгаш сагыш-сеткил өнчү-байлаа болур тыва тыва дылды кадагалап, деткип база хөгжүдер сорулга-биле доктаадырым болза:
1. Тыва дылдың хүнүн тургузуп, чылдың-на ону ноябрь 1-де демдеглеп эрттирер.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чурттакчыларының медицина хандырылгазының шынарынче онза кичээнгейни угландырып турар.
Ол эмнелге албан черлеринге болганчок-ла дыңнатпайн чеде бээр. Чижээ, республиканың №1 эмнелгезинге хенертен четкеш, аарыг улус хүлээп алыр өрээлдиң сандаргайын, сайгылгаанының шоолуг чырытпазын аажок шүгүмчүлээн.
Республиканың удуртукчузу Шолбан Кара-оол ажылынче чоруп олура, Колхозная кудумчузунда, республиканың школа-интернадында оолдар кандыг байдалда өөренип турарын көөрү-биле, орук ара аңаа четкен. Ында-хаая таваржыр хостуг үезинде кады тренировкалап турары оолдар база бар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ИХЯ-зының коллегиязының хуралынга киришкен, аңаа полицейжилер 2015 чылда ажылының түңнелин үндүрген.
Иштики херектер сайыды Александр Лобанов илеткелинде сөөлгү тос чылдарда регионда кем-херек үүлгедиишкини эвээжеп турарын демдеглээн. Ылаңгыя аар кемниг херектер - өлүрүүшкүннер, кадыкка аар хора чедирери, күштээшкиннер саны кызырылган.
Даштыкы агаарның температуразының 40 градус сооп турары-биле холбаштыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол автооруктарның эң ыракта участоктарынга чыннып алыр пунктуларны чолаачыларга тургузуп бээрин республиканың Орук-транспорт яамызынга дааскан.
Тываның автооруктар эргелелиниң дыңнатканын езугаар алырга, «Кызыл — Ак-Довурак» регион оруунга шимчеп чоруур 4 пунктуну тургускан. Аңаа эрткен-дүшкен чолаачылар чыннып база изиг шай ижип ап болур.
«YemaGroupInternational» корпорацияның төлээлери ажылчын аян-чорук кылып Тывада чедип келген.
Ол аалчылар Тываның мал өстүрүп турар ажыл-агыйларындан дүк садып алырының аргазын өөренири-биле келген дээрзин республиканың Даштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилели дыңнаткан.
«Аныяк өг-бүлеге — кыштаг» деп чаа губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң бүрүткели бо чылдың январь 13-те эгелээн.
Ол төлевилелдиң сорулгазы — көдээниң аныяк чурттакчыларынга өг-бүлениң мал фермаларын организастап алырынга дуза чедирери. Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы январь 10-да төлевилелди күүседириниң «орук картазын» Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга көргүскен.
2016 чылда «Чемгерикчи инек малым» губернатор төлевилелиниң бирги чадазын боттандырарынга Тываның бюджединден 13,7 млн. рубльди тускайлаан.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң социал эгелээшкинин күүседиринге чугула акша-хөреңгиниң санаашкынын регионнуң көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы белеткеп кылгаш, Тываның Чазаанче киирген.
Россияның парлалга хүнү-биле Тываның журналистеринге болгаш ном үндүрүкчүлеринге, мергежили парлалга-биле холбашкан бүгү кижилерге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен!
Медээлерни болгаш билиглерни кайы-даа үеде аажок үнелээр турган. Чонга дыңнадыгны эң шын болгаш долузу-биле чедирер талазы-биле силерниң үүле-херээңер оон-даа үнелиг.
РФ-тиң ИХЯ-зының оперативтиг-дилээшкин бюрозунуң начальниги, полицияның генерал-лейтенантызы Сергей Евгеньевич Матвеев Тыва Республикада ИХЯ-ның сайыды генерал-майор Александр Лобановка чаа тукту дамчыткан.
Сергей Матвеев онзагай болуушкун-биле хууда составка байырны чедиргеш, тыва дайынчыларның төөгүден эрес-дидим, шылгараңгай чоруу амгы үеге чедир үлегер-чижек болуп чоруур
Ооң дугайында Тываның Чазааның хуралында сайгарган.
Тывада өнчү хамаарылгазы чокка 2964 кыштаглар бар. Республикада 159 муң баш бода малдың 67,1 муңу инек. 1239,4 муң баш хой, өшкү, ооң 659,0 муң бажы төрүүр мал, 65,7 муң чылгы мал кышты хүр эртип турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте, аппарат хуралында, муниципалдыг тургузуглар-биле видеоконференция харылзаазының үезинде шак ындыг негелдени тургускан.
Тываның прокуратуразының хүндүлүг ажылдакчылары болгаш хоочуннары!
Силерге профессионал байырлалыңар – Прокуратура ажылдакчызының хүнү-биле чүректиң ханызындан байыр чедирдим.
2016 чылдың баштайгы хонуктарында Тывага Соңгу чүктүң эвээш санныг чоннарының төлээлери кээп чораан.
Россия Федерациязының субъектилеринде иви ажыл-агыйлыг черлерниң ол төлээлери Тожу кожуунга ийи хүн чорааш, ында тываларның амыдырал байдалдары-биле танышканнар.
Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилеринге 2016 чылдың бүдүүзүнде байыр чедирген болгаш соодукчуларны белек кылдыр берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чаа чыл байырлалы-биле Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынче улуг кичээнгейни салырын социал албан черлеринден негээн. 1941-1945 чылдарда Ада-чурт дайынынга дорт киржип турган хоочуннар күрүнениң онза хайгааралында алдынган дээрзин ол сагындырган, ындыглар бистиң республикада 20 кижи арткан. Оларга Чаа чылга уткуштур белектер чаа соодукчулар садар акша-хөреңгини Тываның Баштыңының даалгазын езугаар тускайлаан.
2016 чылдың бүдүүзүнде Чазак Бажыңынга күрүне шаңналдарын тыпсырының байырлыг езулалы болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чаагай чоруу дээш өөрүп четтириишкинниң сөстерин чыылганнарга чугаалааш, үнер чылда чедиишкиннерни күзээн:
2016 чылда Тывага бир дугаарында Араптаннарның өг-бүлезинге ийис кыс чаштар республиканың перинаталдыг төвүнге январь 1-де 00.20 шакта төрүттүнген.
Тываның Баштыңы аас-кежиктиг өг-бүлеге чаштарның төрүттүнгени база Чаа чыл-биле байырны чедирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга чурттуң удуртукчулары - Россияның Президентизи В.В. Путин биле РФ-тиң Чазааның даргазы Д.А. Медведевтен байыр чедириишкинниг телеграммалар келген. Күрүне баштыңы биле чазак даргазы регионнуң удуртукчузунга база Тываның бүгү чурттакчыларынга Чаа чылдың эң-не эки күзээшкиннерин чедирген!
Кара-Кыс Аракчаа, медиктиг-социал айтырыглар болгаш эргелеп-башкарылга эртем-шинчилел институдунуң эртем секретары:
- 2015 чылда бистиң чуртувус, Россия, барыын чүк чурттарының кииргени экономиктиг санкцияларынга удур туруштуун болгаш бир демниин көргүскен. 2016 чылда ниитилелдиң каттыжылгазы-биле амыр эвес саң-хөө-экономиктиг байдалды ажып эрте бээривиске бүзүрээр мен.
Людмила Балзанай, Бай-Хаак суурда песионер:
- Россияның чурттакчызы болганымда, ол дээш сагыжым аарып олурар болбайн аан. Ынчалза-даа бистиң чуртувус турум чоруун салбады, 2016 чылда ол-ла туружун салбазын.
Бистиң төрээн Тывавыста сөөлгү чылдарда эки талаже өскерлиишкиннерниң бары өөрүнчүг.
Оксана Кравченко, Кызыл хоорайның 15 дугаар лицеиниң математика башкызы, «Чылдың башкызы-2015» республика мөөрейиниң тиилекчизи:
- «Чылдың башкызы» профессионал мергежил конкурузунга киришкеним-биле 2015 чыл сагыжымда арткан. Мөөрейниң хоорай, республика, бүгү-российжи чадаларынга харыысалга дээш дүвүрээзин, хөлзээшкиннерим ам артымда арткан.
Болат Кунучап, Эрзин кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазының оралакчызы, Эрзин ортумак школазында англи дыл башкызы:
- 2015 чыл – менээ онзагай чыл болду. Апрель 20-де директорлап турганым школамның 20 өөреникчизи-биле Анапа хоорайда «Смена» лагерьге четтим. Уруглар, оолдар «Тиилелгениң салюду» республика фестивалынга ийиги черни ээлээш, аңаа дыштаныр эргени чаалап алган.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
База бир — бөдүүн эвес болгаш бодунуу-биле чырыткылыг чылды чурттап эртивис. Ооң кол түңнелин бистиң холувустуң салдынмаанын, иштики болгаш даштыкы шылгалдаларның мурнунга мөгүдээшкин безин чок болганывыс деп санап болур
Декабрь 30-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2015 чылда шылгараан салым-чаяанныг болгаш тергиин башкыларга байырны чедирген.
Чаа чылдың бүдүүзүнде Тываның талантылыг аныяктарының болгаш оларның дагдыныкчыларының чедиишкиннерин түңнээри чаңчыл болган. Улусчу чогаадылга бажыңынга республика, бүгү-российжи болгаш делегей конкурстарының киржикчилери, шаңналдыг черлер ээлээн болгаш тиилекчи болганнар чыылган. Ол хүн Россияның Президентизиниң премиязының база республика Баштыңының грантызының эдилекчилери болган 10 кижиге байырны чедирген.
Херээжен чаа консул дээрги Баасанжав Ганцэцэг Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга Россияның Даштыкы херектер яамызының ону хүлээп көргениниң бижиин дамчыткан.
Бо талазы-биле байырлыг езулал Тыва Республиканың Чазааның оран-савазынга болган. РФ-тиң ДХЯ-зының тургускан документизинде дээрги Баасанжав Ганцэцэг 2015 чылдың октябрь 10-да киирген консул патентизин езугаар Моолдуң Кызыл хоорайда чиңгине консулу кылдыр хүлээп көрдүнген дээрзин айыткан.
Россияга удур санкциялар турзажок, 2015 чылда Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң апрельде бадылааны, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң элээн каш пунктуларын чедиишкинниг боттандырып шыдаан бис, деп республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар. Чаа чылдың бүдүүзүнде ооң дугайында регионнуң массалыг информация чепсектериниң Кол редакторлар клувунуң хуралынга ол дыңнаткан.
Регионнарда информастыг ниитилелдерни тургузарынче угланган төлевилелдерни боттандырары-биле Тыва Россияның 20 регионнарының санынче кирген. Россия Федерациязының Харылзаа болгаш массалыг коммуникация яамызының албан езузунуң сайтызында ол рейтингини парлаан. Тыва информатизация программазын 129,01 хуу күүсеткеш, рейтингиде 19-ку черни ээлээн.
Амгы үеде малчын коданнарже баар оруктарның харын аштаан. Декабрь 23-тен 25-ке чедир Мөңгүн-Тайгага чагган улуг хар Каргы хемниң унунда 11 аалдарже чедерин бергедеткен.
Харның кылынынга 7-10 см немешкен. Бо хонуктарда малчын коданнарже чедер оруктарны аштаан, деп Көдээ ажыл-агый яамызы дыңнаткан.
Россияның регионнарының удуртукчуларының 2015 чылда ажыл-чорудулгазын шинчилээниниң түңнелдерин информастыг технологияларның «Рейтинг» төвү чарлаан.
Информастыг технологияларның бо төвүнүң эрттирген шинчилелдери езугаар Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң российжи эрге-чагыргада политиктиг туружу эрткен чылдыындан элээн быжыккан деп болур.
«Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге дүүштүр Тываның Баштыңының грантызын Ак-Тал суурда Василий Сереңмаа колбаса продукциязын бүдүрер цехти садары-биле 2014 чылдың декабрьда алган.
Бо чылдың мартта ол дериг-херекселдерни Новосибирскиден төрээн суурунга эккелген.
РФ-тиң Президентизиниң удуртканы ниити өөредилге системазын сайзыраңгайжыдар айтырыглар талазы-биле РФ-тиң Күрүне чөвүлелиниң хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен.
«Российжи нация кандыг-даа негелдеге харыылап шыдаар кылдыр, школа ынчаар ажылдаар ужурлуг! Бөгүн Күрүне чөвүлелинде Президент В.В. Путинниң кол айтыышкыны ол болган – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күрчөвүлелдиң хуралының түңнелдерин тайылбырлаан.
"Информетр" төлевилелдиң эксперттери Россия Федерациязының 85 субъектилериниң аразындан эрге-чагырга органнарының ажык чоруу-биле үжен черлерниң санынче Тываның Чазаан киирген.
2015 чылдың күзүн чоруткан рейтинги-биле регионнарның күүсекчи эрге-чагырганың дээди органнарының сайтыларының ажык чоруунга аудитти тургускан. Хоойлужудулганың негелдези болгаш ажыглакчыларның хереглели-биле эрге-чагырга органнарының албан езу сайтыларынга дүүштүр төнчү түңнелди үндүрген.
Республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол, Тес-Хем кожуунга ажыл-агыйжы сургакчылаашкын соонда, ындыг саналды идип үндүрген. Сыдым байырлалында школачылар аъттың дериин кылырга мөөрейлежирлер.
«Ак-Эрик суурда сыдым байырлалы бистиң өгбелеривистиң дугайында лекциялардан 1000 катап дээштиг-дир. Тус черниң улусчу мастери Кур-Дагба Ланаа бурунгу болгаш ажыктыг билиглерни оолдарга дамчыдып, херек кырында канчаар кылырын холу-биле тудуп өөредип турар.
2016 чылдың мартта республиканың инженерлер ассоциациязының ниити хуралынга харгаадал чөвүлелиниң, баштаар чериниң, күүсекчи дирекциязының дугайында айтырыгларны сайгарары планнаттынган.
Ол ышкаш адырлар аайы-биле секцияларны база аңгылаар: даг-руда үлетпүрү, тудуг болгаш орук-транспорт ажыл-агыйы, энергетиктер, харылзаа болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйы база аныяк инженерлер секциязы.
Тываның өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей Тыва Республиканың Баштыңының оралакчызында томуйлаткан. Ол күрүне секторунда төлевилел эргелеп-башкарылга чорудуунуң айтырыгларын харыылаар. Оон аңгыда информация политиказын база хайгааралга алган.
Муниципалдыг тургузуглар-биле селектор хурал үезинде ооң дугайында Тываның Баштыңы дыңнаткан.
Эрткен дыштаныр хүнде регионнуң удуртулгазын, ИХЯ, ФАА-ның удуртукчуларын, кол федералдыг инспекторну, буддийжи база православ шажынның төлээлерин, Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарын, интернационалчы дайынчыларны, төрээннерин болгаш чоок кижилерин чалап алгаш, бо чылын өөредилге черинче дужаап кирген 66 оолду кадеттерниң одуруунче хүлээп алырының байырлыг езулалын эрттирген.
Кремль Елказы – чурттуң миллион-миллион уругларының ыдыктыг күзели. Чыл санында, Чаа чылдың ол көргүзүүнге, аңгы-аңгы хар-назылыг беш муң хире уруглар, оолдар чыглып келир.
Москвада чурттуң кол Елказынче Тывадан 17 школачы - бүгү-российжи, регион олимпиадаларының база чогаадыкчы конкурстарның тиилекчилери, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң база албан хүлээлгезин күүседип тургаш мөчээн эрге-хоойлу органнарының ажылдакчыларының уруг-дарыы аъттаныптар.
Республиканың бүгү кожууннарындан болгаш хоорайларындан өөредилгениң тергииннери, спортчулар, аңгы-аңгы маргылдааларның болгаш конкурстарның тиилекчилери, маадырлыг чорук кылган, 7-ден 14 харлыг 650 хире уруглар, оолдар республиканың кол Елказынга чыглыр.
Декабрь 19-та 2015 чылдың эң-не тулган спортчуларын демдеглээри-биле чаңчылчаан байырлалды эрттирген.
Спортчу тергиидекчилерни алдаржыдып, шаңнап-мактаарынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен. Тываның Баштыңы ол болуушкунну регионнуң чугула көргүзүү деп демдеглээн. «Сөөлгү беш чылда Тыва Россияның чыынды командаларында төлээлерин 23 кижи турганындан, 64 спортчу чедирген.
Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол 2015 чылдың спортчу тергиидекчилериниң кол өзээн тургускан 9 спортчуга шаңналдарны болгаш хүндүлүг аттарны тывыскан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле республика Чазааның чанында биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту сайзырадырының талазы-биле чөвүлелдиң калбак хуралы болган.
Сайгарлыкчыларга хамаарыштыр контрольдуң болгаш хайгааралдың системазын сайзыраңгайжыдарының айтырыгларын аңаа чугаалашкан. Ужуражылганың киржикчилери хайгаарал тургузугларының ажылында күзенчиг эвес чүүлдерге хамаарыштыр хомудалдарын илереткен болгаш оларны чайладырының талазы-биле саналдарны киирген. Ол айтырыгларны шиитпирлээриниң аргаларының дугайында бодунуң көрүжүн Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол илереткен.
Кыштың эртенги чыварлыг сырыны-биле деңге ыраккы Тес-Хем кожууннуң кыдыг кызыгаар сууру Кызыл-Чыраага, азы Ак-Эрик сумуга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол халдып кирип келген. Ажыл-агый аайы-биле чедип көөр, шиитпирлээр айтырыглар-ла хөй. Ынчангаш даң баштадыр, эртеледир чедер дээш, келгени-даа ол.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле ОБЯ-ның Сибирь регион төвүнүң начальниги Сергей Диденко ОБЯ кезектериниң чыыжының үезинде ажыл-агыйжы айтырыгларны парлалганың төлээлеринге тайылбырлаан.
Шолбан Кара-оол, Тываның Баштыңы:
- ОБЯ-биле кады ажылдажылгавыс херек кырында, кезээде кандыг турганын бөгүн база көргүстүвүс. ОБЯ-ның Тывада Кол эргелелинде техника, тускай дериг-херекселдер база субъектиниң күжүн мөөңнээр аргалар бары-биле бадыткадывыс.
Декабрь 11-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалынга хамарыштыр республиканың хөй-ниитизи санал-оналын берип турар.
Кан-оол Даваа, ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы:
- Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалында 2015 чылдың чедиишкиннерин база 2016 чылда амыдырал-чуртталганың бүгү угланыышкыннарында сорулгаларны тодараткан.
Тываның Экономика яамызы биле регионнуң Садыг-үлетпүр палатазы «Тывага кылган» деп ылгавыр демдекти чогаадырының конкурузун түңнээн.
Конкурска 50 ажыг чажыт авторларның дөзевилел төлевилелдери киришкенин республиканың экономика сайыды Елена Каратаева дыңнаткан. Конкурстуң төнчү чадазынче эң эки деп шилиттинген 4 дөзевилел кирген.
Тываның Экономика яамызы сайгарлыкчыларга «Хыналда болгаш хайгаарал органнарының артык болгаш шынар чок хөделиишкиннери бо» деп акцияны эгелээн. Хыналда болгаш хайгаарал органнарының талазындан сайгарлыкчыларга таарымча чок хөделиишкиннерни илередири-биле ону чорудуп турар.
Декабрь 11-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалынга хамарыштыр республиканың хөй-ниитизи санал-оналын берип турар.
Феликс ХАДЖИЕВ, Монополияга удур федералдыг албанның Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу:
— Социал-экономиктиг байдалды болгаш бистиң амыдыралывыстың чугула өске-даа талаларын тодарадырынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң комплекстиг туружу меңээ аажок таарышты. Ажыл-чорудулгага хамаарыштыр алыр болза, сайгарлыкчы чорукту деткип тургаш, экономиканы сайзырадырының айтырыынче кичээнгей салып турары чугула-дыр.
Декабрь 11-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалынга хамарыштыр республиканың хөй-ниитизи санал-оналын берип турар.
Василий ОЮН, «Чөптүг Россия» партиязындан Тываның Дээди Хуралының депутады:
— Ниитизи-биле алырга, Тываның Баштыңының бо Айыткалы мурнукузундан ылгалдыг болду. Ол боттуг болгаш республиканың амыдыралының бүгү адырларын хаара тудуп турар. Ынчангаш кандыг-бир кезекти тускайлаары, аңгылаары болдунмас. Мээң билип турарым-биле алырга, бо Айыткал ниитилелдиң негелдезинге дүгжүп турар.
Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү: Тываның Баштыңының Айыткалы дыка дээштиг-дир Декабрь11-де Тываның Баштыңының Дээди Хуралга Айыткалын республиканың хөй-ниитизи сайгарып турар.
Эльвира Лифанова, Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү:
- Шупту чүүлдерни кижилерже, республикаже угландырган дыка дээштиг айыткалды бөгүн дыңнадым. Тываның Баштыңы айыткалында кижилерниң – уругларның, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң, школачыларның, студентилерниң, сайгарлыкчыларның амыдырал-чуртталгазының шынарын экижидеринче угланган эрге-чагырганың ажылдарынче улуг кичээнгейни салган-дыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Дээди хуралга декабрь 11-де берген Айыткалын республиканың хөй-ниитизи тайылбырлаан.
Кызылдың болгаш Тываның Епискову Феофан: - Тываның Баштыңының Айыткалында, бирги ээлчегде, бистиң республикавыска, тыва ниитилелде амыдыралдың бүгү адырларында чидиг айтырыгларны дес-дараалаштыр шиитпирлээн аргазын демдеглекседим.
РФ-тиң Күш-ажыл яамызы өлүп-хораар чорукту эң-не дүрген эвээжеткен регионнарның санынче Тываны киирген. Ооң дугайында яамының удуртукчузу Максим Тополин дыңнаткан. "Чок болган кижилерниң санын эң-не эвээжеткен черлерге Чукот автономнуг округ, Москва облазы, Тыва Республика, Камчатка крайы хамааржыр. Ол 3 хуудан эвээш,» - деп, күш-ажыл сайыды демдеглээн.
– Эргим өңнүктер! Улустуң езу-чаңчылдарының чылын мээң чаңгыс чер-чурттугларым ханы болгаш байлак улусчу утка-шынарлыг болдурганынга дыка өөрүп болгаш чоргаарланып тур мен. Кожууннарга бо-ла баргаш, улусчу езу-чаңчылдарны сагыыр дээш, кайы хире кызып турарывысты көрүп чор мен. Чоннуң таарзынганы езу-чаңчылдар темазындан кижилерниң чарлыр хөөн чогун билгеш, 2016 чылды Тывага аалчылар чылы кылдыр чарлаарын саналдап тур мен. Чугаа аңгы нация дугайында эвес, 100 нация чоннар найыралдыг чурттап турар чолу чаагай тыва чер дугайында чугаа.
Инвесторларның ажыл-агыйжы идепкейиниң ачызында республика багай эвес социал-экономиктиг чедиишкиннерлиг болганын Тываның Баштыңы Айыткалында демдеглээн. Кандыг-даа экономиктиг сан-чурагайларның артында биче болгаш ортумак бизнести төлээлээн бистиң чаңгыс чер чуртугларывыстың күш-ажылы бар деп чугаалаан:
Тываның Баштыңының Айыткалында бир кол айтырыг күрүне эрге-чагыргазының болгаш тус чер бот-башкарылгазының органнарының хереглелинге күрүне садып алыышкыннары болган:
– Күрүне садып алыышкыннары 2016 чылдан шыңгыы кызыгаарлаашкын өй-чижектиг апаар.
Кризиске удур туржуп шыдаар чаңгыс арга – сайгарлыкчы чоруктуң хостуун чедип алыры. Ооң дугайында Тываның баштыңы Шолбан Кара-оол Айыткалында чугаалаан:
- «Чүгле ооң-биле – сайгарлыкчы чоруктуң хостуу, ону делгемчидери-биле биске шаптыктаарын оралдажып турар шупту кызагдаашкыннарга харыылаар ужурлуг бис» – деп, Владимир Владимирович Путин чугаалаан.
2016 чылдың бюджединде байдал аажок берге дээрзин Тываның Баштыңы демдеглээн:
- Келир чылдың чаңгыс чылдагы бюджединиң төлевилелин ажылдап кылып тура, Чазак 2016 чылда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң эвээш чарыгдалдыг аргазын шилип алган. Ону Россияга удур үргүлчүлеп турар санкция политиказын болгаш ооң-биле холбашкан озалдыг чүүлдерни—нефтиден орулганың кызырлып турарын барымдаалап санаан. Нефть өртээнде чүү болуп турарын көрүп тур силер. Ооң уламындан федералдыг бюджеттен немелде дуза манаары болдунмас.
Тываның Баштыңы кижилерниң айыыл чок чоруун хандырары кандыг-даа эрге-чагырганың эң чугула хүлээлгези болурун айыткан.
Ол амы-тын, кадыкшыл, күш-ажыл, дыштанылга камгалалындан тургустунар. Ол ышкаш бойдус, техногенниг болгаш террорисчи кандыг-даа айыылдан база камгалаар херек.
Бо дээрге күштерни онзагайы-биле мөөңнээрин негээр айтырыглар-дыр. Амгы үеде тургустунган боттуг байдалдарда маажым чорук, ниити сөстер, хөөремиккей аажы-чаң болгаш кайганып орар туруш шуут таарышпас. Сөстүң эвээжи, ажыл-херектиң хөйү херек.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2016 чылда Тывада «Инээм — чемгерикчи малым» деп чаа социал төлевилел эгелээрин чарлаан:
- Кайы-даа деңнелдиң эрге-чагыргаларынга тодаргай өг-бүлениң, тодаргай кижиниң айтырыгларын шиитпирлээр кылдыр өөренип алыры аажок чугула болуп турар. Эрге-чагырга кижилерни дыңнаар, айтырыгның ужур-утказын болгаш бодунуң хөделиишкиннериниң талаларын тайылбырлаар ужурлуг. Ол хамыктың мурнунда социал деткимче дээн ышкаш амыдыралчы адырга хамааржыр.
Декабрь 11-де Дээди Хуралга Айыткалында ооң дугайында Тываның Баштыңы дыңнаткан:
Кадык камгалалынга хан эргилдезиниң аарыгларындан өлүп-хораар чорукту 8,3 хуу кызырып шыдаан бис. Ону хүлээп алдынган организастыг шын шиитпирлерниң болгаш чүрек-дамыр аарыгларын эмнээринге тускайжыттынган болгаш бедик технологтуг эмнелге республика төвүнден эгелээш, кожуун деңнелинге чедир эмнелге албан черлериниң кады ажылдажылганың схемазын тургусканының ачызында чедип алган.
«Уруглар айтырыынга хамаарыштыр база бир улуг сорулга бар, ол дээрге уруглар садтарының тудуу — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. — 2013-2014 чылдарда 6 муң 615 олут кииртинген. Эртип турар чылда аңаа немей 4 муң хире олутту уруглар садтарынга-даа, школа назыны четпээн өөредилгениң өске-даа хевирлеринге киирер ужурлуг бис.
Тываның Баштыңы бодунуң Айыткалында амгы үениң чаа школа тудуунуң талазы-биле федералдыг программаның аргаларының дугайында база чугаалаан:
– Улус өөредилгезиниң адырынга ол улуг болгаш харыысалгалыг шылгалда. Чугаа чүгле школалар тударының дугайында эвес. Мурнувуста сорулга – регионнарга амгы үениң өөредилге комплекстерин тудары. Шыны-биле чугаалаар болза, найысылалда школаларга өөреникчилерниң сыңышпазын чок кылыр дээш, школалар немей тудуп турган болзувусса, амгы сорулга болза школа өөредилгезинге эң бедик стандарттарны чедип алыры-биле холбашкан.
Тыва-биле кады Россияның беш регионунга уруглар садтарынче оочурну чок кылыры-биле аңгы программа херек деп, РФ-тиң Чазааның даргазының оралакчызы Ольга Голодец санап турар. Ооң дугайында Россияның Президентизиниң декабрь 9-та Федералдыг Хуралга күрүне баштыңының айыткалын, ооң иштинде школа назыны четпээн албан черлеринде олуттар-биле уругларны хандырар сорулгаларны боттандырганының түңнелдерин сайгарып тура, ол дыңнаткан.
Конституция хүнүнүң бүдүүзүнде, Кремльге, күрүне шаңналдарын тыпсырының байырлыг езулалы болган. 40 хире кижи ону Россияның президентизи Владимир Путинден алганнар. Кинорежиссер Никита Михалков, Эстрада театрының уран чүүл удуртукчузу Геннадий Хазанов, Биче театрның уран чүүл удуртукчузу Юрий Соломин «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы» орденниң I чергезиниң лауреаттары болганнар.
РФ-тиң Президент Администрациязының Иштики политика эргелелиниң удуртукчузу турган Константин Костинниң удуртканы Хамааты ниитилел хөгжүлдезиниң фондузу 2015 чылдың сөөлгү - 11 дугаар рейтингизин чырыкче парлап үндүрген. Хамааты ниитилел хөгжүлдезиниң фондузунуң эксперттериниң бодалы-биле алырга, бо рейтингиде регионнар баштыңнарының ажыл-чорудулгазынга үнелелдиң кол көргүзүүнге кризистиң салдарын таарыштыр эртип билирин киирген.
Декабрь 11-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) Айыткалын бээр. 10 шакта Улусчу чогаадылга бажыңынга республика парламентизиниң депутаттары, муниципалдыг тургузугларның баштыңнары, федералдыг структураларның территориалдыг органнарының удуртукчулары, политиктиг партияларның болгаш хөй-ниити организацияларының төлээлери, шажын ажылдакчылары чыглыр. Регионнуң удуртукчузу Айыткалынга амгы социал-экономиктиг байдалга сайгарылганы кылбышаан, келир чылда республика хөгжүлдезиниң кол угланыышкыннарын айтыр.
Россияда кризиске удур план экономиканың эң-не берге чадазын шыдап эрткен деп, РФ-тиң Чазааның даргазы Дмитрий Медведев дыңнаткан.
"Бир эвес мээң үнелелим-биле алыр болза, кризиске удур план ажылдаан деп, чугаалап болур мен. Планның эң-не кол угланыышкыннары түңнелдиг болган» - деп, журналистер-биле ужуражылга үезинде РФ-тиң Чазааның даргазы чугаалаан.
Сүт-Хөл кожуунда «Алдыы-Ишкин» көдээ ажыл-агый кооперативиниң аныяк удуртукчузу Долаана Сат бүдүрүлгени тургузуп тура, ооң келир үезин албан боданыр херек деп санап турар. 2012 чылда тургустунган көдээ ажыл-агый кооперативи улам делгемчип, дараазында шаңнал макталдарга: 2014 чылда барааннарны болгаш ачы-дузаны идепкейлиг нептереткени дээш «Тыва-Экспо» делгелгениң алдын медалын, 2015 чылда «Бир суур – бир бүдүрүлге» республика делгелге-ярмарказының «Улусчу шилилге» номинацияның дипломунга төлептиг болган.
Аппарат хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Тываның бир эмнелге албан черинге бюджет акша-хөреңгизин оорлаан чорук – бужар үүлгедиг-дир деп сойгалаан.
Онза хөй хемчээлдиг акаш-хөреңгини оорлааны дээш, бир эмнелег албан чериниң албан дужаалдыг кижилери кирген организастыг бөлүктүң киржикчилерин эрткен неделяда тудуп хоругдаан.
Келир чылдың январь 1-ден эгелеп Тывага эки тура улусчу дружиналар дугайында хоойлунуң негелделери ажылдап эгелээр. Ол негелделер езугаар республиканың эрге-чагыргалары эки тура улусчу дружиналарның (моон ыңай — ДНД дээр) кежигүннерин камгалаар ужурлуг. Полицияның эки тура дузалакчыларының амы-тынын болгаш кадыкшылын камгалаарының нормативтиг бөлүк документилерин ТР-ниң Чазаа деткээн.
Кызыл хоорайның дүрген эмчи дузазының станциязы бичии уругларга болгаш улуг кижилерге соңгаарладып болбас чугула дузаны көргүзүп турар. Ол чүгле Кызыл хоорайның чурттакчыларын эвес, Бии-Хем кожууннуң Сесерлиг суурда аараан кижилерге, ол ышкаш хоорай кыдыының дача ниитилелдеринче база хоорайдан 30 километр радиуста республиканың оруктарынче үнүп турар.
Декабрь 7 — РИА Новости. Тыва туристерге сонуурганчыының талазы-биле идегел чок регион эвес-тир, ынчангаш ону аутсайдерге киир бижиири шын эвес деп, республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар.
"Рейтинг" информастыг коммуникациялар төвү "Отдых в России" сеткүүл-биле кады чурттуң регионнарының турисчи рейтингизин тургускан. Аян-чорук кылырынга эң-не багай черлер - Ингушетия, Еврей автономнуг область, Калмыкия, Забайкалье край, Соңгу Осетия, Брянск, Саратов областар, Чечня и Мордовия болган, а аутсайдерлерниң даңзызын Тыва баштаан.
Тывага ГТО-нуң элчини болурунга чазак даргазы Шолбан Кара-оол чөпшээрешкен. РФ-тиң Спорт яамызының хөй-ниитичи албан-дужаалга кандидаттарның даңзызынга сайыт атты салган. Регионнардан ГТО-нуң элчиннеринге томуйлаткан кижилер, Москва хоорайга декабрь 14-те, эрге-хүлээлгезин тыпсырының байырлыг езулалынга келирлер.
Тывада эмнелге албан черлериниң кол эмчилериниң шалың акшазының хемчээли дыка улуг дугайында медээ бөгүн массалыг информация чепсектеринде тараан.
Бүгү-Россияның Улусчу фронтузунуң сан-чурагайларынга даянгаш, федералдыг информация агентилелдери, Тывада кол эмчилерниң орулгазы чылда 65 миллион чедип турар деп, парлаан.
Республиканың кожууннары-биле селектор хурал үезинде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол билдингир хөй-ниитичи, «Мөген-Бүрен» КУБ-туң директору Өшкү-Саар Аракчаевна Ооржактан амгы үеде байдалын айтырган.
«Мөген-Бүрен» КУБ Тываның ыраккы даглыг Мөңгүн-Тайга кожуунунда чыдар. Ажыл-агыйның кол чорудуу – хой, өшкү, сарлык болгаш чылгы малды өстүрер угланыышкынныг дээрзин сагындыраал.
Президент В.В. Путинниң декабрь 3-те, Федералдыг хуралга, Айыткалында салдынган айтырыгларны шиитпирлээринче угланган даалгаларны республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте берген.
«Айыткал дээрге келир чылда күрүне политиказын тодараткан конститусчу документ болур. Ол документини күрүне албан хаакчылары онза анализтеп, ханы өөренир ужурлуг.
Декабрь 8-тен 15-ке чедир «Азия төвү» скульптура комплекизиниң территориязынга Чаа чылга база чөөн чүк календары-биле 2016 чылды байырлаарының “Азия төвүнде дош тоол” деп дош скульптураларының I фестивалы найысылалга эгелээр. Фестиваль-конкурсту Тыва Республикда чарлаан Улусчу ужурлар чылынга тураскааткан.
Делегейде эң улуг дээн хемнерниң бирээзи — Улуг-Хемниң үстүү унунда дөрт кожууннуң девискээрлеринге «Арыг оран» деп национал паркты тургузар.
Ол сорулганы күүседир ажылчын бөлүктүң дугайында айтыышкынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол атты салган. Ону удуртур кылдыр Чазак Даргазының АҮК-тү болгаш бойдус айтырыгларын харыылап турар оралакчызы Сергей Ондарга дааскан. Ол ажылды күүседип эгелээн чылдагааны — “Арыг оранга” федералдыг бойдус парыгының эрге-байдалын тыпсырын чедип алыры.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күрүне эргелеп-башкарылга органнарынга ажылдаар кадрларны шилип турар үеде тодаргай регламентини болгаш бүгү ажыл-херектерниң ажык-чарлыын хандырарын Чазактың кадрлар албанындан негээн.
Шолбан Кара-оолдуң санап турары-биле алырга, республикада кадр ажылында тодаргай болгаш көскү система мынчага чок, ындыг байдал ажылдакчыларның штадын хевирлеп турар үеде эрге-чагырганың удуртукчу органнарының удуртукчуларының талазындан чурум хажыдыышкыннарынга чедирип турар.
Тываның Баштыңының деткимчези-биле республиканың кожууннарында Орус дыл хүнүн эрттирип эгелээн.
Ол төлевилелдиң эгелекчилери — Тывада орус дыл талазы-биле кол күрүне инспектору Елена Хардикова-биле республиканың орус дыл болгаш литература башкылары. Оларның кол сорулгазы — орус дылды хүн бүрүде ажыглалын калбартыры, ону школаларга башкылаарының шынарын чаа деңнелче көдүрери.
Россияның Президентизиниң Федералдыг Хуралга чыл санының-на Айыткалынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен.
Улуг Кремль Ордузунуң Георгиев залынга хемчегге Федерация Чөвүлелиниң кежигүннери, Күрүне Думазының депутаттары, чазак кежигүннери, Конституция, Дээди база Арбитаж судтарының удуртукчулары, губернаторлар, хоойлужудулга хуралдарының даргалары, хөй-ниити ажылдакчылары, МИЧ-тер киришкен.
Чылдың-на декабрь 3-те демдеглеп турары Юристиң хүнү-биле байыр чедириишкинин регион удуртукчузу чедирген:
«Хүндүлүг юристер каттыжылгазы!
Юристиң хүнү - силерниң профессионал байырлалыңар-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер.
Сайыт кожуннуң төп эмнелгезинге чедип, ооң ажыл-чорудулгазы багай эвес дээрзин демдеглээн.
Ыраккы кожуунда ырактан харылзаа тудуп ЭКГ консультациязы бээр аппаратты ажылдадып көргеш, чүрек-дамыр аарыг кижилерге мергежилдиг эмчи дузазын чедирип турарынга таарзынган. Эмнелгениң кыжын одаар хөмүрүнүң курлавыры четчир.
Хүннүң-не харның хөй чаап турары-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызынга база кожуун чагырга даргаларынга республиканың ыраккы территорияларында, ылаңгыя малчын коданнарже баар оруктарны хүннүң-не хынаар даалганы берген.
Декабрь 3-те Россияда Билдинмес солдаттың хүнүн демдеглеп турар. Бистиң чуртка болгаш оон дашкаар девискээрлерге дайынчы хөделиишкиннерде мөчээн, аттары билдинмес бооп арткан российжи болгаш совет дайынчыларның дайынчы шылгаралын болгаш өлүм чок маадырлыг чоруун, тураскаалын мөңгежидери-биле ол хүннү 2014 чылдың ноябрь 5-те РФ-тиң президентизиниң ат салганы «Россияның тураскаалдыг хүннери болгаш дайынчы алдарның хүннериниң дугайында» федералдыг хоойлунуң 1-1 чүүлүнге өскерилгелер киирериниң дугайында» федералдыг хоойлу-биле тургускан.
Хамаатылар хүлээп алыышкынының чаңгыс аай хүнүнде Шолбан Кара-оол республиканың аар атлетика болгаш спорттуң күш-шыдал хевириниң федерациязының вице-президентизи Роман Бабайцев, тренер Виктор Тыртык, Кызылдың № 12 школазының тоску клазында өөренип турар ооң кижизидикчизи Максим Шныров-биле ужурашкан.
«Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди совединиң кежигүнү, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, партияның даргазы Д.А.Медведевтиң регионда хүлээп алыышкын черинге, хамаатылар-биле боду ужурашкан. Партияның үндезилеттингенинге тураскаадып, чылдың-на декабрь 1-де акцияны эрттирип турар. Бо удаада чаңгыс демнигжилерниң эрттиргени акция хүнүнде, республиканың баштыңындан аңгыда, чурттуң болгаш республика органнарында аңгы-аңгы албан-дужаалдарны ээлеп турар партийжилар – Күрүне Думазының депутады Лариса Шойгу, сенаторлар Оксана Белоконь биле Мерген Ооржак, Дээди Хуралдың спикери Каң-оол Даваа, республика чазааның удуртукчулары, муниципалитеттерниң баштыңнары киришкен.
Республиканың Чазаа 2016 чылдың республика бюджединиң төлевилелин бадыладыры-биле Дээди Хуралче дамчыткан. Ооң-биле чергелештир келир чылдың кол саң-хөө документизиниң чиигеткен өске хевири болур Тываның Саң-хөө яамызының белеткээни хоойлу төлевилелиниң ажык дыңнаашкыннары эгелээр.
Тывага коммуналдыг төлевирлерге өрелиг кижилер-биле негелде ажылы 2016 чылда элээн шыңгыыраар. Ол ажыл-чорудулгага республиканың чазаа биле тус чер бот-башкарылга органнары база каттыжар. Чылыг болгаш чылыг энергиязының хереглекчилериниң төлээшкин чурумун чурумчударынче угланган хемчеглер планын Тываның Чазаа бадылаан.
Республиканың школаларында келир үениң доозукчуларынга профугланыышкынныг ажылды идепкейлиг чорудуп турар. Кол кичээнгейни «Өг-бүле бүрүзүнге – чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелиниң киржикчилеринче угландырган.
Тывада кадет шимчээшкининиң пионери – республиканың кадет корпузунуң 15 чылдаанынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киржип четкен. Өскүс уругларга юридиктиг угланыышкынныг школа болур корпусту республиканың чазаа биле Тываның иштики херектер яамызы кады тургусканын сагындыраал.
Понедельникте, муниципалдыг тургузуглар-биле чаңчыл болган селектор хуралында, республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол ындыг негелдени салган.
«Кышкы үеде ажылды Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Хову-Аксы чурттакчылыг черлерниң чылыг хандырылгазының айтырыглары-биле эгелээр ужурлуг – деп, республиканың баштыңы чугаалаан.
Регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайда болгаш чоок кавыда оруктарның байдалын хынап көрген. Найысылалдың кол микрорайоннарын кезээш, оруктарда болгаш кижи кылаштаар черлерде элезиннер чаштырбаанын эскерген. Хоорай эрге-чагыргазы кижилерниң айыыл чок чоруунга дээш, ол ажылдарны бирги ээлчегде кылыр ужурлуг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол уруглар камгалалының талазы-биле чуртта бир дугаар хөй-ниити организациязы – Россияның Уруглар фондузу хөй-ниити организациязының ажыл-чорудулгазын Тывага катап тургузар дугайында республиканың иелерниң саналын деткээн. ТР-ниң Дээди Хуралының депутады, Тываның Херээженнер эвилелиниң даргазы, Афганистанга дайынчы хөделиишкиннерниң хоочуну Лидия Волошина ол эгелекчи саналды киирген.
Кызыл хоорайга республикада хөй ажы-төлдүг иелерге 50 муң рубль түңнүг регионнуң ие капиталының сертификады биле белектерни байырлыг байдалга тывыскан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың эр чонунуң мурнундан бүгү-делегейниң Иелер хүнү-биле эң-не чылыг байыр чедириишкинин дамчыткан.
Иелер хүнүнүң бүдүүзүнде республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызылдың № 2 школазынга бүгү назынында орус дыл болгаш литература башкызы болуп ажылдаан, амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада, 77 харлыг Нина Семеновна Белевскаяга аалдап чораан.
«Петербургская политика» фонд биле «Минченко консалтинг» коммуникация холдингизиниң белеткээни, регионнарның удуртукчуларының политиктиг турум чоруунуң 16-гы рейтингизинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол алыр ужурлуг беш санның дөртүн алган. Рейтингини 2007 чылдан бээр парлап турар болгаш, российжи регионнарның баштыңнарының бо чоокку чылдарда бодунуң албан-дужаалын арттырып алыр аргазынга демдекти салып турарын сагындыраал. Ында Шолбан Кара-оолдуң туружу өскерилге чок, быжыг болуп арткан.
Тываның Баштыңы, «Чаңгыс демниг Россия» партияның Дээди чөвүлелиниң кежигүнү Шолбан Кара-оол биле РФ-тиң Федералдыг Чыыжының Федерация Чөвүлелиниң Камгалал болгаш айыыл чок чорук комитединиң даргазы Виктор Озеров ажыл-агыйжы байдалга ужурашканнар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң телеграммазында мынча деп бижээн:
«Хүндүлүг Виктор Александрович! "Турухан" авиакомпанияның МИ-8 вертоледунуң озал-ондакка таварышканындан Красноярск крайның чурттакчыларының чок болганы-биле Силерге кажыыдалды Тыва Республиканың Чазааның база бодум өмүнээмден илереттим.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның харылзаа сайыды Николай Никифоров-биле бо чылдың эгезинде элээн каш катап ажылчын байдалда ужурашкан. Регионнуң хөгжүлдезиниң айтырыгларын боттары кады чорударын ажыл-агыйжы чугаалажыышкынның түңнели-биле ийи тала дугурушкан. Республика баштыңының кол дилеглериниң бирээзи – «Чурагайның дең эвес чоруун чайладыры» федералдыг төлевилелди Тывага дүрген боттандырып, 250-ден 500 чурттакчылыг черлерни Интернет харылзаазы-биле хандырарын чедип алыры турган.
Барык 6 млн. рубль өртектиг, КамАЗ баазазында дизельдиг электростанциялыг автомастерская Тыва Республиканың Хамааты камгалал база онза байдалдар агентилелиниң автопарыгында немешкен. Тываның территориязында бойдус болгаш техногенниг онза байдалдарны узуткаар сорулгалыг аар өртектиг автомашинаны материалдыг курлавырлар фондузунче киирген.
25.11.2015
Тывада «бөдүүнчүткен үндүрүг төлевири-биле» ажылдап турар сайгарлыкчыларның үндүрүүн эвээжеткен Республиканың Саң-хөө яамызының Орулгадан үндүрүг онаалдазының баазазын шилээн азы үндүрүг онаалдазының бөдүүнчүткен системазын ажыглап турар биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң субъектилеринге үндүрүг ставказын кызырар талазы-биле хоойлужудулга саналын Тываның Чазаа деткээн. Ол үндүрүг ставказын 6-дан 4 хуу чедир эвээжедир.
Тываның Чазаа республика бюджединден акшаландырып турар инвестиция төлевилелдериниң сметаларының шынныын албан хынаар. Саң-хөө хыналдазының сорулгазы – күш-ажыл болгаш тудуг материалдарынга чарыгдалдарны тудугжуларның үндезин чокка өстүрерин болдурбазы, күрүне чагыгларын күүседип тура, тус черниң чиг эдин болгаш курлавырларын ажыглааны дээш деткимчени бээри. Ынчангаш бюджет салыышкыннарын ажыглап турар инвестиция төлевилелдериниң смета санаашкыннарын хынаар чурумну бадылаан.
24.11.2015
Регион удуртукчузунуң киржилгезиниң соонда Кызылда хуу секторда кудукту септээн Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол понедельникте ажылынче чоруп олура, Мир кудумчузунда чурттакчыларның ажыглап турары кудуунуң септеттингенин хынаары-биле четкен.
Кызыл хоорайның чурттакчызы Айна Көк-Кыс Чазак Даргазының ноябрь 12-де хүлээп алыышкынынга келгеш, үрелик кудуктуң дугайында хомудалын илереткен. Мир биле Складская кудумчузунда чурттап турар 70 хире өг-бүлелер июльдан бээр берге байдалдың херечилери болганнар.
Тываның күрүне лицеиниң чедиги классчыларынга Адалар хүнү бир онзагай эрткен. Чаңгысклассчызы Валераның ачазы – республиканың баштыңы Каа-Хем кожуунда малчын, билдингир чылгычы Геннадий Монгуштуң малчын турлаанга класс шагын эрттирерин саналдаан.
Тываның эрге-чагыргазы тудуг ажылдарында административтиг шаптараазыннарны ап каапкан. Төлевилел документилеринге болгаш инженер шинчилелиниң түңнелдеринге күрүне экспертизазын 60 хонуктан 45, чамдык объектилерге 30 хонук дургузунда эрттирер хуусаа дугайында хоойлунуң төлевилелин республиканың чазаа ТР-ниң Дээди Хуралынче (парламентиже) киирген.
Ийи хүн үргүлчүлээн ярмаркадан хереглээн чүүлүн, кыжын чиир эът-чемин курлавырлап алыр дээш дыка хөй садып алыкчылар келген. Олардан ярмаркага хамаарыштыр санал-оналын үлештим.
Евгения Кечековна, сайгарлыкчы, Кызыл хоорай: - Бо төлевилелдиң ачызында тыва чаагай, амданныг, чигирзиг чемнер бүдүрер арганы боттандырып эгеледим.
«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге эр кижиниң киржилгезиниң дугайында чугааны чорудары, Адалар хүнүнүң бүдүүзүнде чөптүг чылдагаан болган дээрзин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Тыва Республиканың Баштыңы–Чазааның Даргазы тускай баартык бүрүзүнде бараанын делгээн сайгарлыкчылар-биле ужуражып, төлевилелдиң онза-ажыын билип, ону деткипки дег кандыг аргалар, оруктар барын сайгарып, оларның даартагы үзел-бодал, саналдарын сонуургаан.
Каа-Хем кожууннуң Дерзиг-Аксындан «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилели-биле бут кырында быжыг туруп келген сайгарлыкчы Семен Максимович Бочкарев тудуг ыяжы-биле чурттаар бажыңнар, чунар-бажың, чайгы серилер, мал кажаалары тудары-биле билдингир кижи. Бо удаада ол ыяш болбаазырадылга ажыл-агыйын чедиишкинниг удуртуп турар сайгарлыкчы Бочкарев С.М-ге «БЕЛМАШ ОМТЛ-97» маркалыг автомашинаны «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң чедиишкинниг боттандырылгазы-биле хүлээдип, ооң күш-ажылчы хей-адын улам бедиткен.
«Субудей» спорт комплекизинге «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге-2015» губернатор төлевилелиниң боттанылгазының түңнели болур делгелге-ярмарка эгелээн. Аңаа республиканың кожууннары болгаш суурларындан 155 хире бараан бүдүрүкчүлери киржип, сүт продукциязы, эът болгаш эъттен кылыглар, балык аймаа, чаа болгаш консервалаан ногаалар, тайга кежии (каттар, мөөгү, тайга тооруу),
Ноябрь 18-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Экономика чөвүлелиниң хуралынга инвестиция айыткалын кылган. Чөвүлел хуралга Чазак кежигүннери, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары, эртемденнер, муниципалдыг тургузуглар болгаш хоорай округтарының баштыңнары, федералдыг албан черлериниң удуртукчулары, улуг инвестиция компанияларының болгаш биче бизнес ниитилежилгелериниң төлээлери киришкен.
Чыл санында айыткалдың темазы 2016 чылда Тыва Республикага инвестиция байдалы болгаш инвестиция политиказының дугайында болган.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Республикага Адалар хүнүн чүгле үшкү удаа демдеглеп тур бис. Бо байырлал езулуг эр кижи кандыг болурун билип алырынга, өг-бүлениң азы төрел бөлүктүң баштыңының, ооң чөленгиижиниң болгаш камгалалының овур-хевирин тургузуп турарларга бодунуң ханы хүндүткелин илередиринге дузалаар быра кылдыр бистиң амыдыралывыста тургустунган.
Тыва дылдың хүнүн тургузарының дугайында саналды республиканың Тываның Улустуң чогаалчызы, Пушкин, Грибоедов, Лермонтов, Блок, Есенинниң чогаалдарының очулдурукчузу, шүлүкчү Александр Даржай Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужуражылга үезинде киирген.
Россияның ИХЯ-ның хыналда бөлүүнүң түңнелинге чөрүштүр, ОШАЧКИ-ниң стационар постуларын арттырып, чаа тудугларны тудар. Ооң дугайында республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол терроризмге удур комиссияның хуралынга дыңнаткан. Тывада стационар постулар айыыл чок чорук системазының чогумчалыг звенозу турган болгаш артар-даа. Ынчангаш Тываның Баштыңын чепсектиг күштерниң регион тургузуглары деткээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ИХЯ-ның регион тургузугларын кызырарда таарымчалыг арга херек деп айтырыгны федералдыг эрге-чагырганың мурнунга чаңгыс эвес удаа көдүрүп келген. ОПА-ның стационар постуларын чок кылыр дээн албан-езузунуң шиитпиринге чөшпээрешпээн ооң бодалынга дыка хөй ат-алдарлыг кижилер каттышкан.
РФ-тиң регионнарының аразынга Россияның Президентизиниң "Үр хуусаалыг күрүнениң экономика политиказының дугайында" №596 чарлыын боттандырарының рейтингизинде Тыва 10-гу черни ээлээн. Москва, Ульяновск область база Хабаровск край ону баштап турар болза, «Медиалогияның» эксперттери Сибирь федералдыг округтуң регионнарындан Тываны топ-10-нуң санынче киирген.
Ноябрь 18-те республика чазаанда Экономиктиг чөвүлелдиң хуралында Тыва Республиканың Баштыңы Инвестиция айыткалынга регионда инвестиция байдалын болгаш инвестиция политиказын экижидеринче угланган комплекстиг хемчеглерниң дугайында илеткээн. Аңаа үнелелдерни дараазында удуртукчулар берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оралакчызы - тудуг сайыды Александр Свинцов-биле ажыл-агыйжы ужуражылга үезинде амгы болгаш туттунуп турар объектилер талазы-биле бюджет эдилгелерин сайгарганнар. Чугаа үезинде төлевилелдерге бичии уруглар болгаш кызыгаарлаттынган арга-шинектиг кижилерни идер тергелерге пандустарны тударының чугулазынче онза кичээнгейни углаарын айыткан.
Косметика кылыгларынга шынарлыг үстерни бүдүрүлгезинде ажыглап турар «Натура Сиберика» кампанияга Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүренде бүдүрүлгеден сарлык сүдүн чедирер талазы-биле ажылды Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы чорудуп эгелээн
Бөгүн, ноябрь 18-те Чазак кежигүннери, Тываның Дээди Хуралының депутаттары, эртемнер, кожуун чагырга болгаш хоорай округ даргалары, федералдыг структуралар удуртукчуларының, бизнес ниитилежилге болгаш улуг инвестиция компанияларының төлээлериниң киржилгези-биле ТР-ниң Чазаанда Экономиктиг чөвүлелдиң хуралы болур.
Тыва Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызы-биле чарган керээзи езугаар бодунуң хүээлгелерин «Ростелеком» чедиишкинниг күүсеткен. Национал оператор-биле керээде ажылдың бир кол угланыышкыны - Күрүне ачы-дузаларының чаңгыс аай порталы (www.gosuslugi.ru) таварыштыр ХБАБ-тың ачы-дузаларын хамаатылар элээн эптиг болгаш дүрген алырынга ведомстволар аразының электроннуг кады ажылдажылгазының системазын ажыглаар кылдыр программа хандырылгазын тургузары турган.
Россияның ИХЯ-зының хыналдазының түңнелдери турза-даа, Тыва ОШАЧКИ-ниң стационар постуларын хевээр артырар, оон туржук чаа постуларны тудар сорулгалыг. Ындыг дыңнадыгны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол терроризмге удур демисел комиссиязының хуралынга кылган, ол хуралда регионнуң девискээринге хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң немелде хемчеглерин сайгарып чугаалашкан.
Бүгү чуртта үндүрүг албанының ажылдакчылары ведомствонуң 25 чылдааны-биле байыр чедириишкинин ап турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың үндүрүг ажылдакчыларынга профессионал байырлалы-биле байырны чедирген:
- Эргим эштер!
Понедельникте селектор хуралдың соонда, регионнуң чепсектиг күштериниң удуртукчулары кирген составтыг Хөй-ниити айыыл чок чорук чөвүлелиниң хуралын кыйгыртканын Тываның Баштыңы дыңнаткан. Аңаа регионнуң, ылаңгыя социал адырның сайыттарын база чалаан.
«Парижте терактылар – шупту чурттарга, ылаңгыя терроризм-биле идепкейлиг демиселди чорудуп турарларга чөңгээ-дир.
Республиканың чурттакчы чонунуң бадылааны-биле «Улусчу участок шагдаазы» атты Эрзин суурда полицияның № 11 пунктузунуң шагдаазы Артем Сараагай чедип алган. Моол-биле кызыгаарда Эрзин кожууннуң Мөрен суурга төрүттүнген болгаш моол дылды эки билири, ооң ажылынга дузалыг. Бай-Даг, Булуң-Бажы база Нарын суурлар ооң харыылаар девискээринге хамааржыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хууракты 55-ки аңгы адыгжы бригадада тыва оолдарның керээ езугаар шериг албанын эрттирип турары Нижнеудинск хоорайже сургакчыладып чоруткан.
«55-ки аңгы адыгжы бригаданың Тывадан барган сержант составы Нижнеудинск хоорайга күзенчиг эвес төөгүге кире бергенин соцчеткиден көрдүм.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың саң-хөө болгаш транспорт сайыттары-биле, а ол ышкаш «Тываавтооруктуң» удуртулгазы-биле ужурашкан. 2016 чылда, республика бюджеди кызыы-даа болза, оруктар болгаш көвүрүглер тудуу кол сорулга болуп артар дээрзин Чазак Даргазы медеглээн. Амгы байдалы дыка берге болгаш ону септеп кылыры кижилерниң амыдыралынга эң чугула оруктарны хамыктың мурнунда кылыр. Ээрбек болгаш Баян-Кол суурларже чаа оруктар эргежок чугула дээрзин ол чугаага киришкеннер демдеглээннер.
Тываның Баштыңы ооң адынга билдириишкин кирген кижилер-биле ийи айда-ла бир катап ужуражылга эрттирери чаңчыл. Билдириишкиннер колдуунда-ла ажыл болгаш чурттаар чер талазы-биле болуп турар. Ындыг болзажок, сөөлгү үеде көдээ ажыл-агый, тудуг, сайгарлыкчы чорук талазы-биле боттуг болгаш ажыл-агыйжы арга-сүмелиг билдириишкиннер бо-ла кээр. Ооң-биле чергелештир муниципалдыг эрге-чагырганың шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларын тургузуп кээр кижилерниң саны база көвүдээн.
Тыва Республиканың муниципалдыг тургузугларының чаа соңгуткан баштыңнарының билиг-мергежилин бедидер программа-биле бо хүннерде Кызыл хоорайга муниципалдыг районда тус чер бот-башкарылгазын организастаарының болгаш боттандырарының чугула айтырыгларын сайгарып чугаалашкан. РФ-тиң Президентизиниң чанында Россияның Улус ажыл-агыйы болгаш күрүне албанының академиязының салбыры – Сибирьниң эргелеп-башкарылга институду биле регионнуң Чазааның аразында дугуржулга езугаар өөредилге курузун организастаан.
Субботада дүне Францияның найысылалы элээн каш террорисчи халдаашкынга таварышканын МИЧ дыңнаткан. Ооң уржуундан ийи чүс ажыг кижи балыгланган, 120-ден 153 хире кижи өлгенин дыңнадып турар. Францияның Президентизи Франсуа Олланд чуртка онза байдалды чарлаан.
Бо чылдың тос айларында ажыл-чорудулганың түңнелдерин сайгарган Кадык камгалал яамызының коллегиязында сайыт Орлан Донгак Тыва Республиканың күрүне эмнелге организацияларының ажылдакчыларының күш-ажыл төлевиринге адыр системазының дугайында илеткелди кылган. Күш-ажыл төлевириниң чаа системазы план езугаар 2016 чылдың январь 1-де кирер.
2016 чылда албан езузу-биле 100-ден хөй эвес даштыкы хамаатыларны түр када чурттаар кылдыр Тыва хүлээп алыр. Россияның чазааның республикага тургусканы даштыкыдан мигрантылар чурттаарынга көрдүнген квотаның саны ындыг. Чыл санында квотаның саны кызырлып турар, 2014 чылда ол ийи катап, 2015 чылда 16,8 хуу эвээжээн. Россияда бүрүнү-биле 126055 квотаны 2015 чылда берген.
2014 чылдың октябрь 10-да Ми-8 вертолет-биле авиакатастрофада мөчээн «Тыва Авиа» АК» РКП-ниң ажылдакчыларынга кажыыдалдың демдээ кылдыр ноябрь 14-де күрүне туктарын бадырып, хөглээшкин хемчеглерин соксаткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың девискээринде кажыыдал хүнүн чарлаан чарлыкка атты салган. Ынак кижилерин чидирген өг-бүлелерге ханы кажыыдалын илередип, ужар чүүл адырында алды специализин чидиргени - республикага эгиттинмес чидириг-дир деп, ол демдеглээн.
Барнаул хоорайга Сибирь федералдыг округ регионнарының көдээ ажыл-агыйының комплекстиг хөгжүлде айтырыгларының база күскү дүжүт ажаалдазының түңнелдерин сайгарган хуралга ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан. Хуралды РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Николай Рогожкин удуртуп эрттирген.
Биче хемчээлдиг саң-хөө организациялары чээли алырда хөй негелделер чогу-биле сонууранчыг. Эвээш хемчээлдиг чээли акшазы алырда, чүгле чаңгыс документ көргүскеш, хала чокка ону ап болур.
Ындыг болзажок, Хереглекчилерниң эргелерин камгалаар албанче биче хемчээлдиг саң-хөө организацияларының ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр хамаатылар бо-ла хомудалдарны киирип турар апарган. Ынчангаш чурттакчы чоннуң саң-хөө билиглерин бедидер сорулга-биле «Микрофинансовая организация» дептержигешти ажылдап кылган.
Тывада культураның болгаш төөгүнүң үнелиг тураскаалдар дугайында документилерниң болгаш материалдарның чаңгыс аай банкызын – культура өнчү-салгалының онза үнелиг объектилериниң республика даңзызын тургузуп эгелээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ындыг чыындыны тургузар дугайында чарлыкка атты салган.
2014 чылдың октябрь 10-да «Тываавиа» РКП-ниң МИ-8 вертоледунга авиа-озал-ондактың уржуундан кижилерниң чок болганы-биле, оларның төрээн болгаш чоок кижилеринге кажыыдалды илеретпишаан, доктаадырым болза:
Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр сумузунда «Амык» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативи 2012 чылдан бээр герефорд уксаалыг малды азырап эгелээн. Дөрт чыл эрткенде, бо чылдың ноябрьда аныяк, бичии малын садып, орулгалыг ажылче кирген.
Бии-Хем кожууннуң Тарлагдан Олег биле Раиса Кызыл-оолдар баштайгы 40 башты – 39 хунажын биле 1 бугажыкты 1 млн. 600 муң рубль-биле садып алганнар. Ол араттар бо чылын 3 млн. рубльдиң күрүне деткимчезин алганнар.
Ноябрь 11-де Барнаул хоорайга Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь Федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Николай Рогожкин 2015 чылдың дүжүт ажаалдазының кампаниязының түңнелин үндүрген округ хуралын эрттирер. СФО-да федерация субъектилериниң удуртукчулары, эртемденнер база специалистер РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының төлээлери-биле округтуң регионнарында көдээ ажыл-агыйының комплекстиг хөгжүлдезиниң перспективаларын база сайгарып чугаалажыр.
«Рынокта улуг хереглелде тайга тооруун чыырынга чогуур байдалдарны тургузары-биле холбашкан ажылды мөөңнээрин муниципалдыг эрге-чагырга тургузуп шыдаваанын миннир апаар» - деп Тываның Баштыңы понедельникте селектор хуралда чугаалаан.
Бо чылын тайга тооруунуң өртээ эки болганындан садып алыкчылар чурттакчы чондан ону хөйү-биле садып алган. Регионнуң удуртукчузу «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели-биле тус черниң чыыкчыларынга садып алыкчыларже дорт үнер арганы тургузуп, тайга тооруу хүлээп алыр төпчүттүнген сайгарлыкчы төлевилелди ажылдап кылырын шагда-ла сүмелээн турган.
Регионнуң территориязында терроризмге удур хемчеглерни хажыт чок күүседир сорулганы чогуур структураларның мурнунга республиканың баштыңы салган.
«Бо хүннүң кыйгылары бүгүдеге билдингир. Ооң дугайында федералдыг МИЧ-терде, аналитиктиг материалдарда калбаа-биле сайгарып турар. Неделя санында үнер француз сатириктиг «Шарли Эбдо» солуннуң ажыл-чорудулгазын, шажын темазынга карикатура парлааш, коргунчуг терактыга таварышкан ажылдакчыларның дугайын сайгарып турар.
2015 чылда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң боттанылгазының түңнели болур делгелге-ярмаркага белеткел Тывада эгелээн. Делгелге ноябрь 20-де «Субудей» спорт комплекизинге ажыттынарын ярмарканың организатору ТР-ниң Экономика яамызы дыңнаткан. Аңаа 160 хире бараан бүдүрүкчүлери киржип, аъш-чем аймаан, улусчу уран чогаадылга эдилелдерин, тус черниң бүдүрүкчүлериниң кылган чүүлдерин делгеп садарын экономика сайыды Елена Каратаева дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини-биле чарлаан Улусчу ужур-чаңчылдар чылында чоннуң езу-чаңчылдарының темазынга видеофильмнер конкурузунуң тиилекчилерин тодараткан. Конкурстуң организатору ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының дыңнатканы-биле алырга, жюриниң шииткелинге аңгы-аңгы угланыышкынныг 23 конкурс чагыы кирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оруктар тайгактыг болганындан оруктарга оварымчалыг чоруурун чолаачыларга кыйгырган.
«Хүндүлүг чонум! Чоокку хүннерде хөй хар чаггаш, кыры эрип калган болгаш республиканың дөрт талазынче оруктар шупту кылама доштуг болу берген. Чайгы дугуйларлыг машиналарлыг узун орук чорбайн көрүңер.
Тываның Чазаа бодунуң регламентизинге, ооң ажылчын хуралдарынга, бөдүүн хамаатыларның киржип болур аргазын айыткан норманы киирген.
Күрүне органнарының ажылының ажык-чарлыг чоруун хандырар дээн хемчеглерге киириштир нормативтиг актыларга ындыг өскерилгелерни кии-рерин республика Баштыңы Шолбан Кара-оол Аппараттың удуртулгазынга дааскан. Регионнуң Чазааның ажылынга хамаатыларның киржириниң чурумун киирген эдилгелерни Чазактың доктаалы-биле бадылаан.
Авиа-аргыжылганы түр када соксатканы-биле холбашкан айтырыгларны таарыштырар оперативтиг штабтың шиитпири езугаар, Россияның ОБЯ-ның кризистиг байдалдарда эргелеп-башкарылганың национал төвүнүң баазазында «изиг шугум» телефонун ажыткан. Египет Араб Республикада дыштанып турар российжи туристер Россияже чанарының чурумунуң дугайында медээни оон билип ап болур.
РФ-тиң Чазаанда тургустунган Египет-биле авиа-аргыжылгаларны соксатканының айтырыгларының талазы-биле оперативтиг штабта Россияның ОБЯ-зының специалистери база кирген. Оон аңгыда ИХЯ, ФСБ, Ростуризм, Трансяамы, Комхарылзаа яамызы, Саң-хөө яамызы, ФТА-ның төлээлери ында бар.
Россияга «изиг харылзааның» 8-800-100-40-61 халас телефону-биле долгап болур. Өске чурттарже : 7-499-995-57-26 телефон-биле харылзажыр.
Ноябрь 3-те Кремльге Россияның Президентизи Владимир Путин «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң II чергезиниң медалын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга тывыскан. Президентиниң Чарлыында ниитилелге националдар аразының болгаш шажын-чүдүлгелер аразының тайбың база чөпшээрежилгелиг чоруун быжыглаарынга улуг салыышкыны дээш шаңнаан дээрзин айыткан.
Лопсан Гьятсо, Тываның Камбы-ламазы:
– Ол бедик шаңналды Шолбан Валерьевич Президентиниң холундан алган деп дыңнадым. Республика Баштыңынче бодумнуң байыр чедириишкинимни чоруттум.
Кожуун болгаш хоорай төлээлекчилер хуралының сентябрьда соңгулдаларының соонда, олар-биле керээзи төнген муниципалдыг чагырга даргалары-биле ужуражылгаларны Тываның Баштыңы эрттирген. Шолбан Кара-оол чугаалажылганың соонда дараазында хуусаада кандидатты салыр азы солуур дугайында шиитпир хүлээп алдынар дээрзин дыңнаткан. Тывада тус чер чагыргаларының баштыңнарын муниципалдыг тургузугнуң төлээлекчи эрге-чагырга органы конкурс езугаар сити-менеджер кылыр соңгуурун сагындыраал.
Республиканың медицина профилактиказының төвүнүң берген медээзи-биле алырга, «Кадыкшылдың маршруду» губернатор төлевилелиниң боттанылгазы-биле 2015 чылдың эгезинден бээр 499 малчынны шинчээн. Шинчилге эрткен малчыннарның 15 хуузу шуут кадык деп түңнелди алган. 28 хуузунда азы 141 кижиде аарыгларның эге чадалары барын, а 283 кижиге тускай бедик технологиялыг медицина дузазы херегин тодараткан.
Ведомствонуң компетенциязынга хамааржыр ажыл-чорудулгалыг адырларда коррупцияга удур чырыдыышкын айтырыгларының талазы-биле «дорт шугум» телефону Тываның экономика яамызында ажылдап эгелээн. Четверг санында эртенгиниң 9 шактан дүштекиниң 12 шакка чедир 2-31-07 база 2-30-71 телефоннар дамчыштыр республиканың чурттакчылары сайгарлыкчы чорук болгаш инвестиция талазы-биле харыылап турар сайыттың оралакчызындан консультацияны ап болур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң медалы-биле шаңнаткан.
Россияның Президентизи Владимир Путин ноябрь 3-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң II чергезиниң медалын тывыскан. Президентиниң Чарлыының сөзүглелинде ол шаңналды ниитилелге националдар аразынга болгаш шажын-чүдүлгелер аразынга тайбыңны болгаш чөпшээрежилгени быжыглаарынга улуг салыышкыны дээш тывыскан дээрзин чугаалап турар.
Ноябрь 3-те Кремльге күрүне шаңналдарын тыпсырының байырлыг езулалы болуп эрткен. Шаңнал алганнарның аразында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база бар. Россияның Президентизи Владмимир Путин регионнуң баштыңын националдар база конфессиялар аразынга тайбыңны база ниитилелде чөпшээрежилгени быжыглаарынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы» орденниң II чергезиниң медалы-биле шаңнаан.
Республиканың чазаа эът болбаазырадыр кластерниң баазалыг бүдүрүлгези болур – күрүне-хуу эштежилге негелдези-биле эът комбинадының тудуунче кирген. Төлевилелдиң ниити өртээ – 105 млн. рубль, ооң чамдыызын чазак «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң акша-хөреңгизи-биле акшаландырарын, өске кезиин – хуу инвестор болур, КХЭ-ге киришкеш, конкурсту ойнап алган Чеди-Хөл кожуундан Чечена Оюннуң тараачын-фермер ажыл-агыйы акшаландырар.
Кызыл хоорайда колбаса бүдүрүкчүзү, билдингир сайгарлыкчы, 50 харлыг Якоб Александрович Нанеташвили Тывада 26 чыл чурттап турар. Ооң бүдүрүлгезиниң барааны 2012 чылда «Сибирьниң тулган барааннары болгаш ачы-дузалары» регионнар аразының конкурузунуң лаураеды, 2013 чылда «Россияның тулган 100 барааннары» бүгү-российжи конкурстуң лауреады, «Шынарның тергиини» демдектиң эдилекчизи.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чарлыы-биле Чеди-Хөл кожуунда тараачын-фермер ажыл-агыйының удуртукчузу Чечена Оюнга «ТР-ниң көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» атты тывыскан.
Тараачын-фермер ажыл-агыйының удуртукчузу «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи, муң малдыг малчын, 2012 чылдың сентябрьдан бээр ажыл-агый биче хемчээлдиг сүт заводун тудуп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнүң бүдүүзүнде күрүне шаңналдарын тывыскан. Шаңнал тыпсырының езулалы Тываның Чазааның бажыңынга байырлыг байдалга болуп эрткен.
Шолбан Кара-оол чыылганнарга изиг байырны чедирген.
— Байырлыг езулалдың хүндүлүг киржикчилери! Коллегалар! Эш-өөр! Силерге чүректиң ханызындан байыр чедирип тур мен!
Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурда чаа уруглар сады ажыттынган. Объектини 280 уругга кылдыр туткан-даа болза, ажыглалче киирген соонда аңаа 314 чаштарны үлээп алыр арга тургустунган, 80 ажылдакчы ажылдаар. «Сылдысчыгаш» уруглар сады Каа-Хем суурнуң эң-не эки микрорайонунда – хөйнүң кичээнгейин хаара тудар спортчу-культура төвүнүң тудуундан ырак эвесте туттунган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң база республиканың хөй националдыг чонунуң мурнундан Египетке авиакатастрофага мөчээннерниң төрээннеринге болгаш чоок кижилеринге кажыыдалын илереткен. «Российжи самолет коргунчуг айыыл-халапка таварышкан. Ол рейске төрээн болгаш чоок кижилерин чидирген кижилерге ханы кажыыдалды илереттивис» - деп бодунуң блогунда Шолбан Кара-оол бижээн.
Октябрь 30
10.00 шакта Кызыл хоорайның школалар аразынга национал культуралар фестивалы;
16.00 шакта «Найысылал» арт-төпке тыва чоннуң езулалдар болгаш чаңчылдарының дугайында «Хүндүлээчел өг» кежээ.
Ноябрь 3
18.00 шактан 23.00 шакка чедир Национал музейге «Уран чүүлдүң дүнү» акция.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Россияның ОБЯ-зының Сибирьниң регион төвүнүң чаа начальниги, иштики албанның генерал-лейтенантызы Сергей Диденко-биле ужуражып чугаалашкан. Ол ужуражылгага республика Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Владимир Фалалеев биле ОБЯ-ның Тывада Кол эргелелиниң начальниги Андрей Назаров киришкен.
29.10.2015
Тывада Республика хөгжүлдезиниң фондузу тургустунган Инвестиция стандартын киирер болгаш сайзырадыр талазы-биле хемчеглерни уламчылаары-биле, Тываның Чазаа регион төлевилелдерин акшаландырарынга инвесторлар хаара тудар тускай арга-хевир кылдыр Республика хөгжүлдезиниң фондузун тургускан. Бо чылдың июньда ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазының активи-биле ужуражылга соонда, республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле фонд тургустунган дээрзин, Тываның экономика сайыды Елена Каратаева дыңнаткан.
29.10.2015
Тывада школалар удуртулгазында эр башкыларның саны көвүдээн «Тыва Республиканың ниити өөредилге организацияларында эр башкылардан удуртуп-башкарар кадрларны хевирлээри» губернатор төлевилели ажылын уламчылавышаан. 2013 чылдың декабрьда республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралга айыткалында өөредилге-кижизидилге чорудуунга эр кижиниң ролюн бедидер эгелекчи саналды киирген. Ол төлевилелди боттандырып эгелээр мурнунда, республиканың школаларынга 933 эр башкы, оларның 99-зу школаның удуртулгазынга ажылдап турган болза, амгы үеде эр башкыларның саны 1042 четкен, удуртулга албан-дужаалында 181 кижи азы болза, 47 директор база 134 директорнуң оралакчылары бар.
Чоннарның чаңгыс деминиң хүнүнге уткуштур «Россия сегодня» бүгү-делегей информастыг агентилели «#мында эки» («#здесьхорошо») деп аттыг бүгү-российжи социал угланыышкынныг флеш-бомну эгелээн.
Россияның база регионнарның бот-тускайлаң овур-хевирин хевирлеп, чурттуң чурттакчы чонунуң патриотчу сеткил-хөөнүн кижизидер сорулга-биле акцияны эрттирип турар.
2015 чылда Тывага хөй квартиралыг бажыңнарда ниити өнчү-хөреңгиниң капитал септелгезиниң программазының күүселдези республиканың Чуртталга-коммунал ажыл-агый агентилелинге парлалга конференциязының кол темазы болган. Аңаа журналистерниң айтырыгларынга ТР-ниң ЧКА агентилелиниң директору Юрий Ооржак биле ТР-де хөй квартиралыг бажыңнарның капитал септелгезиниң коммерцияга хамаарышпас фондузунуң чиңгине директору Аганак Монгуш харыылааннар.
Тываның барык-ла бүгү девискээринде, Соңгу чүкке деңнештирген кожууннарже, бо кыштың одалга сезонунда бюджет албан черлериниң хереглелиниң хөмүрүн планныг хуусаада сөөртүп чедирери адакталган. Республиканың Чазаанга ооң дугайында мониторингиниң түңнелдерин ТР-ниң чылыг болгаш энергетика яамызы илеткеп, чедери берге ыраккы чурттакчылыг суурларны кадыг одаар чүүл-биле хандырары-биле регион бюджединден 70 хуу чарыгдалды кылганын дыңнаткан.
Тыва – чуртталга тудуунуң талазы-биле Сибирь федералдыг округда мурнунда үш черлерниң аразында. 2015 чылдың 9 айында республикада 25,9 хуу хөй хемчээлдиг тудугну киирген. Ол дээрге ортумак российжи хемчээлден 4 катап, Сибирьниинден 1,3 катап хөй. Сибирь федералдыг округда Иркутск (2014 чылдың 9 айынга көөрде 134,3 хуу) биле Новосибирск (129 хуу) областарга мурнадыпкан.
«Маадыр хоорай Севастопольга өөредилге соонда Президентиниң кадет училищезиниң 130 сургуулу чанып келгеннер – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда бижээн. – Бүдүн улдуң дургузунда! Оолдарның бодалдарындан алырга, ынаар чорааны уттундурбас сактыышкын бооп артар.
Тываның ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунунда дириг амытаннар делегейинде эң-не тывызыксыг мал – сарлыктың сүдүн болгаш эъдин болбаазырадыр Россияда кара чаңгыс база бир дугаар цехти ажыткан. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң деткимчези-биле «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге аңгылаан 2,5 млн. рубль гранты акшазы-биле сарлыктар өстүрүп-көвүдедир «Мөген-Бүрен» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези база «Сайзырал» хуу мал ажыл-агый баазазында ону ажыткан
Аныяктар херээ болгаш спорт сайыды Юрий Ооржак Сарыг-Сеп суурда спортчу тудугну хынап четкен. «Тудуг ажылдары график езугаар чоруп турар. Бо чылдың декабрьда тудугну доозарын тудугжулар Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолга аазаан. Кожуун төвүнүң чурттакчылары ойнаар, белекенир болгаш хүрежир залдарга чыл төнчүзүнде барып эгелээр» - деп сайыт Фейсбукта дыңнаткан.
«Математикага салым-чаяанныг уругларны шилиириниң системазын тургузуп тур бис. Оларны техниктиг мергежилдерже өөренип киреринге белеткээр бис. Ол сорулгага Күрүне лицейиниң директору Т.О. Санчааның баштааны эксперт бөлүүн тургузарының дугайында айтыышкын үндүрдүм. Чаа технологияларның инженерлеринге болгаш специалистеринге өөредири-биле салым-чаяанныг уругларны дилеп тывар херек» – деп, Шолбан Кара-оол Вконтактыга бижээн.
«Комсомолкага» Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол аалдап барып чораан. Бодунуң регионунда амыдырал дугайында ол “КП”-ниң радиозунга чугаалаан.
– Тывада амыдырал ам кандыгыл? Кижилер экономиктиг кризистиң уржуктарын эскерип турар бе?
— Айтырыглар болгаш чөрүлдээлер туруп келген болгаш кажан-даа турар. Ол чүгле кризис үезинде эвес болдур ийин. Сорулга чүл дээрге олче кичээнгей салбас, бурунгаарлаары херек.
26.10.2015
Аныяк арат Улар-оол Ооржак: «Тываның эрге-чагыргазының ындыг деткимчези турда, кыш коргунчуг эвес» Мал ажыл-агыйлыг Тывага ароүлетпүр комплекизи - мурнады көөр угланыышкын дээрзи билдингир. Ынчангаш ол адырда араттарны амгы үениң техниказы-биле чепсеглээри чугула айтырыгларның бирээзи. 2014 чылда 22 ажыл-агый, 2013 чылда 34 фермер тракторларны алган. Бо чылын 19 көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери тракторларны алыр аас-кежиктиг болган.
Республика найысылалы Кызыл хоорайга энергияның чедишпес чоруунуң нарын айтырыын шиитпирлээр, чаа чылыг-электри станциязын тударының төлевилелиниң күүселдезин уламчылаары-биле кады ажылдаар тускай организацияны — «Тываэнергоинвести» тургускан.
Ноябрь 1-де бүгү Россия демир-үжүктерни тудуптар, деп «Тува 24» телеканал дыңнаткан. Чурттуң бүгү регионнарынга Орус географтыг ниитилелдиң «Россия – мээң чуртум» бүгү-российжи география диктантызынга акция эртер. Ооң түңнелдери российжилерниң төрээн чуртун кайы хире билиринге, харын-даа школаларга география кичээлдериниң санын көвүдедиринге салдарны чедирип болур. Тывада болгаш өске-даа регионнарда диктантыга белеткел чоруп турар. Кызыл хоорайга ону Тываның күрүне университединге чорудар кылдыр шилип алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Дээди Хуралдың Даргазы Каң-оол Даваа профессионал байырлалы-биле республиканың автомобилистеринге байыр чедиргеннер.
«Тываның автомобиль транспортунуң хүндүлүг хоочуннары болгаш ажылдакчылары! Автомобилистиң хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер!
23.10.2015
Тыва «Камналганың чеди хонуу» бүгү-российжи акцияга каттышкан РФ-тиң Саң-хөө яамызының «Бүгү-российжи камналга неделязы» төлевилелин Тыва деткээн. Ооң сорулгазы — чурттакчы чоннуң саң-хөө талазы-биле билиин бедидери болгаш саң-хөө өөредилгезин сайзырадыры. «Акша-төгерик-биле өңнүк бол» деп кыйгырыгның адаа-биле октябрь 23-тен 31-ге чедир Россияның 30 регионнарынга болуп эртер. Организаторларның дыңнадып турары-биле, ол чеди хонуктуң хемчеглеринге 1,5 миллион российжилер киржир.
Көдээ ажыл-агыйларында мал чеминиң республика курлавырын тургузуп турарын республиканың чазаа онза хыналдада тудуп турар. Тес-Хем биле Өвүр кожууннарда ийи бүдүрүлге мал чеминиң курлавырын белеткеп турар, амгы үеде 300 ажыг тонна сиген белен. Оон аңгыда муниципалдыг тургузугларларда кыштың берге үелеринде малчыннарга үлээр курлавыр фондуну тургускан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвада «Комсомольская правда» үндүрүлге бажыңынга чораан. Ону чиңгине директор Владимир Сунгоркин биле ооң оралакчызы Роман Карманов уткуп алгаш, ажыл-агыйын таныштырып, Тыва Республиканың ажыл-амыдыралын улуг сонуургал-биле айтырганнар. Регионнуң баштыңы ном үндүрер черниң чаа номнарын болгаш альбомнарын сонуургап танышкан, ылаңгыя «Ада-чурттуң Улуг дайынының кол документилери» деп чыынды онза үнелиг ном-дур дээрзин демдеглээн.
РФ-тиң Күш-ажыл яамызының тургусканы «Россияда ажыл» информастыг курлавырның дузазы-биле, 2015 чылдан эгелеп ажылга тургустунуп алыксаан кижи бүрүзү, бажыңындан үнмейн, ажылды тып алыр аргалыг апарган. Ында РФ-тиң регионнарында бар, Тывада база, хостуг ажылчын олуттарның дугайында шупту дыңнадыгларны киирген.
Тес-Хем кожууннуң төвү Самагалтай суурда амгы үениң фитнес төвүн ажыткан. Ол бодалды хуу сайгарлыкчы Хеймерек Сандак үш чыл тургузуп келген. Садыг-саарылга-биле холбашкан ажылдыг сайгарлыкчы бо удаада спортчу угланыышкынныг бизнести калбартырын шиитпирлеп, 2013 чылда бодунуң 1,5 млн. рубль акша-хөреңгизи-биле тудугну эгелээн. Бо чылдың майда Хеймерек Сандак республиканың Баштыңының хүлээп алыышкынынга бижидип алгаш, бодунуң бодалын чугаалаан:
20.10.2015
Чурттуң чыынды командаларында бодунуң төлээлерин Тыва көвүдеткен Россияның чыынды командазы дээш ойнап турар тыва спортчуларның саны 62 турганындан 64 четкен деп, эрткен неделяда, Тываның Чазаанга кылган республикада спорт болгаш күш-культура хөгжүлдезинде чедиишкиннер дугайында илеткелде демдеглээн. ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт яамызының дыңнадыы-биле, Тываның спортчулары аңгы-аңгы маргылдааларга 255 хууда база 4 ниити команданың медальдарын чаалап алган. Оларның 91-и – алдын, 64-ү – мөңгүн, 104-ү – хүлер медальдар.
Тываның агроүлетпүр комплекизиниң продукциязы аъш-чемниң регион рыногунда бодунуң туружун ээлей берген. 2015 чылда республиканың фермерлери аъш-чем барааннары-биле күрүне болгаш муниципалдыг албан черлерин — эмнелгелерни, школаларны, уруглар садтарын бүрүн хандырып шыдаанын агро-үлетпүр комплекизиниң 9 айларының түңнелдери-биле парлалга-конференциязының үезинде Тываның Чазааның Даргазының көдээ ажыл-агый талазы-биле оралакчызы Сергей Ондар дыңнаткан.
Понедельникте РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Күрүне чөвүлелиниң президиумунга балык адырын хөгжүдер айтырыглар талазы-биле хуралды эрттирер. Хуралга администрация болгаш чазактың экономиктиг блогунуң, федералдыг албаннарның болгаш ведомстволарның удуртукчулары, Федерация субъектилериниң баштыңнары болгаш балык ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары киржир.
Тывада сайгарлыкчыларны деткииринге хамаарышкан нормативтиг эрге-хоойлу актыларынга экспертиза чорудары-биле ажык-чарлыг консультациялар эгелээн. Агроүлетпүр комплекизин хөгжүдеринге күрүне деткимчезин бээриниң чурумун база биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту хөгжүдер талазы-биле ТР-ниң Чазаанда чөвүлелди тургузарын бадылаан чазактың доктаалдарын бирги ээлчегде сайгарып эгелээн.
Көдээ чурттакчылыг черлерни ижер суг-биле хандырар дээш кудук каскан тудуг ажылдарынга субсидияны бээринге Тываның Чазаа белен. Ындыг тудугну деткиири-биле республиканың чазаа «Көдээ территорияларның турум хөгжүлдези» программаның хемчеглеринге субсидия бээриниң база ооң киржикчилериниң чурумунга өскерилгелерни киирген. Көдээ суму чагыргазы азы фермер кижи, азы бодунуң акшазы-биле кудук үндүр казып алган кым-даа болза, бүгү чарыгдалдарының 50 хуузунга республика бюджединден компенсацияны ап болур.
Тываның орук адырының хүндүлүг ажылдакчылары болгаш хоочуннары!
Профессионал байырлалыңар — Орук ажыл-агый ажылдакчызының хүнү-биле байыр чедирдим! Тывага оруктар дээрге кижиниң хан-дамыры ышкаш чугула чүүл-дүр, ол чокта чуртталга турбас, экономиканы, социал инфраструктураны, бизнести болгаш өске кайы-даа адырны чедиишкинниг хөгжүдери болдунмас.
Москвада сургакчылап чоруп турар Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың тудуг ажылының хоочуну Иван Александрович Остапецтиң мөчээни-биле ханы кажыыдалын төрел болгаш чоок кижилеринге илергейлээн.
«Назы-хары улгаткыжеге чедир ажылдаан, бодунуң бүгү амыдыралын Тывага бараалгаткан тудуг адырының хүндүлүг хоочуну Иван Александрович Остапец бистен чарлып чоруткан.
Москвага «Чаңгыс демниг Россияның» Дээди болгаш Чиңгине чөвүлелдериниң каттышкан хуралы болуп эрткен.
«Чаңгыс демниг Россия» — езулуг чоннуң Партиязы-дыр, ол дээрге Президентиниң политиктиг тепкиижи, «Чаңгыс демниг Россия» — ол дээрге чуртта, күүсекчи эрге-чагырганы херек кырында тургузуп шыдаан Партия-дыр» — деп, РФ-тиң Чазааның Даргазы, «Чаңгыс демниг Россияның» даргазы Дмитрий Медведев медеглээш, «Чаңгыс демниг Россияның» алдар-хүндүзүн хууда сонуургалдарынга ажыглаары болдунмас» — деп чугаалаан.
Ырак көдээ булуңда фермерлерниң ярмаркаларга киржир дээн сонуургалы «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилели-биле дорт холбашкан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналы-биле 2015 чылдан эгелеп, улуг-улуг садыг шөлдеринге кожууннардан келген фермерлерге олуттарны берип турар апарган. Ол кампанияны «Кожууннар хүнү» деп адаар.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының дыңнадып турарын езугаар алырга, «Туран» сыын ажыл-агыйында ол малдың баш саны 630 чедип турар. Оларның 63-ү мыйыстыг эр сыын, кызы — 63, 2013 чылда төрүттүнген аныяк мал —120 баш, 2014 чылда төрүттүнген бызаа—381 баш болуп турар. Ол малдың баш санын кышкы үеде камгалап арттырары-биле мал чемин белеткеп алыр талазы-биле хемчеглерни баш удур ап турар.
Тываның Чазаа уругларның болгаш уругларлыг өг-бүлелерниң 2014 чылда байдалының дугайында күрүне илеткелин бадылаан.
Ол документиде ие-чаштарның байдалында чогумчалыг-даа, чогумчалыг эвес-даа чүүлдерни айыткан. Республикада демографтыг байдалды эксперттер эки деп үнелээн. Тываның чурттакчы чонунуң ниити саны бир чыл дургузунда 311,8 муң турганындан 313,8 муң чедир өскен, ооң иштинде чайгаар өзүлде езугаар 4571 кижи немешкен.
«Сибирниң минералдары» КХН-ден «Тыва даг-дүгү» комбинатты садып алган Санкт-Петербургдан Alba Capital компания ооң чаа ээзи болган. Ак-Довурак хоорайның 14 муң чурттакчызының кол ажылдап болур чери - бүдүрүлгениң келир үеде чаа ээлериниң планын сонуургадыры-биле ТР-ниң Экономика яамызының удуртулгазы компанияның менеджерлерин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга таныштырган.
Тыва Республиканың Конституциязын езугаар ТР-ниң Конституция судунуң даргазын 2 чыл болгаш-ла, катап соңгуур ужурлуг. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол ук судтуң амгы даргазының кандидатуразынга доктааган болгаш ону киирер дээн документиге атты салган. Катап соңгудар дарга Аяс Саая биле республика Баштыңы ужурашкан болгаш судтуң ажылының дугайында ооң отчедун алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ЧЭТ-ке четкен. Чыл санында кыш бертинде чаа одалга сезонунга бүдүрүлгениң беленин хынаары - Тываның Баштыңынга чаңчыл болган. Амыдырал-хандырылга объектизинде дериг-херекселдерни септээри дээш, бүгү планнаттынган белеткел ажылдары күүсеттингенин регионнуң удуртукчузунга ЧЭТ-тиң чиңгине директору Андрей Троцан илеткээн.
Россияның тергиин 500 школаларының даңзызынче Кызылдың Совет Эвилелиниң Маадыры Н. Макаренко аттыг 15 дугаар лицейи биле Кызылдың 5 дугаар гимназиязы кирген. РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының кады чорудуу-биле «Учительская газета» база «Россия бөгүн» МИА-ның «Социал навигатор» информастыг деткимчези-биле Москваның үзүктел чок математиктиг өөредилге төвүнүң белеткээни Россияның тергиин 500 школаларының чыл санының даңзызынче олар кирген.
Чайгы изиг хүннер дүжүт ажаалдазының көргүзүглеринге салдарны чедирген. Регион чергелиг онза байдал үезинде 15 муниципалдыг тургузугларда көдээ ажыл-агый культуралары когараан: тараа болгаш мал чеминиң культураларын тараан шөлдерниң 50 ажыг хуузу кааңнаашкындан кадып, кургаан.
Барыын-Хемчик кожууннуң ырак-узак сууру Хөнделеңниң арты-биле шапкын суглуг Алаш хем агып бадып чыдар. Ол черниң чурттакчылары дыка хөй чылдарның мурнунда Алашты кежир көвүрүг тудуп алган, ооң ачызында хем ол чарыының малчыннары-биле харылзажып турган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың барыын талазында Бай-Тайга, Барыын-Хемчик кожууннарның малчыннары-биле октябрь 9-та ужурашкан. Ужуражылга тыва чоннуң үе-дүптен бээр чурттап келген оран-савазы өгге болуп эрткен. Малчыннар улуг Чазак Даргазы-биле аяк шайны аартавышаан, боттарының сонуургаан айтырыгларын салып, амыр-шөлээн хөөрешкен.
2014 чылдың январьда республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол Каткылыг деп черде муңчу малчын, 2013 чылдың тулган чылгычызы Улар-оол Ооржактың кыштаанга малчыннар-биле ужурашкан.
Ынчан Тываның Чазааның даргазы-биле ужуражыр дээш Шекпээр суурну долгандыр турумчуп, 11 муң ажыг малды тудуп турар он дөрт фермер ажыл-агыйларының баштыңнары чыглып келген.
Октябрь 10-да Кызыл хоорайга эрткен «Алдын күс-2015» республиканың делгелге-ярмарказынга Тываның аңгы-аңгы кожууннарындан 120 хире бараан бүдүрүкчүлери киришкен. Арат, фермер ажыл-агыйларының, көдээ ажыл-агый кооперативтериниң төлээлери сүт, эът, балык продукцияларын, хлеб-булочка кылыгларын, чаа болгаш консервалаан ногааларны, доңурган каттарны, тоорук дээш, өске-даа аъш-чем аймаан эккелген.
Октябрь 10-да «Субедей» УСК-ге «Алдын күс-2015» делгелге-ярмарка эрткен. Ооң ажылынга республикадан 120 хире бараан бүдүрүкчүлери киришкен.
Кызыл кожундан хуу сайгарлыкчы Александр Желтухинниң майгынының чанынга садаглаашкын чымыштыг болган. Улуг чемиштиг картофель, амданныы аажок морковь, капуста, болгар перец база помидорларны хоорайжылар хөйү-биле садып ап турган.
Тываның агроүлетпүр комплекизиниң хүндүлүг ажылдакчылары, адырның эргим хоочуннары!
Профессионал байырлалыңар — Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчызының хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырымны хүлээп ап көрүңер!
Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызы хүлээп алыышкын кампаниязының түңнелдерин үндүрген - «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң 60 хуузу чурттуң дээди өөредилге черлеринче кирген. «Орук картазында» бижиттинген көргүзүг-биле алырга, губернатор төлевилелиниң боттаныышкынын 8 хуу ажыр күүсеткен.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республикага Инженерлер ассоциациязын тургузарының дугайында саналды көдүрүп турар.
Техниктиг мергежилдиг профессоналдарының тургустунган ниитилежилгези регионну техниктиг сайзыралга белеткээриниң, республика девискээринде улуг-улуг үлетпүр төлевилелдериниң — транспорт болгаш казып тывыышкын адырларындан эгелээш, энергетиктерге болгаш тудуг комплекизинге чедир идепкейлиг ажылче шилчииринге белеткээр талазы-биле эрге-чагыргаларның ажылын дүргедедир ужурлуг.
Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурда чаа футбол шөлүнге ХК болгаш ОБ агентилелиниң шаңналы дээш футболга хандыкшылдыг командаларның аразынга республика маргылдаазы болган.
Аңаа боо-чепсек ажыглаар тургузугларның хоочуннарының, сайгарлыкчыларның болгаш харылзаачыларның 8 командазы киришкен дээрзин «Тува 24» телеканал дыңнаткан.
Турум байдалдыг, эп-сеткилдиг болгаш эки чүүлдерже тура-соруктуг – «Петербургская политика» фондунуң экспертериниң Тываның дугайында берип турар чаңчыл болган үнелелдери ол. Российжи аналиктерниң үнелээнин алгаш, фондунуң бергени сентябрьның түңнелдери-биле, РФ-тиң субъектилериниң социал-политиктиг бот-үнелелиниң ээлчеглиг рейтингизинде, республика база катап турум бедик деңнелдиг регион санынче кирген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төрүттүнген хүнү-биле Россияның Президентизи Владимир Путинге байыр чедирген.
Ол байыр чедириишкининде мындыг сөстер бар:
«Хүндүлүг Владимир Владимир¬ович! Тываның хөй националдыг чонунуң өмүнээзинден болгаш бодумнуң хуумдан төрүттүнген хүнүңер-биле Силерге чүректиң ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер!
ИХЯ-га реформа соонда республика девискээринде узуткаттынган орук-патруль албанының станционар постуларын катап тургузар дээш планнаан тудугнуң ажыл-чорудулга документилерин белеткеп эгелээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Барыын-Хемчик кожуунда стационарлыг пост» объектиниң төлевилелин кылыр даалгазын регионнуң чазаа эрткен неделяда бадылаан.
Көдээ ажыл-агый болгаш болбаазырадылга үлетпүрүнүң ажылдакчызының хүнүнде тус черниң көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң делгелге-ярмарказы болуп эртер. Бо хүнге чедир ярмаркага киржир күзелин Тываның бүгү муниципалдыг тургузугларындан 100 ажыг кижи илереткен.
Республиканың наркология диспансериниң специлистериниң тускай мергежилдиг эмчи дузазын Чөөн-Хемчик кожууннуң чурттакчылары алыр аргалыг болган. Бүгү-россияның элээрлер хүнүнге тураскааткан, арагалаашкын-биле демиселдиң шалыпчы айында, нарколог эмчилерлиг бригада Чадаана хоорай биле Чыраа-Бажы, Чыргакы сумуларга четкен
Октябрь 6-да Красноярск хоорайга Россия Федерациязының Айыыл чок чорук чөвүлелиниң секретары Николай Патрушев Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь Федералдыг округунда бүрүн эргелиг төлээзи Николай Рогожкин-биле кады үнүүшкүннүг хуралды эрттирерлер. Ол хуралдың ажылынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база киржир.
«Сочиге Экономиктиг форум үезинде РФ-тиң Чазааның Даргазы Д. А. Медведев-биле ужураштым, Тываның чонунга ооң байыр чедириишкинин дамчыдып тур мен» - деп, «Сочи-2015» делегей чергелиг инвестиция форумунуң түңнелдериниң дугайында бодунуң блогунда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол дыңнаткан.
Тываның мал ажыл-агыйында малдың баш санын камгалаар болгаш мал чеминиң четчир курлавырын тургузар талазы-биле хемчеглерни ап турар. Кышкы үеде мал чеминиң чогуур курлавырын тургузары-биле, республиканың курлавыр фондузунуң акша-хөреңгизин ажыглаарын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол айыткан.
Тыва Республиканың Экономика яамызы чиик үлетпүр адырында биче болгаш ортумак бизнестиң төлээлерин болгаш бүдүрүлгелерин «Тыва Республиканың ус-шеверлел палатазы» коммерцияга хамаарышпас эштежилгеде кирип турар «Тыва Республиканың дизайнерлер болгаш дарааныкчылар эвилелиниң» хуралынче чалаан.
Башкы хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал Тыва Республиканың Чазаанга болган. Региондан дашкаар сургакчылап чорупкан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак башкылар ниитилежилгезинге байыр чедирген:
Делегейниң «Сочи-2015» инвестиция шуулганынга «Өзүлде ам-даа уламчылаар: Россияга стратегиялар» деп пленарлыг хуралга РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев чүве чугаалаан.
Ол хуралга Россияның регионнарының баштыңнары, РФ-тиң адырлар яамыларының, улуг-улуг компанияларның удуртукчулары киришкен.
Эргим башкылар!
Башкы хүнү-биле изиг байырны Тыва Республиканың Чазааның өмүнээзинден болгаш бодумнуң хуумдан чедирип тур мен. Бо дээрге күстүң база бир чылыг болгаш чырык байырлалдарының бирээзи-дир. Ол чүгле педагогтарның хөй санныг ниитилежилгезин эвес, бүгү сургуулдарны, а ол ышкаш оларның ада-иелерин каттыштырып турар.
Тываның ээлчеглиг бюджедин үш чыл бурунгаар эвес, а чаңгыс чыл кылдыр киирген. Чурт деңнелинде, ол ышкаш регионнарда үш чылдың саң-хөө планын хевирлээриниң дугайында чурумнуң чорудуун соксатканы-биле, 2016 чылда бюджет төлевилелиниң онзагайының дугайында федералдыг хоойлуга дүүштүр, республиканың чазаа ындыг шиитпирни хүлээп алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Сочи-2015» инвестиция форумунда киржип турар. Октябрь 2-де РФ-тиң адырлар сайыттары, регионнар удуртукчулары болгаш улуг дээн российжи компанияларның удуртукчулары киришкен ажыл-агый программазы эгелээн.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайда озал-ондактыг чуртталга фондузундан хамаатыларны өскээр көжүрер программа-биле туттунуп турар бажыңнарның шөлүнге үнүүшкүннүг хуралды эрттирген. Хуралга Тыва тудугнуң, Кызыл хоорай мэриязының, Кызылдың ЧЭТ-тиң, Тываэнерго хандырылгазының удуртукчулары болгаш тудуг организациялары киришкен.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн Москвага Россияның Саң-хөө яамызының улуртулгазы-биле ажыл-агыйжы ужурадылгага киржири-биле, средада кежээ Москваже ужуп үнүпкен. Ийи тала регион бюджединиң күүселдезин сайгарып чугаалажырлар.
Москваже ужуп чоруур бертинде, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол улуг салгалга хүндүткелдиң хүнү - Октябрь 1-биле республиканың чазааның хоочуннарынга тураскаалдыг белектерни тыпсырын чагаан. Ол белек-селектерде Тыва Республиканың чурттакчыларының дугайында «Тывалар» деп чаа фотоальбом, суй белек база чылыг сөстер дамчыткан бижик бар.
Делегейниң аныяктарының «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I шуулганының түңнелдеринге даянгаш, эксперттер болгаш киржикчилер санал-оналдарын болгаш бодалдарын үлежип турар. Вероника Крашенинникова, РФ-тиң Хөй-ниити палатазының кежигүнү, даштыкы политиктиг шинчилелдер болгаш эгелээшкиннер институдунуң чиңгине директору журналистерниң айтырыгларынга харыылаан:
Вторникте, сентябрь 29-та, Ак-Довурак хоорай чагыргазы одалга сезонунуң эгелээриниң дугайында айтыышкынга атты салган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкындан келгеш, агаарның температуразының кудулаанындан чамдык чурттакчылыг черлерде чылыг хандырылгазы ам-даа кииртинмээни дээш, соок бажыңнарда чурттакчыларны чурттадып турары дээш Чазак кежигүннерин болгаш муниципалдыг тургузугларның удуртукчуларын шүгүмчүлээнин сагындыраал.
Саң-хөө-экономиктиг сайгарылгадан көөрге, Тывада амгы транспорт үндүрүү Сибирь федералдыг округда эң-не эвээш, ол 2009 чылдан 2014 чылга чедир хевээр арткан. Республиканың эрге-чагырга органнары округ талазы-биле ставканы ортумак деңнелге чедирери-биле, транспорт үндүрүүн чоорту улгаттырар шиитпирни хүлээп алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Нью-Йоркка КНО-нуң Чиңгине Ассамблеязының 70-ги юбилейлиг сессиязының пленарлыг хуралында Россияның Президентизи Владимир Путинниң илеткелин, ынчаар тайылбырлаан.
«Өг-бүлеге – дээди эртемниг чаңгыстан эвээш эвес уруг» губернатор төлевилели 2014 чылдан бээр боттанып эгелээн. Республиканың Баштыңы Тываның өөредилге яамызы биле эрге-чагырганың муниципалдыг органнарының мурнунга, эвээш хандырылгалыг өг-бүлелерниң уругларынга дээди эртем чедип алыр байдалды тургузар онаалданы тургускан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага ажыл-агыйжы сургакчылаашкындан понедельникте келген дораан, бирги оралакчызы Владимир Фалалеев, оралакчызы - тудуг сайыды Александр Свинцов, чылыг болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол, Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг оларны бодунче кыйгырткан.
Россия Федерациязының Саң-хөө яамызының албан езузунуң сайтызында 2014 чылда регионнарның саң-хөө башкарылгазының шынарынга үнелелдиң түңнелдерин парлаан. Россияның Саң-хөө яамызының демдээ-биле, 2013 чылда регионнуң саң-хөөзүн башкарар талазы-биле куду шынарлыг субъектилер бөлүүнче республика кирип турганын сагындыраал.
Москвага регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол ооң мурнунда кожа-хелбээ Красноярск крайның губернатору, Тывага чаңгыс эвес удаа келген болгаш ооң онзагайы-биле эки таныш, РФ-тиң Чазааның даргазының оралакчызы Александр Хлопонин-биле ужурашкан.
Бо чылдың август 17-де Россияның Президентизи Владимир Путинниң удуртулгазы-биле Ялтага болуп эрткен Күрүне чөвүлелиниң президиумунуң хуралынга бердинген даалгаларның даңзызын сентябрь 22-де парлап үндүрген. Ол документиде Россияның иштики-даа, даштындан кирер-даа туризм бизнезинге улуг өскерлиишкиннер киирери көрдүнген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага ээлчеглиг сургакчылаашкын үезинде Россияның өөредилге болгаш эртем сайыды Дмитрий Ливанов-биле ужурашкан. Регионнуң удуртукчузу Тывада чаа школалар тудуглары болгаш назы четпээн өөредилге черлериниң чедингириниң айтырыгларын көдүрген.
Найысылалдың Комсомольская кудумчузу, 37 адресте Республиканың уругларның катап эмнээшкин болгаш реабилитация төвүнүң хосталган бажыңында Республиканың психиатрия эмнелгезиниң салбырын – төптү ажыткан. Уругларның болгаш элээдилерниң психиктиг кадыкшылын хайгараар аңгы салбырны ажыдар бодал шагда-ла төрүттүнген.
2004 чылда элээн каш педагогика ниитилежилгелериниң саналы-биле бүгү назы четпээн өөредилге албан черлериниң кижизидикчиниң болгаш ажылдакчыларының хүнүн тургускан. Чыл санында ону сентябрь 27-де демдеглеп турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол назы четпээн өөредилге черлериниң ажылдакчыларының профессионал байырлалы-биле байырны чедирген:
Федерация Чөвүлелиниң Камгалал болгаш айыыл чок чорук комитединиң Кызылга болган үнүүшкүннүг хуралынга РФ-тиң субъектилеринге хөй-ниитиниң айыыл чок чоруун хандырарының айтырыын чугаалашкан.
Үнүүшкүннүг ындыг хуралдарны эрттирип турар сорулгазы Федералдыг Хуралдың кежигүннериниң хүлээп ап турар хоойлуларын чер-черлерде канчаар күүседип турары-биле таныжары болур.
Россияның Чазаа Тываның эң-не хөй шимчээшкинниг транспорт судалы - «Кызыл – Хандагайты» оруунга федералдыг эрге-байдалды берип, Моол биле Кыдат тавартыр Азия-Оожум океан регионунуң чурттарынче үнер арганы тургусканы - чурттуң күрүне кызыгаарында территориялар: Тыва, Хакасия, Красноярск край, Алтайның хөгжүлдезинге улуг дөгүм.
Ооң дугайында республиканың Баштыңы Тываның Национал театрынга шупту шуулганчылар-биле ужуражылга үезинде чугаалаан. «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның киржикчилериниң хөй санныг айтырыгларынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, Уралдың күрүнениң экономиктиг университединиң ректору Михаил Федоров, Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү Вероника Крашенинникова биле РФ-тиң камгалал сайыдының чөвүлекчизи Андрей Ильницкий, "Россияның аныяктарның сайгарлыкчы чоруунга деткимче төвүнүң» директору Артем Давыдов харыылаан.
Тывада чединмес байдалдыг өг-бүлелерге деткимче көргүзер талазы-биле хемчеглерни чедиишкинниг боттандырып турар. «2014-2016 чылдарда күш-ажыл болгаш күш-ажылга хаара тудары» күрүне программазының күсели-биле чурттакчы чоннуң ол категориязынга картофель үрезинин садып алыры-биле чазын бир миллион ажыг рубльди тускайлаан.
Регионалдыг орукту федералдыг эрге-байдалче шилчидериниң дугайында айтырыг талазы-биле Шолбан Кара-оол Дарганың чедиишкинин Тываның депутаттары бедии-биле үнелеп турар. Сентярбь 14-те РФ-тиң Чазак Даргазының оралакчызы Дмитрий Медведев Кызыл – Шагаан-Арыг – Чадаана – Хандагайты – Боршоо маршрудунуң федералдыг өнчү-хөреңгиже шилчиириниң дугайында айтыышкынга атты салган. Ынчап кээрде чогуур акшаландырыышкынны ол алыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың кадык камгалалының хоочуну, ат-сураглыг хирург Виктор Александрович Верещагинниң 82 харлап чорааш мөчээни-биле ханы кажыыдалын төрел болгаш чоок кижилеринге илергейлээн.
«Урал» аян-чоруктар академиязы» компанияның чиңгине директору, «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның эксперти Константин Попов «Культура, өөредилге, сагыш-сеткилдиң арыы» шөлчүгешке идепкейлиг ажылдаан. Константин Поповтуң хайгааралы-биле «Культура индустриязы – культура өнчү-салгалын кадагалаарынга регионнуң экономиктиг бурунгаарлаарының аргалары» угланыышкынга ажылдар чоруттунган.
«Ногаан Россия» бүгү-российжи экологтуг хөй-ниити шимчээшкининиң даргазы Константин Курченков – «Ногаан технологиялар» шөлчүгештиң эксперти. «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» бирги тыва бүгү-делегейниң аныяктар шуулганының үш хонуунда киржикчилерге өөредилгелер бээринден аңгыда, төлевилелдерге эксперт кылдыр ажылдап, эколог-коллегалары-биле эрге-чагырга органнарының болгаш хөй-ниити организацияларының төлээлеринге хөй санныг ажыл-агыйжы ужуражылгаларны эрттирген.
Бөгүн Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайда тудуг шөлдерин хынап көрген. 2013-2016 чылдарда Тыва Республикада озал-ондактыг чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны өскээр көжүрер талазы-биле республиканың адрестиг программазын боттандырар чуртталга бажыңнарының тудуун хынаан. База ол ышкаш Спутник микрорайонунда чаа уруглар садының ажыдыышкынынга киришкен.
Аныяктарның «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I шуулганын ажыдарының бүдүүзүнде сентябрь 19-та «Алдын-Булак» этнокультурлуг комплекске парлалга конференциязы болган. Киржикчилерни болгаш МИЧ-лерниң төлээлерин Тываның Журналистер эвилелиниң даргазы, Россияның Хөй-ниити палатазының кежигүнү Эльвира Лифанова таныштырган
Ооң дугайында, сентябрь 20-де, Тываның Национал театрынга Тывада бүгү-делегей аныяктарының «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I шуулганында келген эксперттер болгаш киржикчилер-биле ужуражылга үезинде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан.
РЭА-ның материалдыг культура төөгүзүнүң институдунуң директорунуң оралакчызы Наталья Соловьева «Евразияның интеллектуладыг алдыны» аныяктар шуулганының хүндүлүг аалчызы бооп Тывага келген. Тываның Национал театрынга эксперттер-биле ужуражылгада «Кызыл-Курагино» археологтуг-географтыг төлевилел 2014 чылда ОГН-ниң тулган төлевилели кылдыр шылгарааш, ону боттандырган коллективке берген шаңнал акшазын «Муң чылдарга деңнешкен узун орук…» деп эртемден археологтарның эртем ажылының альбомун үндүреринче кииргенин Наталья Соловьева дыңнаткан:
Понедельникте республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртканы селектор хуралда, АҮК айтырыгларының талазы-биле оралакчызы Сергей Ондар республикада мал чемин белеткеп турарының чорудуун дыңнаткан:
«13 муң тонна сигенни неделя дургузунда немей белеткээн. Ол дээрге Чөөн-Хемчик, Бии-Хем, Каа-Хем, Таңды кожууннарның көдээ ишчилериниң үлүү-дүр.
Сентябрь 18-те Россияның тускай тудугнуң директору Александр Волосов ээлчеглиг ажыл-агыйы-биле Тывага кээп чораан. Ооң келген чылдагааны - Кызылда шериг хоорайжыгажының тудуг ажылдарының чорудуу-биле таныжары болган. Тудуг шөлдерин регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол-биле кезип, көрген.
«Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның үшкү хүнүнде «Экономика болгаш сайгарлыкчы чорук: бизнестиң өзээ» шөлчүгештиң ажылы чымыштыг болган. Эгелеп чоруур сайгарлыкчылар болгаш бизнести эгелээр деп планнаан бөлүк аныяктар харылзааны сайзырадып, садыглаашкынны шапкынчыдарының билиглеринге хамаарышкан бизнес-оюнга киришкеннер.
Олег ЯСТРЕБОВ – шуулганның хүндүлүг аалчызы, эксперт, Россияның Улустарның найыралы университеттиң Юридиктиг институдунуң директору, профессор.
- Олег Александрович, «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» аныяктар шуулганында Европа биле Азияның интеграциязының дугайында дыка хөйнү чугаалап турар. Ол болдунар деп санаар силер бе? Европаның чурттары-биле хамаарылгавыс элээн кызыы апарган болгай. Азия чурттары-биле билчилгевис эки.
РФ-тиң Федерация Чөвүлелиниң кежигүнү, Волгоград облазындан сенатор, РФ-тиң алдарлыг спорт мастери, олимпий чемпиону, чиик атлетикага делегейниң болгаш Европаның хөй дакпыр чемпиону Татьяна Лебедева: – Россияга, делегейге дыка хөй аян-чорукчулап, хөй-ле чүүлдерни көрген мен, ынчалза-даа Тывага дыка таарзындым.
Тывада Туризмниң информастыг төвүнде фотоделгелге Орус Географтыг ниитилелдиң эң улуг төлевилели «Кызыл-Курагино» археологтуг-географтыг экспедицияга тураскааткан. Делегейде улуг хемчээлдиг археологтуг казыышкыннарның киржикчилериниң фотогалереяда ажылдары кичээнгейни хаара тудар.
Субботада Алдын-Булак этнокультура комплекизинге «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» аныяктарның бирги шуулганының байырлыг ажыдыышкыны болган черге чымыштыг ажылдың соонда хүндүлүг аалчылар, эксперттер, киржикчилер чыылган. Тываның Баштыңы Азий диптиң төвүнде хүндүлээчел тыва черде келген бүгү чонга байырны чедирген:
Субботада, бо эртен, Кызылдың аэропортунга «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I шуулганның кол эксперттери ужуп чедип келгеннер. Шуулганны кол идип үндүрген кижи - Уралдың күрүнениң экономиктиг университединиң ректору Михаил Федоров база оларның аразында.
«Культура. Өөредилге. Сагыш-сеткилдиң арыы» шөлчүгештиң баштайгы хүнүнде командалар кичээли эрткен: алды команданың киржикчилери культура өнчү-салгалын кадагалавышаан регионну хөгжүдери, регион чергелиг культура төлевилелдерин тургузары, чаа культура баазазынга культура-төөгү өнчү-салгалын эде бодаарының дугайында сайгарылгалыг чугааны чорутканнар.
РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округда бүрүн эргелиг төлээзи Николай Рогожкин делегей аныяктарының «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I шуулганның киржикчилеринге байыр чедириишкинин чоруткан:
- Хүндүлүг «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның киржикчилери болгаш организаторлары!
Делегейниң аныяктарның бирги «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганының чорудуу-биле индий фоточурукчунуң делгелгези Тывада ажыттынган. Катаптаттынмас фотоделгелгени Москвада Индияның Элчин черинде Джавахарлала Неру атыг культура төвү биле Тываның Национал музейи организастаан. Билдингир индий фоточурукчу, кинорежиссер-документалист, төөгүчү Беной Бехлдиң 60 хире ажылдарын Кызылче эккеп, ону музейге белек кылдыр дамчыткан.
Андрей Сапожников, бизнес-төлевилелдери, төлевилелдер удуртулгазы (РМВОК, социал төлевилел, четки төлевилелдери), аргументация теориязы болгаш практика талазы-биле программаларның чогаадыкчызы болгаш башкарыкчызы:
- Бөгүн элээн каш чадаларны эрттивис. Бирги ээлчегде, делегей трендилерин сайгарып, тыва заповедниктерниң ажылдакчыларының илеткелдерин дыңнадывыс. Ажыл-агыйжы оюннарны база ойнадывыс. «Тегдер булуду» рольдуг оюнну дыңнакчылар дыка сонуургаан
Тывага туризмниң келир үезиниң болгаш ылгавыр демдээниң дугайында. «Буян-Бадыргы» аалчылар бажыңының конференц-залынга «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның «Туризм болгаш ылгавыр демдекти тургузары» шөлчүгеш бодунуң ажылын 14.00 шакта эгелээн. Модератор кылдыр «Конкретика» консалтинг компанияның директору Надежда Макатрова үнген.
«Культура, өөредилге, сагыш-сеткилдиң арыы» шөлчүгештиң ажылында 70 ажыг кижи киржип турар, оларның аразында Индия биле Японияның делегациязы бар.
Шөлчүгештиң ажылын ооң куратору, Тываның өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей ажыдып, Тываның, ооң чурттакчыларының, культурология талаларының болгаш төөгүнүң чамдык арыннарын таныштырган.
Делегейниң аныяктарның бирги «Евразияның интеллектулдыг алдыны» шуулганының «Ногаан технологиялар» шөлчүгештиң программазы эксперттеринге болгаш киржикчилеринге чымыштыг эрткен. Ол хүн оларга Национал паркка, оон Улусчу чогаадылга бажыңының чанынга субботник-биле эгелээн.
РФ-тиң Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң сентябрь 14-те ат салган айтыышкыны езугаар, Кызыл-Шагаан-Арыг-Чадаана-Хандагайты-Боршоо автооруктуң маршруду федералдыг өнчүже шилчээн болгаш чогуур акшаландырыышкынны ап эгелээр.
Сибирь чоннарының дылын, төөгүзүн, культуразын билиринге Якутияның, Тываның, Хакасияның болгаш Алтайның студент командалары мөөрейлешкен. «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» делегей шуулганының чорудуу-биле Тываның күрүне университединге «Сибирьниң үндезин чоннарының дылдары» студентилерниң ийиги олимпиадазы эгелээн.
Тываның чазааның хуралынга Каа-Хем кожуунда 30 хире чыл ыяш болбаазырадып чоруур билдингир сайгарлыкчы Сергей Бочкаревтуң бизнес-төлевилелин көрген. Амгы үеде бүдүрүлгеде 22 кижи ажылдап турар, сезоннуг ажылдар үезинде оларны саны 30 хире чеде бээр. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинден бодунуң акша салыышкыны-биле катай, ниитизи-биле 9,1 млн. рубльдиң төлевилелиниң 3,8 млн. рубль хемчээлдиг күрүне деткимчезинче ол кордап турар.
Делегейниң аныяктарның бирги «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» шуулганның чорудуу-биле «Сибирьниң үндезин чоннарының дылдары» регионнар аразының студентилерниң ийиги олимпиадазының кежүгүннери Тываның найысылалында чедип келген. Олимпиадада М.К. Аммосов аттыг Соңгу-Чөөн чүктүң федералдыг университеди (Саха-Якут Республика), Даг-Алтайның күрүне унивеситеди (Алтай Республика), Н.Ф. Катанов аттыг Хакасияның күрүне университеди (Хакас Республика) база Тываның күрүне университеди (Тыва Республика) киржип турар.
Тыва Республикада ИХЯ-ның ажыл-чорудулгазынга планныг хыналдалыг регионда келген Россияның ИХЯ-ның кол инспектору, полицияның генерал-майору Эдуард Соболь-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужурашкан. Республикага 18 хонуктуң дургузунда ажылдаары-биле Россияның ИХЯ-зының шупту департаментилеринден болгаш кол федералдыг яамыдан 32 ажылдакчы келгенин ол чугаалаан.
2015 чылдың сентябрь 15-те Тывага 65 соңгулда кампаниязынга соңгулдалар эрткен: хоорай округунуң 2 төлээлекчилер органынче, 9 муниципалдыг районнарның, хоорайга деңнештирген 1 суурнуң, көдээ чурттакчылыг 53 черлерге. Республиканың соңгукчуларының ниити санының 70 хуузу азы 79536 кижи соңгулдага киришкен.
Делегей аныяктарының бирги «Евразияның интеллектуалдыг алдыны»: Күзелдер, Перспективалар. Кады ажылдажылга» деп шуулганы 2015 чылдың сентябрь 18-тен 21-ге чедир Тываның найысылалынга болуп эртер. Ооң темалыг беш шөлчүгештеринге ажылдаар киржикчилериниң, эсперттериниң болгаш кол удуртукчуларының аттары билдингир.
Чазактың аппарат хуралынга ол дугайында чугааны чоруткан. Республиканың мал ажыл-агыйларынга мал чиир тарааны амдыызында өртээ өспээнде, Тывадан соңгаар черлерден садып алыр даалганы, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оралакчызы Сергей Ондарга берген.
ТР-ниң чылыдылга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол кышка белениниң дугайында видео-селектор хуралда илеткээн. Сайыттың медээзи-биле алырга, планныг хемчеглерни боттандырарынга ниитизи-биле 140,2 млн. рубль акша-хөреңги көрдүнген, ооң 27,7 млн. рубли республика бюджединден.
Сентябрь 18-тен 21 хүннеринде Тываның найысылалынга «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» I бүгү-делегей аныяктар шуулганынга Моол, Кыдат, Япония, Индия, Армения, Кыргызтан, Казахстан, Узбекистан, Көрей Республика, Азербайджан болгаш Турменистандан база Россия Федерациязының 27 регионундан киржикчилер кээр. Тыва аныяктар аалчыларын уткууру-биле белеткенип турар.
Орус географтыг ниитилелдиң президентизи Сергей Шойгу Тывага эртер «Евразияның интеллектуалдыг алдыны» делегейниң аныяктар шуулганын деткээн. Шуулганның кол сорулгазынга күрүне эргелеп-башкарылгазында, бизнесте, делегей кады ажылдажылгазында, культуралар аразының коммуникациязында чугула айтырыгларны шиитпирлээринге аныяк, тоомча чок эвес оолдарны хаара тудары болур деп, ол көрүп турар.
Тываның найысылалынга эрткен субботада онзагай болуушкун – регионнуң спортчу объектилеринде сайзыраңгай спорттуң дөрт аңгы угланыышкыны - ча адыры, хостуг хүреш, бокс болгаш дзюдога ЦСКА-Тыва спорт школазының ажыдыышкыны болган.
Кадеттерниң президент училищезиниң баазазынга ол спортту ажыдар. Төлевилелдиң кол дүүштүрүкчүзү алды дакпыр олимпий чемпиону Виктор Ан болур – деп, Сочиге Олимпий оюннарының маадыры-биле чугаа соонда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ВКОНТАКТЫда арынынга бижээн. – Спортту деткип, Тывага келгени дээш Викторга кызыгаар чок четтиргеним илереттим!»
Аңаа республикада өөредилгениң шынарының, күрүнениң сөөлгү шылгалдаларының түңнелдериниң болгаш 2016 чылдарда адырның сорулгаларының дугайында айтырыгларны сайгарган. Өөредилге адырында кол сорулгаларның бирээзинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кадр айтырыын болгаш башкыларны белеткээриниң шынарын бедидеринге доктааган.
Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 101 чыл болганын демдеглээн байырлалда ЦСКА-Тыва спорт школазын ажыткан уттундурбас езулалдың соонда Шолбан Кара-оол база олимпий чемпионнары республиканың МИЧ-териниң журналистеринге бодалдары-биле үлешкан.
Чүзүн-баазын өңнерлиг шарларлыг боттарының ылгавырлыг хевин азы демдээн туткан яамылар, ведомстволар, албан черлерниң ажылчын коллективтериниң, студентилер, сургуулдар, школачылар болгаш спортчу ниитилелдер киришкен «Төрүттүнген хүнүң-биле, Кызыл!» байырлыг чыскаал-биле хоорай хүнү эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң негээни езугаар, чаа составтыг конкурс комиссиязы көдээ ажыл-агыйын хөгжүдеринче угланган республика бюджединден кады акшаландырар федералдыг программа-биле күрүне деткимчезин алырынче кордап турарларның даңзызын катап көрген. «Эгелеп чоруур арат», «Тараачын-арат ажыл-агый баазазынга өг-бүлениң мал фермаларын хөгжүдери», «2014-2017 чылдарда болгаш 2020 чылга чедир үеде көдээ территорияларның турум хөгжүлдези» программалар-биле күрүне деткимчезин алырларының шыңгыы шилилгезин чоруткан.
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини-биле, 2014 чылда, спонсорлар болгаш меценаттарның өргээни ачы-буян акша-хөреңгизи-биле найысылалдың мурнуу-барыын кезээнде чаа хүрээ тудуун эгелээн.
Кызыл хоорайга ЧЭТ-2 тудуунуң инвестиция төлевилелин боттандырар айтырыглар талазы-биле хуралды Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрттирген. «China Тianchen Engineering» корпорация биле «Западгаз» КХН-ден чогумчалыг инвесторлар-биле төлевилелди боттандырарынга киржир арганы чугаалашкан.
Делегейниң аныяктарының «Евразияның интеллектуалдыг алдыны: Перспективалар. Төлевилелдер. Кады ажылдажылга» I шуулганы Тываның найысылалы Кызыл хоорайга бо чылдың сентябрь 18-21-де болур.
Ол шуулган «Шапкын хөгжүлдениң Евразия өзээ» төлевилелге дүүштүр эртер, ында Евразияның харылзааларының, делегей ниитилежилгезиниң амгы үеде геополитиктиг байдалдарында айыыл чок чоруктуң, Европа эвилели-биле, Евразияның экономиктиг эвилели-биле кады ажылдажылганың перспективаларынга, шапкын хөгжүлдениң Евразия өзээниң эге чадазы болур
РФ-тиң ОБЯ эксперттериниң республикада озал-ондактыг чылыг генерациязы деп санааны Ак-Довурак биле Шагаан-Арыгда эрги ЧЭТ-терни солуур чаа котельная тудуунче «Энергия камгалалы» регион программазы-биле Тывада планнаттынган акша-хөреңгини киирер.
Буддийжи лама, Ыдыктыг Далай-Ламаның эмчизи, «Медицинада альтуризм» институду бүгү делегей организациязының президентизи Барри Керзинниң чырыдыышкын ажылы Тывада уламчылап турар. Россияның буддийжи республикаларында билдингир башкы Тываның күрүне университединиң, башкы болгаш эмчи колледжизиниң башкыларынга, студентилеринге болгаш сургуулдарынга лекцияларны номчаан.
Тываның Саң-хөө яамызының эгелээшкини-биле 2012 чылдан бээр чылдың-на саң-хөө билиглерниң талазы-биле аныяктар ортузунда чырыдыышкын ажылын чорудуп турар. Бо чылын Саң-хөө ажылдакчызының хүнүнге тураскааткан бүгү-российжи акцияга каттыжып,
Тываның Чазааның калбак хуралынга «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң баш бурунгаар түңнелдерин сайгарып, көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер болгаш ол адырда сайгарлыкчыларны деткиир программаларга федералдыг болгаш республика бюджединден күрүне деткимчезинче кордаан чаа бизнес-төлевилелдерни чугаалашкан.
РФ-тиң Күрдумазының депутады Лариса Шойгу ажыл-агый аайы-биле сентябрь 6-да-ла Тывада келген. Ооң чымыштыг ажыл графигинде Хөй-ниити хүлээп алыышкыны, «Тываның тулган күрүне ажылдакчылары» төлевилелдиң авторлар коллективи-биле ужуражылга база кирген.
Тыва Республиканың кадык камгалал сайыдының сентябрь 7-де дужаалы езугаар, бүгү-делегейниң Элээр хүнүнге тураскаадып арагалаашкын-биле демиселдиң хүнүн чарлаан.
Эрткен субботада, сентябрь 5-те, «Сайзырал» көдээ ажыл-агый рыногунга Сүт-Хөл, Тожу биле Чаа-Хөл кожууннар боттарының продукциязын делгеп, саарганнар.
«Күш-культура болгаш спорттуң хөгжүлдези» РФ-тиң күрүне программазының «2006-2015 чылдарда РФ-те күш-культура болгаш спорттуң хөгжүлдези» федералдыг тускай сорулгалыг программаның боттанылгазы-биле туткан Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурда чаа күш-культура-кадыкшылга төвүн ажыткан.
Сибирьниң МРСК ("Россеть" ЭАН-ның бөлүүнде) ниитилелинге хамааржыр «Кызыл» 220 кВ подстанциязында озал-ондактың соонда Кызыл хоорайда болгаш республиканың кожууннарында чырыкты берип эгелээн.
Эрткен пятницада Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Улуг-Хем кожуунда сиген кезилдезиниң чоруудун хынааш, эртенинде Таңды кожуунга чедип, Дүрген суурда Юрий Сугениң удуртканы тараачын-арат ажыл-агыйының бүдүрүлге шөлү болур сүт болбаазырадыр биче цегинге четкен. Бүдүрүлге бо чылдың июнь айда ажылдап эгелээш, 4,3 тонна сүт, 1,6 тонна кефир, 600 кг сметана, 540 кг творогту бүдүрүп четтигипкен.
Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраа деп черниң чоогунга сиген кезикчилериниң чыл санында эртип турар мөөрейи болган. Бо чылдагы маргылдаа киржикчилериниң санын улгаттырган, аңаа Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Мөңгүн-Тайга болгаш Кызылдың көдээ сумуларындан болгаш организацияларындан 18 команда киришкен.
Бо эртен Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурунга чедип, назылап кырааннар болгаш инвалидтерниң бажың-интернадының ажыл-агыйын хынаан. Бажың-интернат геронтология, энерел-сеткил болгаш психоневрология салбырларлыг. Ында 173 кижи чурттап турар. Регионнуң удуртукчузу чурттакчыларның, чуртталга корпустарының байдалын база ажылдакчыларның ажылын хынаан
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эрттиргени калбак чөвүлел хуралынга «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң баштайгы түңнелдерин үндүрген. Аңаа Чазак кежигүннери, муниципалдыг тургузугларның удуртукчулары, энергетика бүдүрүлгелериниң болгаш банк тургузугларының төлээлери, а ол ышкаш хуу сайгарлыкчылар киржип, бүгү республикада ажылдап турар иштики төлевилелдерниң күүселдезин сайгарган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол сентябрь 1-де республиканың педагогика ниитилежилгези-биле ужурашкан. Аңаа эрткен чөвүлел хуралга Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызының удуртулгазы, школалар директорлары, аныяк болгаш дуржулгалыг башкылар-биле чаа өөредилге чылының мурнады шиитпирлээр чүүлдерин, өөредилге организацияларынга өөредилгениң шынарын бедидериниң айтырыгларын чугаалашкан.
Тываның Баштыңы кызыл дипломнуглар-биле Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң, аныяктарны деткиириниң, орус болгаш тыва дылдарның, улусчу ужур-чаңчылдарның дугайында чугаалашкан. Тываның Экономика яамызының дыңнадыы-биле алырга, бо чылын өөредилге черлерин кызыл диплом-биле 301 кижи дооскан, эрткен чылга деңнээрге 2,5 катап хөй. Оларның 45-и республикадан дашкаар дээди өөредилге черлериниң, 78-зи – Тываның күрүне университединиң, 178-зи – ортумак тускай өөредилге черлериниң доозукчулары
Республиканың арга-арыг күрүне комитединиң дыңнадыы-биле алырга, Тываның девискээринде ниити шөлү 3855,5 гектар черде 24 арга-арыг өрттери хып турар. Кызыл, Танды биле Бии-Хем, Каа-Хем, Чөөн-Хемчик, Чеди-Хөл, Эрзин, Улуг-Хем биле Өвүр кожууннарда өрттер бүрүткеттинген.
Сентябрь 13-те, чаңгыс аай бадылаашкын хүнүнде, бистиң республикага тус черниң – 8 муниципалдыг районнуң төлээлекчилер хуралынче, Ак-Довурак хоорайның төлээлекчилер органынче чаңгыс мандаттыг 17 соңгулда округтарынга, Чадаананың төлээлекчи органынче база Кызыл хоорайда 4 округка немелде соңгулдалар эртер.
1943 чылдың сентябрь 1-де Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтузунче аъттанган Тыва Арат Республикадан эки турачыларга төөгүлүг тураскаалдың болгаш алдар-адының хүнүн Тыва демдеглээн. Тыва эки турачылар кудумчузунда Салчак Токага тураскаалдың чанынга эрге-хоойлу камгалаар структураларның, ОБЯ-ның кезектериниң ажылдакчыларының, кадеттер, дайынчы хөделиишкиннер хоочуннарының байырлыг чыскаалы-биле митинг эгелээн.
Билиглер хүнүнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, күрүне лицейиниң директору Татьяна Санчаа база ооң оралакчызы Вера Алдын-оол республиканың өөредилге албан черлериниң тускай угланыышкынының чидиг айтырыгларын сайгарып чугаалашкан.
Сентябрь 1-де Тываның күрүне университединиң студентилери Улусчу чогаадылга бажыңынга чыглыры чаңчыл апарган. Чаа өөредилге чылының эгелээнин студентилерниң уран чүүл көргүзүү-биле демдеглээн. Дээди өөредилге чериниң ректору Ольга Хомушку чыылганнарга Билиглер хүнү-биле байырны чедиргеш, республикада кадрларның кол дарганы – Тываның күрүне университединде бөгүн 819 бирги курсчулар өөренип эгелээнин ол дыңнаткан.
Тываның көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Сергей Огнев халашкан соонда, ооң орнунга Тес-Хем кожуун чагырга даргазы Юрий Тыт-оолду томуйлаан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаа сайыттың кандидатуразын көдээ ажыл-агый адырының хоочуннары болгаш муниципалдыг тургузугларның төлээлери-биле сайгарып, чөпшээрешкен.
Кызылдың Президентиниң кадет училищезиниң шупту 130 сургуулдары бирги улдуңда маадыр хоорай Севастопольже аъттаныптар! Ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Вконтактыда арынында бижээн: «Эки медээни дыңнадыры-биле далажыйн! Президентиниң кадет училищезинче эрткен чылын боолгаш бо чылын кирген оолдар шупту бирги улдуңну Севастопольга эрттирер!
«Күш-культура болгаш спорттуң хөгжүлдези» РФ-тиң күрүне программазында «2006-2015 чылдарда Россия Федерациязында күш-культураны болгаш спортту хөгжүдери» федералдыг тускай сорулгалыг программа-биле база бир спортчу объект Тывада туттунган. Регион бюджединден кады акшаландырганы-биле катай тудугнуң ниити өртээ 30 млн. 713,4 муң рубль болган.
Көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Огнев өг-бүле байдалы-биле албан-дужаалындан хостаткан. Ооң дугайында, понедельникте, чазак кежигүннериниң киржилгези-биле аппарат хуралында билдинген. Тываның Баштыңы С.И. Огневтуң ажылдан халажырын хүлээп ап, республикада сыын ажыл-агыйын катап тургузарынга киирген үлүг-хуузу дээш күрүне шаңналы – «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» атты тывыскан.
Регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оол ИХЯ, ОБЯ, Росхереглелхайгааралдың удуртукчулары, чазак кежигүннери, кожуун чагырга даргалары киришкен селектор хуралга ындыг даалганы берген. «Чаа өөредилге чылы эгеледи. Сентябрьда орук шимчээшкини көвүдээр.
Тываның найысылалынга Шахтернуң хүнүнде Арат шөлүн долдур чыылган чон «Фабрика» бөлүктүң концертин көрген. Ажылчын мергежилдиң ат-алдарын бедидип, күш-ажылды суртаалдаары-биле республика дөрт чыл улаштыр дагжыларның байырлалын российжи эстрада сылдыстарының киржилгези-биле демдеглеп турары ол.
Чаа өөредилге чылында Тываның школаларында даг мергежилинче угланыышкынныг өөредилге класстарын ажыткан. «Шахтер» класстарынга өөредилге чорудуун организастаар тускай программаны ажылдап кылган. Шенелде чорудар 5 школаны тодараткан. Ол школаларда бир классты-ла тускайлаан.
Хүндүлүг «Шын» солуннуң ажылдакчылары, хоочуннар база номчукчулар! Онзагай юбилей - эрги моол дылда “Эрге шөлээлиг Таңды - Тыва”, “Тываның шыны”, а 1931 чылдан эгелеп «Шын» солуннуң үндезилеттингенинден бээр 90 чыл болганы-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер!
Хөмүр-даш регионнары болур Тыва Республика биле Кемерово облазының удуртукчулары – Шолбан Кара-оол биле Аман Тулеев Шахтернуң хүнү-биле – бүгү чуртта ол адырның ажылдакчыларын болгаш бодунуң дагжыларын профессионал байырлалы-биле байырны чедирген!
Тываның Кадык камгалал яамызында «изиг шугумнуң» дугаары – 8 (394-22) 2-32-55
Кызыл-Красноярск маршрут-биле үнген «Истана» маркалыг микроавтобус-биле болган орук озал-ондааның дугайында дыңнадыг дарый келген. Красноярск крайның Зеледеево суурнуң чоогунга эртенгиниң сес шак үезинде авария болган.
Республиканың барыын кожууннарының оруктарын хандырарынга чугула херек, амгы үениң асфальт-бетон биче заводунуң шенелдезин чоруткан. Чеди ажылчын олуттуг, шимчеп чоруур комплекстиң бүдүрүкчү күчүзү, ээлчегни4 12 шагында 310 тонна асфальт, а айда бүдүрер асфльт-бетон холуксаазының ниити хемчээли 4800 тонна болур.
Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга Тываның өөредилге ажылдакчыларының чыл санында эртер август чөвүлел хуралы болуп эрткен. Аңаа башкыларның профессионал билиг-мергежилиниң хөгжүлдезин, бот-сайзырал, башкылаашкын болгаш кижизидилгениң чаа арга-хевирлерин дилеп ажыглавышаан өөредилгениң шынарын бедидер дугайында айтырыгларны сайгарып чугаалашкан
Подмосковьеде Ада-чурттуң авиациязын хөгжүдеринче угланган МАКС-2015 авиафорум үезинде «Тываның авиашугумнарынга» лизинги-биле «Сухой Суперджет-100» деп 10 самолетту дамчыдар дугайында керээге атты салган. Республиканың боттуң авиапарыгын көвүдедиринге ол чугула базым болган.
Фронтуже тыва кавалерийжи эскадронну аъткарган хүн – төөгүлүг сентябрь 1-ни республика Баштыңының чарлыы-биле Тыва бир дугаар демдеглеп эрттирер. Төөгүлүг хүнге тураскааткан хемчеглер август 28-те эгелээр: тыва эки турачыларның ады-биле адаан найысылалдың 13 кудумчузунга ында чурттап турар чуртакчыларны эвилелдеп, арыглаашкын акциязын аныяктар чорудар.
Тывада чаңгыс аэропорт «Кызылдың аэропорту» федералдыг казна бүдүрүлгези аэропорт комплекизин эде тудар талазы-биле конкурсту среда чарлаанын, күрүне чагыының сайтызында дыңнаткан.
Садыглажылгага киржир чагыгларны сентябрь 15-ке хүлээп алыр, конкурстуң түңнелин сентябрь 22-де үндүрер.
Вторникте Москва чоогунда Жуковскийде МАКС-2015 Бүгү-делегейниң авиация-космиктиг салону 12 дугаар ажыттынган. Авиасалоннуң ажылының баштайгы үш хонуун чаңчыл езугаар специалистер болгаш албан езузунуң кижилеринге тускайлаан, делгелгени 18 муң ажыг кижи көрген, организаторлар алызында 400 муңдан эвээш эвес кижи кээрин манап турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол вторникте, август 26-да, Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Александр Ткачев-биле ужурашкан. Эң-не кол чүүл – республиканың хууда дузалал ажыл-агыйларынга чедишпес мал чемин садып алыр чарыгдалдарын эгидип бээрин дугурушкан.
Кажан эстафетаны республикага эрттирип турда, кым-даа тайбыңның болгаш буянныг чоруктуң «төлээлекчизи» ындыг ырадыр ужа бээрин бодаваан. Тайбыңның көге-бугазы Хакасияга, Красноярск крайга четкеш, ам Германияның Бидербах деп суурунда барганы онзагай.
Тывада Регионнуң хан-дамыр төвүнге 74 харлыг аарыг кижиниң чүрээнге электрокардиостимулятор солуурунуң кезиишкинин кылганы - республикада бедик технологиялыг медицина ачы-дуза хөгжүлдезиниң чаа үе-чадазы болган. 2000 чылда Красноярск хоорайга бир дугаар ындыг кезиишкинни ол эр кижиге кылган турган. Ол аппараттың ажылдаар курлавыры төнгени-биле, 15 чыл эрткенде, ону дарый солууру негеттинип келген.
Август 24-түң хүнү-биле алырга, Тыва Республиканың арыг-арыг фондузундуң ниити шөлү 5774 га черинде 18 арга-арыг өрттери бүрүткеттинген, оларның 5469 газында өрт - арга-арыгларда.
212 га ниити шөлдүг 3 арга-арыг өртүн өжүрген.
Эрткен чылдың октябрьда аңдарылган Ми-8 вертолеттуң кезектерин сөөртүп эккээри-биле «ЮТэйр» компанияның Ка-32 агаар суднозунуң ачы-дуза чедирилгезин төлээринге 5 млн. 451,6 муң рубльди Тываның Чазааның курлавыр фондузундан аңгылап, республиканың орук-транспорт комплекизиниң яамызынче шилчиткен.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы, кааңнаашкындан мал чеминиң культураларын хемчээлди кызырылган деп, дыңнаткан. Август 21-ниң хүнүнге чедир муниципалдыг тургузуглар 2015 чылдың планының үштүң бир кезиин, азы эрткен чылдың бо-ла үезинге деңнээрге оон 2,5 катап эвээш - 40712 тонна сигенни белеткээн.
Тыва Республиканың Чазаа-биле Новосибирск облазының администрациязының аразында садыг-экономика, эртем-техника болгаш культура талазы-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулга езугаар чылдың-на Кызыл хоорайга «Тыва-Экспо» регионнар аразының делгелге-ярмарказынга Россияның регионнарындан бараан бүдүрүкчүлери болгаш фирмалар киржип турар.
Россия Федерациязының Арга-арыг кодекизиниң 11, 53.5 болгаш 83 чүүлдеринге, 1994 чылдың декабрь 21-де «Өрттүң айыыл чок чоруунуң дугайында» №69-ФХ Федералдыг хоойлуга, 2014 чылдың декабрь 29-та «Тыва Республикага өрттүң айыыл чок чоруунуң дугайында» Тыва Республиканың №1168 Хоойлузунга, 2011 чылдың ноябрь 3-те Арга-арыг ажыл-агыйының федералдыг агентилелиниң «Арга-арыгга өрттүң айыыл чок чоруун азы санитар айыыл чок чоруун хандырар сорулга-биле
Албан езузунуң хүнүн республикага байырлал чыскаалы-биле эгелээн. Ону Тываның эрге-чагырга органнарының төлээлери, Тывада кол федералдыг инспектор баштаан. Кызылдың Национал парыгындан төп шөлге чедир улус ажыл-агыйының болгаш социал адырның ажылдакчылары российжи триколорну тудуп алгаш эрткен.
Бо чылдың август 22-де бистиң чуртувус Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнүн демдеглеп турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол хүн-биле республиканың чурттакчыларынга болгаш аалчыларынга байыр чедирген.
«Республиканың хүндүлүг чурттакчылары! Бистиң чуртувуска аажок чугула байырлал — Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнү-биле байыр чедирип тур мен!
Ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол айыткан: «Демниг чон – ол дээрге бастырбаан Россия-дыр! Сөгүрбес бис, дүжүп бербес бис, туржур бис. Бистиң сүлде-сүзүүвүс бедии, нациявыс эртинези, чер девискээривистиң чаңгыс деми бар.
"Тыва Экспо" делгелге-ярмарказынга «Чаңгыс суур –чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң дыка хөй киржикчилери боттарының бараанын профессионал экспертизаже киирип, конкурс эртери шагда-ла чаа чүүл эвес.
Үш дугаар чыл школачы хеп-сын даарап турар хууда сайгарлыкчы Эмма Монгуш оларның бирээзи. 2013 чылда ол бодунуң продукциязының шынарынга «Тыва Экспонуң» алдын медалын чаалап алган.
Август 20-де ТР-ниң аныяктар херээ болгаш спорт сайыды Юрий Ооржак Ак-Довурак хоорайда эштир бассейнниң тудуун хынап четкен. Ону ТР-ниң Тудуг яамызы биле Капитал тудуг эргелели-биле кады чоруткан. «Объектиниң кол ооргаларын туткан, таваан кудары дооступ турар.
Чылдың-на август 22-де Россияга Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнүн демдеглеп эрттирип турар. РФ-тиң Президентизиниң 1994 чылдың август 20-де «Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнүнүң дугайында» № 1710 чарлыы-биле ол хүннү тургускан.
«Үстүү Енисей болгаш аңаа чоок территорияларда бурунгу культура» бүгү-российжи эртем конференциязының чорудуу-биле ССРЭ-ниң ЭА-ның Саян-Тыва археологтуг экспедицияның 50 чылынга тураскааткан делгелгениң ажыдыышкыны август 21-де Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң «Хааннар шынаазының эртинелери» залга болур.
Бай-Хаак суурда беш ээлчегниң бирээзинде-ле 156 кижиге санаттынган, чемненир черлиг, сауналыг, душ өрээлдиг, бүгү талазы-биле таарымчалыг спортчу төптүң тудуу адакталган. Тудуг объектизин ажыглалга киирериниң документилерин долдурар ажылдар бо хонуктарда чоруп турар.
Ажыл-агый аайы-биле Москвада чоруп турар Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол федералдыг яамылар болгаш ведомстволарга ужуражылгаларны эрттирер. Россияның Көдээ ажыл-агый яамызынга «Эгелеп чоруур арат» программаны ам-даа боттандырарының, чайның изиг халыынындан болгаш кааңнаашкындан когараан көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге шүүделди эгидериниң дугайында чугааларны чорудар.
Тыва Республиканың Аныяктар херээ болгаш спорт яамызы «Аныяктарның бизнес-төлевилелдери 2015» республика конкурузунуң түңнелдерин үндүрген. Республиканың аныяк хамаатыларындан 54 чагыг киргенин сайыттың оралакчызы Юлия Ондар дыңнаткан.
«МегаФон» компанияның техниктиг специалистери Тыва Республиканың ыраккы 15 чурттакчылыг пунктуларында четкиниң хемчээлин калбартыр ажылдарны чоруткан. Ооң ачызы-биле абонентилерге чедингир 3G-Интернеттиң ортумак дүргени секундада 4-5 Мбит апарган.
Кандыг ведомство азы компания агаар транспортун бээри амдыызында билдинмес: эрткен чылдың октябрьда агаарның багай болганындан бедик даг ийинге үскен Ми-8-тиң артынчыларын көдүрдүр талазы-биле хемчеглерни чорудуп шыдаар вертолетту бээр дугайында чугааны «ЮТЭЙР» хуу авиакомпания база Россияның ОБЯ-ның Сибирьде регион төвү-биле кылып турар.
Өөредилге чылынга белениниң паспортун 461 албан чери алыр ужурлуг. Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Тес-Хем, Бии-Хем, Тере-Хөл, Тожу, Барыын-Хемчик кожууннарның база Ак-Довурак биле Кызыл хоорайларның школалары болгаш уруглар садтары агар септелгелерни бүрүнү-биле дооскан. Черби, Шамбалыг, Сукпак, Бай-Хаак, Ээрбек суурларның школаларында муниципалдыг программа-биле одалга системазының капиталдыг септелгелери доостурунуң кырында.
Тываның Кадык камгалал яамызы 2015 чылдың бирги чартык чылының түңнелин үндүрген. Республикада хан-дамыр эргилдезиниң аарыгларындан 2,3 хуу, туберкулезтан 15,3 хуу, орук-транспорт озал-ондаандан 10,8 хууга өлүп-хораары кызырылган болза, ыжык аарыгларындан чок болуру көвүдээн. Отчеттуг үеде онкологтуг аарыглардан чок болуру 9,2 хуу өскен, российжи деңнелден 40 хуу эвээш, 100 муң чурттакчыга онааштыр 121,1 кижи.
Августуң 21-23 хүннеринде «Субедей» универсалдыг спорт комплекизинге «Тыва Экспо-2015. Күс» XIV регионнар аразының универсалдыг делгелге-ярмарказы эртер. Делгелгеге Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Томск, Омск, Оренбург, Челябинск болгаш Кемерово областардан, Красноярск и Алтай крайлардан, Хакас болгаш Тыва Республикалардан биче болгаш ортумак бизнестиң төлээлери, бүдүрүлгелер болгаш организациялар киржир.
Тывада хевирлеттинген Төп шериг округунуң (ТШО) дагжы мото-адыгжы бригадазы тускай хүлээлгелиг модернизастаттынган "Тигр-М СпН" деп 30 куяк-автомобильдерни алган, деп ТШО-нуң парлалга албаны дыңнаткан.
"Амгы үеде Кемерово областың Юрга хоорайда 41-ги ниити шериг армиязының эң-не улуг полигонунда шериг албанныглар ол автомобильдерни башкарып өөренип турарлар.
Август 17-де Крымга Россияның Президентизи Владимир Путин туризмни хөгжүдер талазы-биле Күрүне Чөвүлелиниң хуралын эрттирген.
Россияда турисчи ачы-дуза рыногунда байдал сөөлгү чылдарда эки талаже өскерилген болгаш РФ-те туризмни шынарлыг чорудар болза, экономиканың дээштиг адырынче хуулдуруп алырының бүгү аргалары бар деп, РФ-тиң Президентизи чугаалаан.
Россияның Президентизи Владимир Путин турисчи агентилелдерниң ажыл-чорудулгазын идегелдиг болгаш көскү болдурарын чедип ап, мөлчүкчү фирмалардан адырлыры чугула деп демдеглээн. Ону чедип алырда турагентилелдерниң чаңгыс аай реестрин тургузар.
Бөгүн Тывада хөөмей хүнүн бир дугаар демдеглеп турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2015 чылдың август 12-де «Тыва Республикага Хөөмей хүнүн тургузарының дугайында» чарлыкка атты салган. Бо чылдың август 17-ден ол хүннү демдеглеп эгелээн. Тываларның бот-тускайлаң культуразын кадагалап, тыва чоннуң чаңчылчаан культуразының чарылбас кезээ болур хөөмей уран чүүлүн болгаш сагыш-сеткил байлаан нептередир дээш, ол хүннү чарлаанын Тываның Баштыңы тайылбырлаан.
РФ-тиң Күрчөвүлелиниң Президиум кежигүнү, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле Крымда. Аңаа туризмни хөгжүдер талазы-биле күрүне чөвүлелиниң президиум хуралы эртер.
Хуралдың киржикчилери күрүне баштыңы Владимир Путинге виза чок эрттирилге чурумун саналдаар болгаш туризм адырында эргижирээн хоойлужудулга айтырыгларын чугаалажыр деп, Медээлер РИА дамчыткан.
В. Көк-оол аттыг Национал театрга «Хөөмей – Азия төвүнде» I бүгү-делегей чергелиг фестивальдың тиилекчилерин шаңнап, гала-концертти эрттирген. Байырлыг кежээ фестивальдың видеода тырттырган хүн демдеглели-биле таныштырып, каш хонукта эрткен мөөрейниң агымынче көрүкчүлерни база катап ээлдирип, чогаадыкчы тура-соруктуг хөгжүмнүң байлаанга база катап эжиндирген.
Тываның Баштыңының шаңналы дээш “Азия төвүнде – хөөмей” I бүгү-делегей чергелиг фестивальдың түңнелдерин чарлап, гала-концертти көргүзер бертинде, регионнар болгаш федералдыг массалыг информация чепсектериниң журналистери-биле парлалга-конференциязын эрттирген. Парлалга-конференциязының киржикчилери хөөмейжи Тываның, хөөмей фестивалының, хөөмей уран чүүлү база чуртталга философиязының дугайында сагыш-сеткилин үлежип, организастыг айтырыгларны база келир үениң фестивалының дугайында чугаалашкан.
“Азия төвүнде – хөөмей” I бүгү-делегей чергелиг фестивальдың мөөрей программазы Тыва культура төвүнге болгаш Улусчу чогаадылга бажыңынга аншлаг-биле уламчылаан. Евгений Сарыглар, Аян-оол Сам, Болот Байрышев, Бады-Доржу Ондар, Хосоо дээн ышкаш ат-сураглыг хөөмейжилер хөөмей-сыгыдын бараалгаткан.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым болгаш бистиң республиканың аалчылары!
Тываның кол күрүне байырлалы — Республика хүнү-биле силерге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! Азияның төвүнге бот-догуннаан күрүнени тургузарының дугайында шиитпирни Суг-Бажы деп черге 1921 чылдың август 14-те хүлээп алган.
Бөгүн, август 14-те, Ленин кудумчузунда Арат шөлүнде информастыг LED-экранга В. Көк-оол аттыг Тыва Республиканың Национал театрынга эртер «Хөөмей – Азия төвүнде» I бүгү делегей фестивалының байырлыг хаашкынын онлайн-чурум-биле дамчыдар.
Август 10-15 хүннеринде
Республика хүнүнге болгаш «Хөөмей - Азияның төвүнде» бүгү делегей чергелиг хөөмей фестивалынга тураскааткан хөөмей дугайында көжүп чоруур делгелге - Национал хөгжүм-шии театрының фойезинге 10.00 – 17.00 шактарда.
Август 14-те
«Азияның төвүнде Хөөмей» делегей чергелиг хөөмей фестивалының байырлыг хаашкыны. Тыва Республиканың хүнү-биле республиканың аалчыларынга болгаш чурттакчыларынга байыр чедириишкини - Национал хөгжүм-шии театрынга 17.00 шакта.
Средада республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол Каа-Хем кожуунче ажыл-агыйжы үнүүшкүннү кылып, тудуг объектилерин хынап, Дерзиг-Аксы биле Авыйган суурларда психоневрологтуг интернаттарның ажыл-чорудулгазын хынаан. Бирээде, эрги тудугларның – чурттаар болгаш административтиг корпустарның байдалын, аарыг кижилерни ажаап турарын база ажылдакчыларның ажылының шынарын көрген.
Тываның Баштыңы ындыг даалганы бодунуң оралакчызы – тудуг сайыды Александр Свинцовка берген. Тываның Баштыңының Каа-Хем кожуунга ажыл-агыйжы үнүүшкүнүнүң үезинде, тудуг шөлүнге, ындыг чугаа болган. 2015 чылда ийи улуг спортчу объектилерни доозарынга федералдыг бюджеттен субсидияның арткан кезээниң дугайында РФ-тиң Спорт яамызы биле Тыва дугуржулгага чоокта чаа атты салганын сагындыраал.
«Хөөмей – Азияның төвүнде» бүгү-делегей мөөрей-фестивальдың ийиги хүнүнде Тываның Баштыңының шаңналы дээш хөөмейжилерниң ортузунда чижилге улам күштелип, көрүкчүлерниң сонуургалын хаара туткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ВКонтактыда арнынга хамаатылардан уругларынга өөредилге номнарын боттарының акшазы-биле садып алырының талазы-биле айтырыг кирген. Ол кирген айтырыгда хөй уруглуг ие сес класс бир уруунуң өөредилге номнары дээш 4787 рубльди төлээр ужурга таваржып турар, а иениң шалыңы 6000 рубль.
Мөңгүн-Тайгада сиген шөлдерниң 60 хуузу кааңнаашкындан когараан. Ындыг болзажок кожуун чагырга даргазының көдээ ажыл-агый болгаш экология талазы-биле оралакчызы Александр Донгактың чугаазы-биле алырга, мал чеминиң белеткели эгелээн. Бо хүннүң байдалы-биле кожуун 216 тонна сигенни кезип алган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Алтай Республиканың Эл-Курултай күрүне чыыжының даргазы, Алтай Республикада ЮНЭСКО херектериниң талазы-биле комиссияның баштаар чериниң даргазы Иван Белеков-биле ужурашкан.
«Хөөмей – Азия төвүнде» бүгү делегей чергелиг фестивальдың бирги мөөрейлиг хүнү эрткен. Мөөрейниң баштайгы хүнүнде, Тыва культура төвүнге, Моолдан, Япониядан, Кыдаттан, Хакасиядан, Башкортостандан, Даг Алтайдан, Тываның кожууннарындан 30 хире киржикчи хөөмейниң аңгы-аңгы хевирлерин бараалгадып, кайыындан бээр келген чонну кайгаткан.
Кызылдың эрик кыдыында «Хааннар аңнаашкыны» скульптура ансамблиниң шөлүнге фестивальдың байырлыг ажыдыышкыны эрткен. Тываның Национал театрының артистери чыылган чонга театржыткан көргүзүгнү бараалгаткан. Долгандыр бойдузунга, өгбелерниң сүлде-сүзүүнден чедиишкиннерни, чаагай чорукту болгаш сайзыралды дилээн алгыш, Төрээн чуртунга, күчүлүг Эне-Сай – Улуг-Хемге ынакшылын алгаан ыры, Азия төвүнге фестивальдың аалчылары-биле ужуражылганың өөрүшкүзү болгаш тываларның саң салыр хамнаашкын езулалы-биле Тывада сыгыт-хөөмейниң дөрт хүнүнүң марафону эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оруктарның байдалын болгаш орукка айыыл чок чорукту хандырар дугайында чугааны көдүрген. Озал-ондактарның бир чылдагааны – кол орукче кирип турар боттары тывылган бичии оруктар деп, ол айыткан. Шак ындыг чүүлдү Кызыл хоорай биле Кызыл кожуунну тудуштурган Магистральная кудумчузундан көрүп болур.
Ол дугайында чазак даргазының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Органа Натсак дыңнаткан. 1 хар 1 айлыг уруг 1 дугаар республика эмнелгезиниң реанимация салбырында чыдар. Бичии чашка чогуур эмнээшкинни база реабилитацияны чорударын Тываның кадык камгалал сайыды Орлан Донгакка дааскан.
Понедельникте аппарат хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Тываавианың» Ми-8 вертоледунуң озал-ондакка таварышканының байдалдарын болгаш черин тодарадыр хемчеглер дугайында айтырыгны көдүрген. Агаар суднозунуң аңдарылганының чылдагааннарын истээр штабка ниити кады ажылдажылганы дагзып, МИЧ-терге мөчээн кижилерниң дөргүл-төрелиниң сагыш-сеткил болгаш этниктиг норманы сагып, медээлерни чырыдарын сүмелээн.
АВГУСТ 10-да
Тыва Республиканың Баштыңының шаңналы дээш «Азия төвүнде хөөмей» I бүгү чоннар фестивалының байырлыг ажыдыышкыны – «Азия төвү» скульптура комплекизинге 20.00 шакта.
АВГУСТ 11-де
«Чаңгыстың күүселдези» номинацияга мөөрей – Чаңчылчаан тыва культура төвүнүң концерт залынга 09.00 шакта;
«Амгы интерпретацияда хөөмей» номинацияга ансамбльдар мөөрейи – Улусчу чогаадылга бажыңының концерт залынга 14.00 шакта;
«Бооп болбаан кааңнашкын! Кажанда-даа тайга мындыг кургаг чытканын сагынмас-тыр мен! Чаңгыс чер чурттугларым, арга-арыгга от-биле кончуг оваарымчалыг болуруңарны силерден диледим. Аргалыг-ла болза, арга-арыгже кирбеңер. Дыка хөй кожууннарда чагган кезек чаъстар – бичии када соксаш дигген дыш-тыр. Ол үени ажыглап, өрттү өжүрүңер. Чаъстыг хүннерде, кижилерни мөөңнеп, аргалыг болза эртенги үени ажыглааны дээре.
1999 чылдың февраль 12-де № 143 «Тыва Республиканың байырлал хүннериниң дугайында» Тыва Республиканың хоойлузунуң 1 чүүлүнге дүүштүр, Тыва Республиканың күрүне байырлалдарынга чылдың-на август 15-те демдеглеп турарывыс Тыва Республиканың хүнү база хамааржыр. Ол хоойлунуң нормазы езугаар Тыва Республиканың хүнү - ажылдавас байырлал хүнү болур.
Август 7-де тус чернии-биле 22 шак 20 минута турда, Кризистиг байдалдарда эргелеп-башкарылга төвүнүң оперативтиг төвүнче, Кызыл кожуунда даглыг сын ийинде, эрткен чылын октябрьда читкен «Тыва-Авиа» авиакомпанияның МИ-8 вертоледунуң кезектери тывылган хевирлиг деп, дыңнадыг келген.
Тудугжунуң хүнү — тудуг ажылдакчыларының профессионал байырлалы. Россияда ону августуң ийиги улуг-хүнүнде демдеглеп турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол полфессионал байырлалы-биле республиканың тудугжуларынга байырны чедирген: «Тываның тудуг комплекизиниң хүндүлүг ажылдакчылары болгаш хоочуннары! Тудугжунуң хүнү - профессионал байырлалыңар-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер!
«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң боттанылгазы-биле сүт болбаазырадырының чаа модульдуг цегин «Саян Даа» көдээ ажыл-агый кооперативи Кур-Чер суурда албан езузу-биле ажыткан. Ону тыва аъш-чемниң уран кылыкчызы, Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы, агробизнестиң удуртукчузу Дарисю Данзурун ажыткан.
Улуг эвес Кур-Чер суурнуң чурттакчыларынга ол хүн уттундурбас хүн бооп артар. Үш онзагай болуушкун чүгле суурнуң эвес, найысылалдан аалчыларның база кичээнгейин хаара туткан. Оларның бирээзи – суурнуң төп кудумчузунда ийи ийи аал чурттаар бажыңның чанынга болган. Байырлыг байдалга Тываның Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, Чазак Даргазының оралакчызы Сергей Ондар, Кызыл кожуун чагыргазы аныяк үш өг-бүлеге: Чодураа Меңнигге, Августина Донгакка, Айсун Сандыкка чаа квартираларның дүлгүүрүн хүлээткен.
Август 6-да Кур-Чер суурда Артыш Монгуш биле Инга Има база Орлан Саая биле Таира Кыргыс аныяктар тыва ужур-чаңчылдар-биле эрттиргени куда найыр дою уттунбурбас болуушкун болган. Өгленишкен аныяктарны шөлде тиккен аккыр өглерде ада-иелери ак кадактыг, сүттүг шайы-биле уткуп алган. Аныяктарга ак кадактар-биле хол баглаары, келин кыстың чажын ийи чара өрүүрү, чартыктажыры, йөрээл сөстер дамчыдары дээн ышкаш тыва чаңчыл ужурларын сагаан.
Курагино-Кызыл-Элегес-Аксы демир-орук тудуунуң инвестиция төлевилели-биле Улуг-Хем хөмүр-даш чыдынының Элегесте тывыжының «Элегес» даг-болбаазырадылга комплекизиниң келир үеде тудуу турар Красная горка деп черде археологтуг ажылдар уламчылавышаан. Шахтаның үлетпүр зоназында Красная Горка 1, 2, 3, деп адаар эрте бурунгу чевеглер-биле, элээн каш базырыктарлыг улуг эрте бурунгу чевегни Россияның Эртемнер академиязының Материалдыг культура төөгү институдунуң Тываның археологтуг экспедициязы Элегест-Аксы суурнуң девискээринден 2007-2009 чылдарда-ла тыпкан.
Улуг сайгарлыкчы, поляржы, меценат, дипломат – РФ-тиң Лозаннада Хүндүлүг консулу Фредерик Паулсен делегей ниитилелинге тускайлаң кайгамчык Тываны ажыдарын саналдаан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле средада ужурашкаш, Тыва Республиканың езу-чаңчылдар, культура болгаш сагыш-сеткил өнчүзүн шиңгээдириниң айтырыгларын сайгарганнар.
«Петербургская политика» фондунуң сайтызында бо чылдың июль дээш российжи субъектилерниң ээлчеглиг рейтингизин парлаан. Тыва социал-политиктиг бедик чадазын көргүзүп, рейтингиде эки туружун ээлевишаан. Республика амыдыралында эки болуушкуннар кылдыр республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол биле Инвестиция климадын экижидеринге кады ажылдажылга айтырыгларында стратегиктиг инициативалар агентилелиниң төлээлери-биле чугаалажыышкынны эксперттер демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол июнь айда, бизнес болгаш глобалдыг экономика айтырыгларының талазы-биле кол болгаш улуг ужур-уткалыг 19-ку Санкт-Петербургтуң экономиктиг шуулганының үезинде, бүгү делегейде ат-сураглыг сайгарлыкчы Джек Маны Тываже чалаан турган. Чылдың-на ол форумга 60 хире чурттардан киржикчилер, оларның аразында күрүне болгаш чазак баштыңнары, чазак даргалары, сайыттар, губернаторлар, улуг делегей компанияларының болгаш хөй-ниити организацияларының удуртукчулары, политиктиг партияларның лидерлери, эртемденнер болгаш специалистер, массалыг информация чепсектериниң төлээлери бар.
Август 3-тен эгелеп Новосибирскиде авиарейстерниң расписаниези пассажирлерге таарымчалыг болу берген. Тываның Чазааның Кызыл биле Новосибирск, Красноярск хоорайлар аразынга авиа-аргыштырылганың негелделерин эде көөр талазы-биле дилээн Агаар транспортунуң федералдыг агентилели хандырган. Москва рейстеринге ужар пассажирлер ол хоорайларның аэропортунга хөй шак манаашкынга олурары - сайгарылганың кол темазы болган.
Август 11-де «Байлак» ургалар лагериниң баазазынга республиканың мурнуу кезээнде кадыкшылга лагерьлериниң «Чагытай өңнүктерин уткуп тур» деп фестиваль эртер. Аңаа Эрзинниң «Отчугаш», Тес-Хемниң «Сайлык», Улуг-Хемниң «Чодураа», Чеди-Хөлдүң «Металлург», Тыва Республиканың Өөредилге яамызының «Юность», Тыва Республиканың Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң «Байлак», Тыва Республиканың профэвилелдер федерациязының «Чагытай» и «Орленок» лагерьлери киржир.
Чүгле карак кызыл күш-ажыл болгаш түңнелдерни чедип алыр дээн сорулга чедиишкиннерни эккээр деп, арат Аяс Тюлюш санап чоруур. Тура-соруктуг арат 1996 чылда биче хемчээлдиг хлеб быжырар черден бодунуң бизнезин эгелээш, баштай бирги садыын, оон ийигизин, үшкүзүн, банкет залдыг кафени ажыдып, улам сайзыраан. Көдээ черниң сайгарлыкчызы ажылының чедиишкиннеринге сорук киргеш, көдээ ажыл-агыйы-биле туттунчуп, бүдүрүлгени улам калбартыр сорулганы салган.
Россияның регионнарынга кааңнаашкынның чедирген когаралының чедирген түңү 7 млрд. рубль ажыг деп, РФ-тиң Чазааның баштыңы Дмитрий Медведев понедельникте дыңнаткан.
Эң-не когараан черлерге Волгоград, Саратов, Самара, Оренбург база Иркутск областары, Забайкалье край, Тыва, Бурятия, Калмыкия хамааржыр деп, ТАСС дамчыткан.
Наадым-2015-тиң чемпиону Николай Норбу «Эгелеп чоруур арат» программа-биле күрүне деткимчезин алгаш, тараачын-арат ажыл-агыйын үш чыл бурунгаар тургускан. Чазактың деткимчези 1450 муң рубль акшазы-биле 200 баш төрүүр хой, трактор, кадыыр, андазын, чүдүрер техника садып ап, ажыл-агыйын улам хөгжүткен. Ам ооң коданында 600 хире баш хой бар
Республиканың Баштыңы, эрткен улуг-хүнде, Россияның агаар-десант шериглерниң 85 чылынга тураскааткан хемчеглер үезинде аныяк кызыгааржылар-биле бир-ле дугаар ужурашкан. Бөгүн олар Тываның Баштыңының албан езузунуң хүлээп алыышкынынга хол куруг эвес, эрткен ужуражылга үезинде тырттырган фоточуруу биле Россияның кызыгаар албанының төөгүзүнүң дугайында албомнуг келгеннер.
Республикада чай изиг, каңдаашкынныг болза-даа, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл, Бии-Хем, Каа-Хем, Таңды, Чеди-Хөл, Өвүр база Тожу кожууннарда мал чеминиң белеткели эгелээн. Ажыл-агыйның бүгү хевирлери 6362 тонна сигенни, азы 122780 тонна мал чеми белеткээр хүлээлгениң 5,2 хуузун күүсеткен. 6497 га сиген шөлүнден 2961 гектарында сигенни бөлген.
Билдингир швед эртемден, бизнесмен, филантроп база аян-чорукчу, «Арктика-2007» экспедиция үезинде «Мир-2» суг ханызынче кирер аппараттың экипаж кежигүнү Фредерик Паулсен европейжи университеттер болгаш институттарның 13 төлээзи кирген улуг делегацияның составы-биле Тывада келген.
Россияның агаар-десант шерии 85 чылын демдеглеп эрттирген. Чурттуң аңгы-аңгы хоорайларында байырлыг хемчеглер эрткен. «Тываның оолдарынга: дайынчы хөделиишкиннерде мөчээннерге болгаш дириглерге» деп десантчыларга тураскаалды байырлыг ол хүнде Тывада ажыткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол профессионал байырлалы-биле десанчыларга байырны чедирген:
«Россияның агаар-десант шерииниң 85 чылының хүнүнде дайынчыларның чүс-чүс даалгаларны чедиишкинниг күүседип турганы чадаг шериглерниң дайынчы машиназын тураскаал кылдыр ажыткан. Россияның камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгу Тываның шупту: дайынчы чөрүлдээлерге мөчээн болгаш дириг-даа оолдарынга алдар кылдыр Тиилелге шөлүнге алдарлыг БМП-ни тургузарын боду деткээн» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Россияның энергетика сайыды Александр Новактың дугурушканы-биле оралакчы сайыт Владимир Кравченкога удурткан ажылчын бөлүк июль 29-та Тывада келген. Регионнуң территориязында чылыдылга-энергетика комплекизиниң шупту объектилерин хынап, энергетиканы хөгжүдериниң аргаларын тып, Тывага идегелдиг чырык болгаш чылыг хандырылгазының айтырыгларын өөренип көөр сорулгалыг.
Россияның Энергетика яамызы-биле Тываның Чазааның кады ажылдажылгазының ажылчын бөлүү Кызылдың чылыдылга-энергетика төвүнге четкен. РФ-тиң энергетика сайыдының оралакчызы Вячеслав Кравченко, Россияның Энергетика яамызының Электроэнергетика хөгжүлдезиниң департаментизиниң, Энергоэнергетикада оперативтиг контроль болгаш башкарылга департаментизиниң удуртукчулары объектиниң техниктиг байдалын көрген.
Ада-иелерниң харыысалгазын болгаш уругларның айыыл чок чоруун организастаарының шынарын бедидери-биле комплекстиг хемчеглер планын Тываның Чазаа бадылаан. Назы четпээннерниң эргелерин камгалаарынга, өг-бүледе таарымча чок байдалды эге дээрезинде илередириниң чаа технологияларын болгаш аргаларын кииреринге, дуза хереглеттинип турар уруглар дугайында харагалзал, полиция, эмнелге, башкылаашкын болгаш өске-даа структуралар органнарынга дыңнадыр системаны тургузарын эрге-чагырганың бүгү деңнелдериниң органнарынга даалгалар берген планны июль 22-де бадылаан.
Республика бюджединиң акша-хөреңгизи-биле өскүс уругларга, эргижирээн болгаш озал-ондактыг чуртталга фондузундан өскээр көжүрер хамаатыларга бажыңнарны тудуп турар. Ооң-биле чергелештир, назы четпээннерге өөредилге албан черлериниң тудуунга база эде чаартырынга, көдээ черде чурттап турар аныяк өг-бүлелерниң болгаш хамаатыларның чуртталга байдалын экижидеринге акша-хөреңгини аңгылап турар.
Уруглар туризминиң Улуг Тиилелгениң 70 чылынга тураскааткан акцияны «Тиилелгениң маршруттары» культура-билиишкинниг национал программазының боттанылгазы-биле Культура яамызы чорудуп турар. Тываның школачылары Жуков хоорайда совет шериглерниң маадырлыг эрткен черлеринге чедип, «Ильинские рубежи» шериг-төөгү музейин сонуургап, Калуга биле Тула хоорайларга таныштырылга экскурсияларга киржир аргалыг.
Үстүү-Хүрээ» дириг хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалы бөмбүрзектиң бүгү булуңнарындан хард-роктан эгелээш этнога чедир хөгжүмнүң аңгы-аңгы угланыышкыннар болгаш хевирлериниң күүседикчилерин чаңгыс черге чыгган демократчы чоруу-биле сонуургалды хаара туткан байырлал-дыр – деп, соцчеткилерде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң бодалын илереткен.
Тывада хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төптерге оочур манап олургаш, сөстүң уран мастериниң чогаадылгазы-биле таныжып болур деп, Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызы дыңнадып турар. Оон аңгыда, ХАТ четкилеринге Литература чылында парлалга продукциязын садар немелде пунктуларны организастаар.
Августуң 10-14 хүннеринде республика найысылалынга «Азияның төвүнде хөөмей» I бүгү чоннарның фестивалы болуп эртер. Мөөрейге Россиядан, Испания, Италия, Франция, АКШ, Финляндия, Нидерланды, Турция, Кыдат болгаш Япониядан 200 ажыг бөлүктер болгаш хөөмейниң күүседикчилери киржир.
Россияның энергетика сайыды Александр Новактың даалгазы-биле бо неделяда Тывага Россияның энергетика яамызындан ажылчын бөлүк келир. Чоокта чаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ажыл-агыйжы ужуражылганың түңнелдери езугаар ындыг айтыышкын хүлээп алдынган.
2015-2016 чылдарда боттандырар кризиске удур программа-биле школаларда өөреникчилерниң математика, орус дыл, физика болгаш информатикада ниити билииниң шынарын бедидер сорулганы салган. Ооң кол күүседикчилери - ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы, Тываның кадрларның билиин эде белеткээр болгаш бедидер күрүне институду, өөредилгениң шынарынга үнелел бээр институт, национал школаны хөгжүдер институт болгаш өөредилге организациялары болур
Чайгы лагерьниң дирекциязы хыналда-хайгаарал органнарының илереткен четпестерин шуптузун чайлаткан: оран-саваларны, девискээрни дезинфекциялаан, саргыга энтомологтуг шинчилгени чоруткан, кадрлар составын чаарткан, ажылдакчылар шупту эмчи хыналдазын эрткен. Хыналданың төнчү түңнелдеринге даянгаш, Таңдының район суду уругларның дыштанылга албан чериниң ажылын июль 23-тен эгелеп катап эгелээр шиитпирни үндүрген.
Суггур чаъстар өрттерни өжүреринге салдарлыг болган-даа болза, ОБЯ, Арга-арыг күрүне комитеди, муниципалдыг тургузуглар чурттакчылыг черлерниң, мал ажыл-агыйларының, малчын коданнар чоогунда өрттү узуткаар талазы-биле ажылды кошкатпазын демдеглээн.
Бо чылдың сентябрьда Кызыл хоорайга Армияның төп спортчу клувунуң олимпийжи курлавырның элээди уругларның тускайлаттынган школазы ажыттынар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының Камгалал яамызының федералдыг автономнуг албан чери «Армияның төп спортчу клувунуң» начальниги Михаил Барышевтен ындыг бадыткалды алган.
Бо чылын «Үстүү-Хүрээ» дириг хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалын дыка хөй аалчылар сонуургаан. Чадаана хоорайдан ырак эвесте майгыннар лагери чаттылыпкан. Ында хондур-хүнзедир хөгжүм чаңгыланып, хөглүг каткы дыңналып, концерттер хөйнүң кичээнгейин хаара туткан. Фестивальдың аалчылары сагыш-сеткили-биле үлешкеннер:
Наадым-2015 байырлалының чаңчыл кезээ - малчыннарның VII республика съездизинге муң малдыг база эгелеп чоруур малчыннар киришкен.
Тывада муңчу малчыннарга ажыл-агыйында малының баш саны 1000 ашкан малчыннарны хамаарыштырар. Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чедиишкинниг малчыннарны деткип, биче ажыл-агыйларны улгаттырып, хөгжүдери-биле муңчу малчынның күрүне эрге-байдалын быжыглап, албан езузу-биле ынчаар адаарын доктааткан.
Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазы Байбек Монгуш Тыва Республиканың Баштыңынга кожууннуң хөгжүлдезинге киирип чоруур үлүг-хуузу дээш Даа кожууннуң 250 чылы» юбилейлиг медальды тывыскан. Республиканың сураглыг мөгелери тыва хүрешти сайзыралынга деткимчени көргүзүп чорууру дээш, республика баштыңынга онзагай белек – алдын болгаш чартык үнелиг даштардан Тываның сүлдезин сиилбээн тыва национал бөрттү сунган.
2014 чылдың сентябрьда, Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылында, Тываның төвү Кызыл хоорайда Национал музейниң шөлүнде Тыва күрүнениң үндезилекчизи Буян-Бадыргыга тураскаалды тургускан.
Төөгүнүң арыннарындан алгаш көөрге, 1932 чылда Буян-Бадыргыны репрессиялаан. Кажан коммунистиг идеология буурап дүшкен соонда, чүгле ынчан төөгүнүң шыны тургустунган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2007 чылдың июльда Буян-Бадыргыны агартыр дугайында чарлыкка атты салып, тыва чоннуң төлептиг оглунга тураскаалды найысылалга тударын саналдаан.
Байырлал хемчеглериниң аразында басктбол маргылдаазы чок, ынчалза-даа хайымныг ол хүнде Тыва чазактың кежигүннери, муниципалдар база Чөөн-Хемчиктиң аныяктары баскетболга ойнааннар.
Үш команда шагда-ла спортчу хептерин кедипкен. Республиканың баштыңы ажыл-агый-даа, байырлал-даа хүннеринде кээр болза, чоруурунуң мурнунда баскетболга ойнаары чаңчыл апарган.
Чоннуң «Наадым» байырлалында 128-тен эвээш эвес мөге хүрешкен Тыва Республиканың тыва хүреш маргылдаазынга үш удаа шүүлген ийикпе азы беш удаа шаңналдыг черлерже (ийиги, үшкү) кирген спортчуга «Тыва Республиканың Арзылаң мөгези» хүндүлүг атты тыпсыр.
Анна биле Елена, Воронеж биле Санкт-Петербург:
«Ийи хонук бурунгаар келдивис. «Үстүү-Хүрээ» фестивальче үш дугаар чыл кээп турарывыс бо. Бо удаада үш байырлал чергелештир бооп турарын билип кааш, дыка амырадывыс. «Үстүү-Хүрээге» келген-даа болзувусса, а Наадымны чаңгыс-даа көрбээн бис. Аът чарыжы биле хүреш маргылдаазын көөр деп тур бис. Мында дыка эки-дир, ынчангаш аргалыг болза шупту хемчеглерни көөр.
Республиканың чурттакчыларынга үлегерлиг ажыл-чорудулгазы-биле шылгараан кижилерге күрүне шаңналдарын Даа кожууннуң 250 чылынга тураскааткан байырлыг хурал үезинде тывыскан. Шаңнал алган кижилерниң аразында юбилейлиг кожууннуң хоочуннары база эңдерик.
«Буян-Бадыргы» орденниң III чергезин Пюрюна Виктория Кууларовнага тывыскан. Ол Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, адырда 52 чыл ажыл стажтыг. Көдээ библиотекарь, көдээ культура бажыңының директору, республиканың Национал музейиниң Чадаанада салбырының эргелекчизи – ооң күш-ажылчы биографиязының долу эвес даңзызы ол.
Чадаана хоорайга Даа кожууннуң 250 чылынга тураскааткан байырлыг хурал эрткен. Аңаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол онзгай хүн-биле бүгү чонга байырны чедирген: «Бурунгу черде Даа кожууннуң улуг юбилейи-биле силер бүгүдеге изиг байырны чедирдим!
Чадаана хоорайда, Малчыннарның Наадым, Даа кожууннуң 250 чылынга база «Үстүү-Хүрээ» дириг хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалының үезинде, Тыва Республиканың аът чарыжының маргылдаазы эрткен. Судья коллегиязын кол судья Юрий Оруспай биле кол секретарь Белек Маадыр төлээлээн. Тываның Аът спортунуң федерация президентизи Эдуард Дагба-Лама аът чарыжын чедингир, солун кылыр тайылбырлап, маргылдаа 400 ажыг киржип турарын, оларның 150-и тыва уксааның аъттары дээрзин чыылганнарга сонуургаткан.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайда Тываның кол национал найырларының бирээзи – республиканың малчыннарынга алдар болдурган Наадым-2015 байырлалы эгелээн. Байырлалдың төп шөлүнде тыва малчынның чурттаар оран-савазы өглер хоорайжыгажының ажыдыышкыны-биле хемчеглерниң эгези салдынган. Республиканың чурттакчыларынга төөгүлүг болгаш ыдык чер - бурунгу «Үстүү-Хүрээ» буддийжи хүрээниң чоогунда мал ажыл-агыйлыг кожууннарны төлээлээн 45 өг биле 2 тос чадыр дүүн-не тиктинипкеннер.
Наадым, Даа кожууннуң үндезилеттингениң 250 чылы база дириг хөгжүм болгаш чүдүлгениң «Үстүү-Хүрээ» фестивалының байырлалында Чадаана хоорайда чаа стадионну бөгүн ажыткан. Үстүү-Хүрээ фестивалын деткип, чогуур деңнелдиг инфраструктураны тургузары-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кожуун чагыргазынга база Аныяктар херектери болгаш спорт яамызынга Чөөн-Хемчик кожууннуң төвүнде стадионну эде кылыр дугайында даалганы берген.
Эргим чаңгыс чер чурттуглар! Хүндүлүг республиканың аалчылары!
Тываның күш-ажылчы эң-не бурунгу болгаш кол байырлалы – Наадым-биле сеткилдиң ханызындан байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер. Хоорайлар болгаш үлетпүр шапкын өзүп турзажок, бистиң республикавыста малчын болгаш тараачын кижилер улус ажыл-агыйының кол чөленгиижи болуп, көдээ ажылы-агыйының өзүлде точказын тургузуп, суурнуң хөгжүлдезин хандырып, чүс-чүс кижилерге ажылды берип турар. Силерниң ажыл-ижиңерни демдеглеп, алгаары-биле Наадым хүнүн дыштаныр хүн кылдыр чарлааны чөптүг.
Моолдуң Увс аймаа тургустунганындан бээр 90 чылдаан оюн спортчу болгаш культурлуг хемчеглер-биле демдеглеп эрттирген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аймактың административтиг төвү Улангом хоорайга кыска үе дургузунда четкеш, Моолдуң Увс аймактың губернатору Даш Цэндсурэн база Моолдуң өөредилге болгаш эртем сайыды Л. Гантомор-биле ужурашкан. Увс аймактың губернатору-биле транспорт төлевилелдерин боттандырарының айтырыгларын сайгарганнар.
Күрүнениң дээди өөредилге черлериниң болгаш училищелер студентилеринге республика Баштыңының стипендиязын тыпсыр чыл санының конкурузунче документилерни хүлээп эгелээнин ТР-ниң Өөредилге богаш эртем яамызы дыңнаткан. Эрткен чылдарда ышкаш, бо чылын база 32 стипендияны тыпсыр: ортумак профессионал өөредилге черлериниң студентилеринге 2 муң рубль түңнүг алды стипендияны, дээди өөредилге черлериниң студентилеринге 3 муң рубльдиң стипендиязын үлештирер.
Тываның Чазаа арга-арыг өрттери бооп болур зонада көдээ чурттакчылыг черлерниң өртчү дружиналарын тускай дериг-херекселдер-биле немей хандырар хемчеглерни ап эгелээн. Республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол ат салганы айтыышкын езугаар ХК биле ОБ регион агентилели 7 муниципалитет чагыргаларынга өрт өжүреринге дериг-херекселдерни эгидилге чокка берген
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бөгүн Чадаана хоорайда «Үстүү-Хүрээ» дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң бүгү-делегей фестивалының майгыннар хоорайжыгажынга четкен. Оргкомитеттиң удуртулгазы-биле ужурашкаш, фестивальдың киржикчилери болгаш аалчылары-биле танышкан. Төлевилелдиң удуртукчузу Игорь Дулуш билдингир хөгжүмчүлер республикада келгенин, фестиваль ажылын эгелээринге беленин дыңнаткан.
Тыва Республиканың Чазааның албан езузунуң сайтызындан (gov.tuva.ru) база «Тывасвязьинформ» ААН-ның сайтызындан (www.tuva.ru) чоннуң Наадым байырлалының кол байырлал хемчеглерин ол-ла шак үеде дорт дамчыдылгадан көрүп болур.
Тыва Республиканың Харылзаа болгаш информатизация яамызы биле «Тывасвязьинформ» ААН, «Чеди-Хаан» КХН, Информастыг технологиялар төвү, «Новый век» биле «Тува 24» телекомпаниялар июль 23-те Чадаана хоорайда чаа стадион ажыдыышкынын, Аныяктар хүрежин дорт дамчыдар планныглар.
Малчыннарның «Наадым-2015» байырлал хүннеринде Тыва Республиканың Экономика яамызы, «Тыва Республиканың Бизнес-инкубатору» күрүнениң бюджет албан чери, Тыва Республиканың Сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузу, Тыва Республиканың Садыг-үлетпүр палатазы, «Тываэнерго» ажык акционерлиг ниитилел, ТЭШИ сайгарлыкчы чоруктуң субъектилеринге тайылбырлыг-консультация ачы-дузазын чедирер талазы-биле акцияны эрттирер.
Июль 23-25 хүннеринде Чадаана хоорайга эртер малчыннарның Наадым байырлалында эмчи хандырылгазының дугайында чугааны Кадык камгалал яамызынга чоруткан. Чылдың-на ол хемчегге 10 муң ажыг киржикчилер болгаш көрүкчүлер чыглып кээр болгаш, республиканың эрге-чагыргазы 3 хонуктуң дургузунда хондур-хүнзедир дежурныйлаар тускай эмчи бригадазын тургускан.
Июль 21-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяктарның «Дүрген-2015» шуулганынга барып четкен. Шуулганның 400 ажыг киржикичилери республиканың 15 кожууннарын база чурттуң 15 хоорайларында тыва студент землячестволарны төлээлээн. Июльдуң 18-тен 20-ге чедир чымыштыг үш хонуктуң дургузунда «мээлерниң штурму»-биле ол шуулган эрткен. Шуулганның киржикчилери өөредилге шөлчүгештеринге дискуссияны чорудуп, бизнести тургузуп, барааннарын садып, ачы-дузаларны чедирип, «Дүргенниң диктантызын» база «Тыва – фронтуга» ном-биле эссени бижип,
Бөгүн республика баштыңы Шолбан Кара-оол арга-арыг өрттери хыпкан девискээрлерни кырындан өртчү десантчылар-биле хынап турар. Ооң түңнелинде кол участоктарга күштерни болгаш арга-хевирлерни таарыштыр үлээр ажыл-чорудулганы кылыр.
Ужуп үнериниң мурнунда ол Тываның арга-арыг авиахайгаарал болгаш Арга-арыг күрүне комитединиң ажылдакчылары-биле база Омскыдан Тывада дузалажып келген федералдыг курлавырның десантчылары-биле ужурашкан.
2015 чылдың июль 23
10.00-12.00 шакта: Өглер хоорайының ажыдыышкыны: - «Тос-ла чүзүн малымайны доруктурза, тодар-ла мен» Тыва Республиканың кожууннарының делегацияларының парад-чыскаалы; - «Наадым – 2015»-тиң чемпионнарын шаңнаары (медальдар, хүндүлел бижиктер тыпсыр); - муңчу малчыннарга шынзылгалар тыпсыры. Өглер хоорайы.
10.00-12.00 шакта: «Чуртталганың кидисте хээлери» кидистиң республика конкурузу. Өглер хоорайы.
11.00-16.00 шакта: Тыва Республиканың малчыннар байырлалы «Наадым-2015», Даа кожууннуң 250 чылының байырлалынга тураскааткан аъттар чарыжынга Тыва Республиканың чемпионады, Бора-Булак ховузу.
Аппарат хуралынга Тывада арга-арыг өрттериниң талазы-биле байдалды сайгарып чугаалашкан. Оперативтиг дыңнадыг-биле алырга, республиканың 4137 га девискээринде 16 арга-арыг өрттери хып, ылаңгыя Кызыл, Бии-Хем, Тожу кожууннарда өрттен арга-арыг узуткаттынып, чурттакчылыг черлерде ышсыг агаар кедерээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол өрттерден чурттакчылыг черлер чоогунда кижилерни чайладыр хемчеглерни ап, өрттер өжүрер техниктиг херекселдерни немей үндүрер дугайында айтырыгны өөренип көөр айтыышкынны Онза байдалдар яамызының кол эргелелинге берген.
Тываның Чазаа канчаар-даа изиг хүннерниң уржуундан республиканың көдээ ажыл-агыйынга когаралдың хемчээлин санап үндүрери-биле ведомстволар аразының комиссиязын тургускан. Тываның Баштыңы ооң дугайында айтыышкынга атты салып, комиссияны удуртурун көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Огневка дааскан. Кааңнаашкынның уржуктарын түңнээш, регионнуң удурукчузунга илеткеп кииреринге 30 хонук хуусааны берген.
Бөгүн аппарат хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол агроүлетпүр талазы-биле чаа оралакчызы Сергей Конзан-оолович Ондарны таныштырган. Ол күш-ажылчы оруун «Карл Маркс» совхозтуң кол агрономундан эгелээш, Сүт-Хөл кожууннуң Баян-Тала суурнуң «Октябрьның 30 чылы» совхозтуң директору, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыдының бирги оралакчызынга чедир ажылдаан.
Советтиг Тываның 5 чылы стадионунга эртениң-не база найысылалдың хем эриинде «Азия төвү» комплекске кежээниң-не кадыкшылга мергежилин кылыр дээн кижилер оон-моон чыглып келир. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалааны-биле келген кыдат тренерлер, кадыкшылга мергежилдерин шиңгээдир дээн кижилер хүн келген тудум-на немежип-ле турарын, демдеглээн. Аныяк-даа бол, арга-дуржулгалыг тренерлер, ушунуң 6 данның эдилекчилери Лью Чао и Ванг Шуай өөреникчилеринге тайчичуань кадыкшылга гимнастиказының шимчээшкиннерин тайылбырлап, ону шын кылырынче кичээнгейни углап турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Россияның Спортчу хүреш федерациязының президентизи Михаил Мамиашвилиден телеграмма келген. Ында профессионал спортчуларны белеткээринге үлүг-хуузу дээш өөрүп четтиргенин илереткен.
«Онза хүндүткелдиг Шолбан Валерьевич! 2015 чылдың июнь 23-28 хүннеринде Стамбул хоорайга Европаның бирги чери дээш грек-рим, хостуг болгаш элээдилер ортузунда херээженнер хүрежинге Россияның спортчулары 8 алдын, 3 мөңгүн база 3 хүлер медальды чаалап ап, чайынналчак чедиишкинни көргүскен.
"Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг" губернатор төлевилели-биле чурттуң дээди өөредилге черлеринче 400 ажыг абитуриент документилерин дужааган. Тывада ол төлевилелди боттандырып эгелээнден бээр ийи чыл болган. Төлевилелдиң боттанылгазының кол барымдаазы - социал чылдагааннар ужун өг-бүледе чаңгыс-даа дээди эртемниг кижи чогу.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төлевилелдиң кол күүседикчизи – Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызынга губернатор төлевилелиниң киржикчи санынга дээди болгаш ортумак профессионал өөредилге черлеринче киреринге өг-бүлениң социал болгаш сан-хөө байдалын база доозукчунуң ЕГЭ-лериниң түңнелдерин хынамчага алырын дааскан.
Тываның Баштыңының тускай даалгазы-биле 2,5 ай дургузунда асфальтылап шыпкан чаа орукту шенээри-биле школачылар, студентилер, республика болгаш хоорай организацияларының ажылдакчылары, спорттуң хоочуннары чыглып келген. Шолбан Кара-оол чадаг-терге чарыжының бүгү киржикчилеринге байырны чедиргеш, бо орук алызында Көк-Тейге чедер деп өөрүнчүг медээни дыңнаткан:
Июль 18 – Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң төрүттүнген хүнү. Ооң төрүттүнген хүнү-биле федералдыг структуралар удуртукчуларындан, губернатор эштеринден байыр чедиришкиннери хөйү-биле келген. РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев бир дугаарында байыр чедириишкинин дамчыткан: «Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер! Тыва Республиканы хөгжүдер дээш чүткүлүңер, регионда кижилерниң чуртталгазын экижидер дээш кылып турар ажыл-ижиңер хүндүткелге төлептиг.
Россияның Президентизи Владимир Путин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга төрүттүнген хүнү-биле байырны хүннүң ийиги чартыында телефон дамчыштыр чедиргеш, бүгү-ле чүүлдерге болгаш ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзээн. Регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Президентизинге кичээнгейни угландырган чылыг чымчак сөстери дээш өөрүп четтиргенин илереткен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москва хоорайга сургакчылаашкын соонда, пятница ээп чанып келген. Россияның найысылалынга ийи хүн дургузунда федералдыг удуртукчулар-биле ужуражып, ажыл-агыйжы чугааларны чоруткан. «Москвага чымыштыг ийи хүн эртти. РФ-тиң энергетика сайыды Александр Валентинович Новак-биле республиканың энергия айыыл чок чоруунуң айтырыын чугаалаштывыс.
Республиканың Чазаанга А. Дамба-Хуурактың удуртканы муниципалдыг тургузуглар-биле Тывада бүгү-российжи көдээ ажыл-агый чизезинге белеткелдиң талазы-биле видеоконференция-харылзаалыг хурал болуп эрткен. Ооң ажылынга федералдыг күрүнениң статистика албанының удуртукчузу Александр Суринов, республикада Росстат салбырларының начальниктери, яамылар болгаш ведомстволар удуртукчулары киришкен.
Тываның Баштыңы республиканың арга-арыг комитединге биче болгаш ортумак бизнеске коммерциялыг ыяшты белеткээринге чөпшээрел бээр талазы-биле регион хоойлуларынга өскерилгелерни киирер даалганы берген. Ооң мурнундагы бизнестиң биче бүдүрүлгелинге ыяш белеткээринге кызыгаарлаашкыннар РФ-тиң Арга-арыг кодекизинге өскерилгелерни кииргени-биле, өскерилген. Ам ыяшты белеткээр черни арендага ап турбайн, бүрүнү-биле белеткеп алыр аргалыг.
Амыдыралдың кадык овур-хевири дээш республиканың чурттакчыларының негелделерин бүгү-ле аргалар-биле деткиир апаар деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар. Ынчангаш социал четкилер дамчыштыр чаңгыс чер чурттугларын чадаг-терге оруун ажыгларынче кыйгырган. Кызылдың эриин дургаар чоруткан чалдарга чадаг кижи кылаштаар болгаш чадаг-терге-биле чоруур орукту тудар шиитпирни бо чазын хүлээп алган. Апрель айда республиканың баштыңы 14 километр хемчээлдиг ол участокту чадаг кылаштап көргеш, чадаг-терге оруу кылдыр чаартып кылырынга таарымчалыг-дыр деп түңнээн.
Четвергте, Москвага, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ыяап-ла медицина камгаладылгазының федералдыг фондузунуң даргазы Наталья Стадченко ужуражып, хамаатыларга халас медицина дузазын чедиреринге күрүне магадылалдарының территориалдыг программазын боттандырарының айтырыгларын сайгарып чугалаашканнар.
Бо чылын республика Баазалыг программаның тургускан нормативтериниң деңнелинге ыяап-ла медицина камгаладылгазының акша-хөреңгизинден көргүзүп турар медицина дузазының хемчээлиниң единицазынга саң-хөө чарыгдалының нормативин тургузур ужурлуг.
Федералдыг статистика албанының удуртукчузу 2016 чылда бүгү-российжи көдээ ажыл-агый чизезин эрттиреринге Тывада федералдыг статистиканың территориалдыг органының, республиканың эрге-чагырга черлериниң белеткелин хынап келген. Росстаттың удуртукчузу республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак, Тыва Республиканың Саң-хөө, Экономика, Көдээ ажыл-агый яамыларының удуртукчулары-биле ужуражылгазында ам болур чизениң кол угланыышкыннарын таныштырган
Тываның Баштыңы өрттүң айыыл чок чорук дүрүмнерин хажытканнарга кеземчени шыңгыырадыр дугайында эдилгени РФ-тиң Административтиг кодекизинче киирер саналдыг. Административтиг чурум-үрээшкиннериниң дугайында кодексче чогуур өскерилгелерни киирер хоойлу төлевилелин республиканың Дээди Хуралынче чоруткан. Амгы кодексте хемчеглер онаалдазы, өрттүң буруулугларынга дээш чок болгаш, өртке удур хоойлужудулга хажыдыышкынын болдурбазын эки күүсетпейн турар.
Тываның Чазаа хуу медицина база тус черниң чиг эдинден тудуг материалдарының индустриязын хөгжүдеринге үндүрүг чиигелдезин тургузар дугайында төлевилелди деткээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле ук документини республиканың Юстиция яамызы белеткээш, Дээди Хуралдың сайгарылгазынче киирген.
Тываның Баштыңы республиканың малчыннары-биле ажык чугааны чорудар. Вторникте республиканың Баштыңы кожуун чагыргаларның даргалары-биле ажылчы хуралды эрттиргеш, «Эгелеп чоруур арат» программа-биле субсидия алыр кижилерниң даңзызын эки шүүштүрүп көөрүн негээн. Эгелеп чоруур көдээ ажыл-агый сайгарлыкчыларынга күрүне деткимчезин бээр ужурлуг, а бут кырында туруп келген ажыл-агыйлыг, эрге-чагыргадан чаңгыс эвес удаа деткимче алган кижилер эвес деп, онзалап айыткан.
Июль 15-те Тыва Республикада өрт камгалалы тургустунгандан бээр 89 чылын демдеглээн. Тываның Баштыңы дараазында байыр чедириишкинин дамчыткан: «Өрттерни болдурбас дээш чугула ажыл-чорудулганы күрүнениң өрт хайгааралының органнары кылып турар. Оларның аразында - өртке удур хемчеглерниң күүселдези, өрт дугайында чонга дыңнадыг системазын тургузары, өрттү өжүрериниң автоматчыткан системазын ажылдап кылыры, өртке удур дериг-херекселдерниң барын хынаары бар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Күрүне чөвүлелиниң секретары Игорь Левитинниң эрттиргени «Россияның балык ажыл-агый комплекизин хөгжүдериниң дугайында» айтырыг талазы-биле Күрүне чөвүлелиниң ажылчын бөлүүнүң ийиги хуралынга киришкен. Ажылчын бөлүктүң төлээлери сугнуң биологтуг курлавырларын тударынга квота үлелгезиниң чөптүг эвезин, балык-тывыш флодун модернизастаар, ада-чурттуң судно тудуун катап тургузар, аквакультура адырында хоойлужудулганы сайзыраңгайжыдар талазы-биле чидиг айтырыгларны, адырда административтиг шаптараазыннарны сайгарып, эрик чоогунда балык тудар комплекти эргелеп-башкарарынга федералдыг төп биле Россияның субъектилериниң аразында бүрүн эргелерни кызыгаарлаар айтырыгларны база көдүрген.
Ажылчын бөлүктүң удуртукчузунуң хүлээлгезин түр күүседип турар, Сахалин областың губернатору Олег Кожемяко, Балыктаашкын талазы-биле федералдыг агентилелдиң удуртукчузу Василий Соколов, Тыва Республиканың баштыңы Шолбан Кара-оол, Мурманск облазының губернатору Марина Ковтун, Ненец автономнуг округтуң губернатору Игорь Кошин, күүсекчи эрге-чагырганың федералдыг органнарының удуртукчулары болгаш төлээлери, эртем-шинчилел институт
Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле вторникте республиканың хоочуннары болгаш хөй-ниитичилери киришкен Хамааты эгелээшкиннерни деткиир чөвүлелдиң хуралы болуп эрткен.
Чугааны эгелеп тура, идепкейлиг хамааты туруштуг кижилерни чөвүлелдиң составынга оон-даа хөйнү көрген болза деп, ол демдеглээн. «Республиканың хөгжүлдезинче угланган чазактың ажыл-чорудулгазын ылап-ла деткип чоруур хөй-ниитичи идепкейлиг кижилер хөй. Хамааты эгелээшкиннери деткиириниң чөвүлелин тургузуп тура, эрге-чагырганың туружун үлешпейн баар кижилерни база хаара тударын чугаалаан мен. Ындыг кижилерни чөвүлелче чалап, ооң идепкейлиг кежигүннери болурун чедип алыр. Ынчангаш ындыг кижилерни чөвүлелче киирерин диледим – деп, Тываның Баштыңы ТР-ниң Чазак Аппарадының удуртулгазынга даалганы берген
Июль 14-те Россия Чазааның Даргазының оралакчызы Александр Хлопонинниң удуртуп эрттиргени 2015 чылдың өрт айыылының түңнелдерин база арга-арыгда өрттер байдалын сайгарган селектор хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен. Шолбан Кара-оол регионда оперативтиг өрт айыылының байдалынга хамаарыштыр, чаъстар соонда өрттерниң саны кызырылганын илеткээн. Ындыг болзажок сөөлгү бо хонуктарда хүннеп, агаарның катап изип эгелээни-биле, серемчилелди кошкадып болбас дээрзин демдеглээн.
Июль 18-21 хүннеринде Таңды кожууннуң Дүргенге чылдың-на эртип турар «Тыва – хөгжүлдениң девискээри» (Дүрген-2015) аныяктарның өөредилге шуулганы болур. Ооң ажылынга Россияның хоорайларында болгаш даштыкыда тыва студент чаңгыс чер чурттугларның төлээлери, аныяк сайгарлыкчылар дээш, 400 хире аныяктар киржир. Күрүне деткимчезин бээринге социал реклама, «Тыва – фронтуга» номга үндезилээш эссе, аныяк сайгарлыкчыларның «Аныяктарның бизнес-төлевилелдери» конкурстарын шуулган үезинде эрттирер.
Тывада Балыкчылар хүнүн Чеди-Хөл кожууннуң Элегес хемге балыктаарының маргылдаазы-биле демдеглээн. Республикада аңнаашкын ажыл-агыйының тургустунганындан бээр 70 чылынга база Улусчу ужур-чаңчылдар чылынга тураскааткан маргылдааны Тываның дириг амытаннар делегейиниң объектилерин болгаш сугнуң биологтуг курлавырларын камгалаар талазы-биле комитет биле Элегес суурнуң чурттакчызы, балыктаар спорттуң хоочуну Андрей Самбу организастап эрттиргеннер.
Өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдейге удурткан чогаадыкчы коллективтер төлээлери, спортчулар кирген делегация ценгел тываларының наадымынга киржири-биле июль 13-те аъттаныпкан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Күрүне Чөвүлелиниң президиумунуң ажылчын бөлүүнүң база Россияның энергетика сайыды Александр Новакка энергетика ажыл-агыйын хөгжүдериниң айтырыглары-биле холбашкан хуралдарга киржир планнаттынган ажыл-агыйжы сургакчылаашкыны-биле Ценгелдиң Наадымы капсырлажы берген. Ынчангаш Тываның Баштыңы Наадымның организаторларынга болгаш киржикчилеринге бодунуң байыр чедириишкинин дамчыткан.
2016 чылдың июль 1-ден август 15-ке чедир, чедери берге ыраккы черлерге сентябрь 15-те ноябрь 15-ке чедир бүгү-российжи көдээ ажыл-агый чизези эртер. 2016 чылдың июль 1-де байдал-биле статистика көргүзүглерин алыр. Чуртта күрүнениң аграрлыг политиказының шынарын экижидеринге ийиги көдээ ажыл-агый чизези кол рольду ойнаар ужурлуг деп, эсперттер санап турар.
Чаңчылчаан бойдус ажыглалының девискээрлерин аңгылаар айтырыглар-биле ажылдаар ажылчын бөлүктү республиканың чазаанга тургузар айтыышкынны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол берген. Шапкын үлетпүр шиңгээлдезиниң байдалдарында, чоннарның онзагай культуразының үндезини болгаш хүрээлели болуп турар тус черниң чурттакчыларының чаңчылчаан ажыл-ижин кадагалап база хөгжүдери-биле, этнокультура заповедниктерин Тывага тургузар эгелээшкинни боттандырарының херек кырында бирги базымы бо.
Тываның Баштыңы губернатор төлевилелдерин, ооң аразында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелди онза контрольда тудуп турарын демдеглээн: «Конкурска үндезилээш, акшаландырыышкынның чөптүг үлелгезин чорударда, кожууннарның бурунгаар хөгжүлдезинге агробизнес төлевилелдерин мөөңнээнин өөренип көөрү чугула. Чамдык кожууннарда 4-5 төлевилел ажылдап турар болза, чамдыктарында хары угда 21 төлевилел барын эскерип болур».
Тываның Чазаа июль 10-дан эгелеп энергия курлавырлары болгаш чуртталга-коммунал ачы-дузалары дээш чурттакчы чондан коммунал төлевирлер чыыр шалыпчы айны чарлаан. ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызының дыңнадыы-биле алырга, энергия курлавырларын ажыглааны дээш чурттакчы чоннуң өрези 700 млн. рубль четкен. Республиканың чурттакчы чонунуң чылыг дээш өрези - 340 млн., а чырык дээш – 316,9 млн. рубль. 1 абонентиниң ортумак өрези: июнь айда чылыг дээш - 13065 рубль, чырык дээш - 4 754 рубль.
Владимир Путинниң саналы-биле РФ-тиң Чазаанда регионнарда хөй-ниити ужур-дузалыг төлевилелдерни деткиир база инвестиция климадын экижидер адырда мурнакчы арга-дуржулгаларны нептередир дээш тургускан «Стратегиктиг инициативалар агентилели» коммерцияга хамаарышпас автономнуг организацияның төлээлери республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалааны-биле Тывага келгеш барган. СИА-ның специалистери Тываның Экономика яамызы, республиканың Садыг-үлетпүр палатазы-биле кады биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту хөгжүдеринге таарымчалыг байдалдарны тургузар айтырыглар талазы-биле семинарларны болгаш «төгерик столдарны» эрттирген.
Тываның Чазаа аныяктар шуулганының глобализация үезинде территорияларның шапкын хөгжүлдезинге тураскааткан темаларлыг дискуссиялар, «төгерик столдар» болгаш мастер-класстар дээш, өске-даа хемчеглерниң планын бадылаан. Шуулган күрүне эргелеп-башкарылга, бизнес, чоннар аразында кады ажылдажылга, культуралар аразында коммуникация адырында чидиг айтырыгларны шиитпирлээр ажыл-чорудулгага талантылыг башкарыкчыларны, аныяк эртемденнерни, сайгарлыкчыларны, аныяктар командаларын хаара тудар.
Онза байдалдар-биле холбашкан июньнуң бергедээшкиннери Тываның социал-политиктиг турум чоруун кошкаш кылбаан. РФ-тиң субъектилериниң турум чоруунуң деңнелин параметрлер-биле тургузар «Петербургская политика» фонд, июньнуң ээлчеглиг рейтингизинде республика ооң мурнунда туружун ээлеп, Россияның регионнарындан эң-не таарымчалыг регионнар санында хевээр артканын демдеглээн.
Туризм талазы-биле федералдыг агентилел (Ростуризм) федералдыг бюджеттен акшаландырар 55 регион төлевилелдериниң санынче Тывада «Алдын-Булак» этнокультура комплекизи биле «Силбир» төптүң баазазынга турисчи кластерлерни тургузар дугайында төлевилелдерин киирген. Ооң-биле холбаштыр «Россия Федерациязында иштики болгаш үнүүшкүннүг туризмни хөгжүдери (2011-2018 чылдарда)» федералдыг тускай сорулгалыг программага өскерлиишкиннер киирерин ведомство белеткээн, деп Ростуризмниң сайтызы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели күш-ажылдың кижизинге санаттынган деп бижээн. «Республикада бистиң бодап турарывыс ышкаш эвес, ажылдап турары кижилер хөй-дүр. Көдээ черде ажыл-ишчи кижилер чурттап, хүн бүрүде күш-ажылчы маадырлыг чорукту кылып турары чоргааралды болдурар. Оларның аразында Бии-Хем кожуундан Нелли Чамзының бизнес-төлевилелин «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилели-биле деткээш, часпаан-дыр бис!
Республиканың төөгүзүнде онзагай хүннү - Тыва эки турачыларга сактыышкын хүнүн бир дугаар байырлаарының белеткээр болгаш эрттирер оргкомитедин Тываның Чазаа тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2015 чылдың апрель 27-де чарлыы-биле чаа байырлалды сентябрь 1-де эрттирерин бадылаан. 73 чыл бурунгаар ол хүн Тывадан, ынчан бот-догуннаан республикадан, Совет Эвилелинче халдаан гитлержи дайзыннарны чылча шаварынга киржир дээш капитан Тюлюш Кечил-оолга, сөөлүнде Совет Эвилелини Маадыры атты алган, баштаткан эки-турачы аъттыг эскадрон дайынче аъттанган
«Аныяктарның бизнес-төлевилелдери-2015» республика конкурузунче республиканың аныяк хамаатыларындан 54 чагыг кирген. Тываның Аныяктар херээ болгаш спорт яамызының дыңнатканы-биле, конкурска Кызыл хоорайның аныяктары идепкейин көргүзүп, 22 төлевилелди киирген. Ийиги черде Улуг-Хемниң аныяктары, оларның төлевилелдериниң саны – 6. Бай-тайгажылар үшкү черни ээлеп, 4 төлевилелди камгалаан. Чөөн-Хемчик, Кызыл, Тес-Хем, Тожу кожууннар 3-3, Өвүр, Чеди-Хөл, Сүт-Хөл 2-2, Барыын-Хемчик, Таңды, Эрзин кожууннар база Ак-Довурак хоорай 1-1 чагыгны киирген. 54 бизнес-төлевилелдерниң 18-ин ажыл чок аныяктар, 13-үн сайгарлыкчылар, 17-зин ажылдап турар аныяктар, 6-зын студентилер кылган.
09.07.2015
Тывада хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг төптерниң (МФЦ) чаа брендбугун болгаш ылгавыр демдээн киирип турар
09.07.2015
Инновацияның федералдыг конкурузунга Тывага хөмүр брикеттээр завод тудуунуң төлевилели тиилээн
08.07.2015
Тываның Чазаа биче болгаш ортумак бизнести хөгжүдериниң «улусчу орук картазын» бадылаан Тываның Чазаа республиканың шупту адырларында бизнестиң биче хевирлерин бүгү талалыг деткииринче угландырган экономика политиказын чорудуп эгелээнден бээр элээн чылдар эрткен. Федералдыг болгаш регион программаларындан күрүне деткимчезин берип турары Тываның сайгарлыкчыларының хей-аъдын көдүрген.
Бо неделяда республиканың Чазаа инвестиция ажыл-чорудулгазының түңнелдерин үндүрген. 2014 чылдаакшаландырыышкынның бүгү дөстеринден Тываның кол капиталынче инвестицияның хемчээли 16,6 млрд. рубль болган. Эрткен чылга деңнээрге 10,8 хуу хөй. ТР-ниң Экономика яамызының дыңнадыы-биле, капитал салыышкынының кол үлүү тывыш адырында – инвестицияның ниити хемчээлиниң 58 хуузу, азы 8 млрд. 992,8 млн. рубль болган. Кызыл-Таштыгның полиметалл чыдынында даг-болбаазырадылга комбинадынга немей, хөмүр-даш чыдынының Межегей участогунда бедик технологиялыг шахтаны чыл дургузунда тутканы база «Бенконс» даштыкы компанияның тууйбу биле бетон заводунуң тудуунуң эгелээни инвестицияның хемчээлин көвүдеткен. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тудуг яамызы биле Инвестициялар хаара тудар агентилелге уруглар садтарының тудуунче күрүне-хуу эштежилгени киириштирериниң аргаларын көөрүн дааскан. Россияның өске регионнарында шак ындыг схема чедиишкинниг ажылдап турары.. Төлевилелди боттандырарын чорудар күзелдиг партнерлар бар. Тываның Юстиция херектериниң талазы-биле яамыга КХЭ-ни боттандырарының нормативтиг-эрге-хоойлу баазазын анализтеп, ажылдап кылырын дааскан. Алызында уруглар садтары тудар шөлдерниң, ооң турар черин, инфраструктурага кожарының техниктиг аргаларын ажылдап кылырын Тудуг яамызынга онааган. Бүгү ажылдарны узамдыгыышкын чокка кылырын чугаалаан.
В 2014 чылда Тыва күрүне программаларын акшаландырарынга бодунуң акша-хөреңгизинден 9 млрд.885,7 млн. рубльди үндүрген. Республиканың чазаа күрүне болгаш муниципалдыг программалар күүселдезинче, ооң мурнунда чылга деңнээрге, 5,6 катап хөй хемчээлдиг акша-хөреңгини киириштиргенин демдеглээн. ТР-ниң Экономика яамызы бюджетти хевирлээрде программа аргазынче шилчээнин база программалар хандырылгазынче республика казназы акша-хөреңгиниң 58 хуузун шилчиткен тайылбырлаан. Тыва бодунуң 1 рубль акша-хөреңгизи-биле, федералдыг бюджеттен 4,6 рубль кады акшаландырыышкынны чедип алган.
Июнь 25-те Тожуда Кызыл-Таштыгның полиметалл чыдынында улуг даг-болбаазырадылга комбинадын албан-езузу-биле ажыткан соонда, Тываның Баштыңы ТР-ниң Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызынга ол девискээрде экологтуг байдалга хамарыштыр мониторинг эрттирерин дааскан. Республиканың чурттакчы чонун ажылга хаара тутканының болгаш оларның күш-ажылчы эргелериниң камгалалының айтырыгларын хынаарын Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга онааган. Республика девискээринде чер иштиниң казымалдарын шиңгээдип турар өске-даа компанияларга хамаарыштыр ындыг арганы ажыглап эгелээрин база айыткан. Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң айтыышкынынга даянгаш, хуу инвесторлар-биле социал эштежилге дугайында дугуржулгаларның боттанылгазын ажылчын бөлүктер хынаар ужурлуг.
Бо ийи-үш хүнде Тывада өөскээн арга-арыг өрттериниң саны 5 катап өскен. Өрттүң ындыг дүрген нептерээринге кургаг болгаш изиг агаар салдарны чедирген деп, специалистер санап турар. Өрт айыылының хенертен нарыыдааны-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол өрттүң айыыл чок чоруунуң дүрүмнерин сагыырынга харыысалганы улгаттырып, берге байдалды нарыыдатпайн, айыыл-халапка эккелбези-биле серемчени кошкатпазын кыйгырган: - Хүндүлүг чаңгыс чер чурттуглар! Канчаар-даа аажок изиг агаар тургустунган. Өрт айыылы бооп болурунуң эң бедик, онза байдал чадазы демдеглеттинген. Эрткен каш хонуктарда арга-арыгга 11 өрт хып, оларның саны ниитизи-биле 32 четкен. Неделя дургузунда 1 муң гектар черни өрт таварып эрткен болза, бо хүнде 5 муң 562 гектарда чалбыыштыг от киискээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даргалаашкыны-биле Наркотиктерге удур комиссияның хуралынга Тываның девискээринге психотроптуг бүдүмелдерниң чаа хевирлерин нептередиринге удур ажыл-чорудулганың хемчеглерин сайгарып чугаалашкан. Наркотиктерге удур демиселдиң федералдыг албанының дыңнадыы-биле, 2014 чылда Россияда синтетиктиг наркотиктерден 40 ажыг кижи өлген, 2 муң хире кижи когараан. 2010 чылда наркополицейжилер 500 килограмм наркотиктерниң чаа хевирлерин хавырган болза, ол сан-чурагай 2014 чылда 4 муң тонна четкен.
Республиканың массалыг информация чепсектериниң журналистери-биле парлалга конференциязының үезинде Президентиниң чанында Уругларның эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Павел Астахов, 2011 чылдың хыналдазының соонда Тывада уругларның эргелерин камгалаар адырда кол туруштар эки талаже өскерилгенин хыналданың түңнелдери көргүскенин дыңнаткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Уругларның эргелерин камгалаар төлээ чериниңдоктаамал харылзаалыг ажыл-чорудулгазы ындыг эки түңнелди берген.
РФ-тиң Президентиниң чанында уругларның эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Павел Астаховтуң киржилгези-биле эрткен хуралда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республика чаштарның өзүп-төрүттүнери-биле чуртта бирги одуругда, а өлүп-хораар чоруу кызырылган дээрзин илеткээн. Ие-чаштарны камгалаары-биле республиканың эрге-чагыргазы инфраструктура базымнарын: Перинаталдыг, Уругларга катапэмнээшкин болгаш реабилитация төптерин ажыглалче киирген, Кызылдың уруглар поликлиниказының капиталдыг септелгезин чоруткан. Бо чайын 5 уруглар садын ажыглалга киирер. 2008 чылдан бээр 1107 өскүстер бажыңнарны алган болза, чоокку үеде 274 кижиге чурттаар оран-саваның дүлгүүрлерин тыпсыр. Июнь 26-да РФ-тиң Президентиниң чанында уругларның эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Павел Астахов ажыл-ажыйжы сургачылаашкын-биле Тывага келген. Ооң келириниң мурнуу чарыында дузалакчылары республикада уруглар камгалалының талазы-биле байдалды хынап көрген. Тываның Чазаанга эрткен хурал үезинде Павел Астахов өскерлиишкиннерни демдеглээн: «Республикага бир дугаар эвес кээп тур бис. Чаңгыс эвес удаа шыңгыы хыналдаларны чоруттувус. Ылангыя күрүне хайгааралында уруглар албан черлериниң, уругларның боттарынга хамаарыштыр
Июнь 25-те Кызыл-Таштыгның полиметалл чыдынында даг-болбаазырадылга комбинадын албан езузу-биле ажыткан. Тывада совет үе соонда хуу инвесторларның салыышкыны-биле куруг черден тудуп үндүрген бирги улуг бүдүрүлге ол болур. Шолбан Кара-оолдуң чазакка ажылдап келбээн үезинде, 2006 чылда Чер иштиниң казымалдарын ажыглаар талазы-биле федералдыг агентилелдиң организастааны конкурс-биле тывышты шиңгээдиринге чөпшээрелди алган «Лунсин» даг-тывыш компаниязы - ооң ээзи. Комбинаттың төлевилелде көрдүнген күчү-күжү - 1 млн. руда, оон чес, свинец болгаш цинк концентраттарын алыр. Специалистерниң санап турары-биле, даг-болбаазырадылга комбинады бүгү күчү-күжү-биле ажылдап эгелээр болза, Тываның бюджединче үндүрүг болгаш чыылда кылдыр 400 млн.рубльдиң орулгазын киирер.
Россия Федерациязының 2007 чылдың май 21-те «Бойдус болгаш техногенниг характерлиг онза байдалдарбөлүктериниң дугайында» доктаалынга база Тыва Республиканың Чазааның онза байдалдарны болдурбас болгаш ону чок кылыр база өрттүң айыыл чок чоруун хандырар талазы-биле комиссияның 2015 чылдың июнь 23-те № 13 шиитпири-биле: 1. 2015 чылдың июнь 23-тен эгелеп Тыва Республиканың девискээринде онза байдал чурумун киирип, ону чайладырының регион деңнелин тургузар. 2. Муниципалдыг тургузугларның девискээринде: Өвүр кожуун, Мөнгүн-Тайга кожуун, Каа-Хем кожуун, Кызыл кожууннуң кызыгаарында, республика ужур-дузалыг «Абакан-Абаза» А-161 автооруктуң 240-255 км-де участогунда онза байдал зоназын тодарадыр. Уругларның канчап хораннанганын тодарадыры-биле ТР-ниң Чазааның Даргазының социал айтырыглар талазы-биле оралакчызы Органа Натсак дүүн Таңды кожууннуң девискээринде «Орленок» уруглар лагеринге четкен. Ооң чугаазы-биле алырга, лагерьде дыштанып турар 179 уругнуң 28-зи аараан. «Ижинниң халдавыры» диагнозтуг ортумак берге байдалдыг 20 уругну Бай-Хаак суурда база республиканың халдавырлыг аарыглар эмнелгелеринде чыттырган. Чүгээр байдалдыг 8 уругну ада-иелер боттарының хайгааралынче алган. Республиканың халдавырлыг аарыглар эмнелгезинде 8(39422) 6-40-60; 6-38-47 дугаарлыг телефоннарлыг «изиг шугум» ажыттынган.
Тываның Чазааның айтыышкыны-биле доозукчулар кежээлерин организастыг эрттирер дээш Тываның шупту өөредилге албан черлеринге хайгаарал-хыналданы тудар кылдыр республиканың эрге-чагырга органнарыныңудуртукчуларын болгаш Өөредилге яамызының специалистерин быжыглаан. Ол кежээ муниципалдыг тургузугларның болгаш хоорай округтарының ажылдакчылары байырлалды эки деңнелге эрттирери-биле тус чер чагыргаларының специалистериниң, башкылар болгаш ада-иелерниң талазындан корум-чурумну хандырып, чурум үрээшкиннерин болдурбазы-биле дежурныйлаашкынны организастаар.
Будда Шакьямуниниң чуртталгазында үш кол болуушкун: Төрүттүнген, Чырык угаан четкен болгаш Паринирванаже чорутканы-биле холбашкан Сака Дава ыдык айны бистиң республикага бир дугаар езулап эрттирген. Ыдыктыг ол айда Тываның чурттакчылары «Ом мани падме хум» мантраны 1287000 катап номчаан. Бүдүрген эки үүле-херектер каш катап арбыдап, эки салдарны чедирер болганындан, буддистер Сака Дава айын «эки үүле мөөңнээриниң айы» деп база адаарлар. Кызылда Цеченлинг төп хүрээниң ламалары үш бөлүкке үстүп алгаш, майның 19-тан июнь 16-га чедир Тываның бүгү кожууннарын кезип, республиканың чурттакчы чонунга Сака Дава айын байырлаарының кол утказын тайылбырлап, судурларны номчаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кожууннар чагыргаларының даргаларындан чайгы үеде уругларның айыыл чок чоруун, амы-тынын болгаш кадыкшылын камгалаарының талазы-биле калбак тайылбыр ажылдарын чорударын негээн. «Июнь айда үш бичии чаштар сугга дүшкен. Өг-бүлелерге канчаар-даа аажок улуг кажыыдал-дыр. Оваарымчалыг болуруңарны дилеп тур мен! Боттарыңарны болгаш ажы-төлүңерни камнаңар. Оларны хайгаарал чокка артырбаңар, айыыл чок чоруктуң дүрүмнеринге өөредиңер» - деп, Шолбан Кара-оол соцчетки дамчыштыр республиканың чурттакчыларын чагаан. Чылдың-на эртип турар «Россияның номнары» фестиваль бо чылын Кызыл шөлде аңгылаан 23 муң дөрбелчин метр шөлде чеди интерактивтиг черлерге делгелге-ярмарказын чорудар. Россияда Литература чылынга тураскааткан хемчег бо удаада 300 хире ном үндүрүкчүлерин каттыштырып, солун чүүлдерни аазап турар. Литература чылын эрттирериниң оргкомитедин Күрүне Думазының спикери Сергей Нарышкин баштаар, а оргкомитетте ооң оралакчыларын культура сайыдының оралакчызы Григорий Ивлиев биле Роспарлалганың удуртукчузу Михаил Сеславинский төлээлээр.
Июнь 22-де Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол РФ-тиң өөредилге болгаш эртем сайыды Дмитрий Ливанов-биле ужурашкаш, регионнуң элээн каш чидиг айтырыгларын сайгарып чугаалашкан. Ниити өөредилге системазын чаартыры-биле Тываның өөредилге адырын хөгжүдүп, ниити өөредилге организацияларының материал-техниктиг баазазын чаартырынга, оларның капитал септелгезин чорударынга улуг деткимче дузаны чедирип турары дээш республиканың удуртукчузу Россияның өөредилге болгаш эртем яамызынга четтиргенин илереткен.
Июнь 19-та Шолбан Кара-оол Санкт-Петербург хоорайның студент активи-биле ужурашкан. Шак ындыг ужуражылгаларны Россияның аңгы-аңгы хоорайларынга чорааш албан эрттирери, ооң хажыттынмас чаңчылы болу берген.
Студентилер боттарының амыдырал-чуртталгазы-биле таныштырып, деткимче дилээринге, кандыг-бир айтырыгны шиитпирлээри-биле санал-онал кииреринге, төрээн Тывазында сөөлгү болуушкуннарны билип алырынга, республиканың баштыңындан доозукчулар, ылаңгыя кызыл диплом-биле доосканнар, күрүне деткимчезинче кымнар кордап болурул дээн ышкаш айтырыгларга тодаргай харыыларны алыр эптиг аргазы ол.
Президент экономиктиг шуулган соонда инвесторлар-биле ажылды күштелдирип, чөөн чүк-биле кады ажылдажылгаже кичээнгейни угландырарын айыткан. «Али-Баба» компанияның үндезилекчизи Джек Ма чурттуң кол партнеру апаар чадавас – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ПДЭШ-2015-тиң соонда демдеглээн. – Ооң бизнезиниң чылда саарылгазы 500 млрд. доллар деп даап бодаары безин берге. Ол бизнезиниң технологиязын биче бизнестиң санын көвүдеткени-биле (Кыдатта ол схема-биле 14 млн. кижи ажылга тургустунган) чедип алганы база солун. Ийи хүн иштинде ооң-биле ужуражып чугаалашкаш, ооң хей-аъдын, тура-соруун кайгап ханмадым. Бизнес дугайында ооң бодалдарын боттарыңар сайгарып көрүңер даан: • Чамдыктарда эки аргаларны тодаргай тайылбырлаары бо-ла болдунмайн баар. А эки болгаш белен кылдыр тайылбырлаары, эки арга эвес-тир.
Тываның эрге-чагыргазы «Айыыл чок» хоорай аппарат-программа комплекизиниң чаңгыс аай программазын республиканың девискээринге ажыглап, хөгжүдер талазы-биле төлевилелди боттандырып эгелээн. Тываның найысылалы Кызыл хоорай төлелилелдиң шенелде шөлү болур. Ооң сорулгазы – айыыл чок чорукка, корум-чурум хандырылгазынга, транспортка, долгандыр бойдус хүрээлелинге болгаш өске-даа техниктиг курлавырларга контрольду чаңгыс видеосистемага мөөңнеп катттыштырары болур. Ол арга-хевир көскү амыдыралдың база ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы адырларында байдалды үезинде хайгаараарынга, штатка хамаарышпас байдалдарда, чижээ, хамаатыларга удур корум-чурум үрээшкиннери азы техногенниг база өске-даа хевирниң ОБ айыылы тургустунуп кээрге ону чайладырынга улуг дөгүм.
Чагытай хөлден ырак эвес черде «Байлак» лагери июнь 23-тен эгелеп республиканың кожууннарындан уругларны хүлээп эгелээр. Бо чайгы үш сезонда 630 уругнуң кадыкшылын быжыглаары планнаттынган. Уругларга таарымчалыг байдалдарны тургузары-биле шынарлыг капитал септелгени чоруткан.Чаартынган лагерьде эргижирээн тудугларны ап каапкан, чунар-бажың, хыналда-эрттирилге пунктузун, суг шыгжамырын туткан, канализация четкизин чорудуп, чаа чунар-демирлерни аскан, өг хевирлиг шывыглыг дыштаныр черни дерээн. Шупту корпустарда эжиктерни, декпелерни, туттунар черлерни солуп, косметиктиг септелгени база кылган.
Дүн Петербургда эртип турар делегейниң экономиктиг шуулганының үезинде Россия Федерациязының Харылзаа болгаш массалыг коммуникация яамызы биле Тыва Республиканың Чазаа база «Ростелеком» КХН Тыва Республиканың девискээринге инвестиция төлевилелдерин боттандырар адырда кады ажыл-чорудулганың дугайында дугуржулгага атты салганнар. Бо дугуржулга «Чурагайның дең эвес чоруун чайладыры» федералдыг төлевилелдиң регионга боттанылгазы-биле 250-ден 500 хире чурттакчылыг Тываның көдээ суурларын интернет четкизинче кожарын хандырар.
РФ-тиң Кадык камгалал яамызының «2014 чылда кадыкшылды камгалап-хайгаарар адырда күрүне политиказының боттанылгазының дугайында» күрүне илеткелинде шак ындыг дыңнадыг кирген. Кадык камгалал сайыды Вероника Скворцова ниитизи-биле чуртта чурттакчы чоннуң санының өзүлдези демдеглеттингенин, тодаргайлаарга 43 регионда 1000 кижиге онааштыр өзүп-төрүттүнери ортумак российжи көргүзүг – 13,3-ден хөй болганын илеткээн. А Тыва бо удаада база-ла шупту регионнарны мурнаан, муң чурттакчыга онааштыр 25,3 чаш төрүттүнген, Россияда көргүзүгге деңнээрге 1,9 катай хөй. 2015 чылда өг-бүлениң мал ажыл-агыйлыг фермаларынга грант кылдыр федералдыг субсидияны Тыва камгалап алган. Россияның Чазаа ол күрүне деткимчезин барык 3 катап көвүдеткен. Март айда бадылаттынганы езугаар республикага 9 млн. 799 муң рубльди тускайлаан турган болза, РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведевтиң июнь 16-да ат салганы чаа айтыышкынында көдээ ажыл-агыйның өг-бүле фермаларынга ол дузаламчының түңү 29 млн. 199 муң рубль чедир өскен. Средада Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол РФ-тиң иштики херектер сайыды В. Колокольцев-биле ужурашкан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың социал-экономиктиг, географтыг байдалдарын өөренип көрүп тургаш, Тываның кол автомобиль оруктарының участоктарынга орук-патроль албанының стационарлыг постулар ажылын катап тургузарының айтырыын шиитпирлээринге деткимчени көргүзерин РФ-тиң ИХЯ-ның баштыңы Владимир Колокольцевтан дилээн.
Тываның Баштыңы Москвага сургакчылашкын үезинде Россияның Президентизи Владимир Путинниң даргалаашкыны-биле эртип турар Россияның Күрүне Совединиң президиумунуң хуралынга киришкен. Бо удаада «РФ-те наркотиктерге удур политиканың боттаныышкынының дугайында» деп айтырыгны сайгарып чугаалашкан. Күрүне совединиң хуралынга РФ-те наркобайдал чогумчалыг эвес дээрзин В.Путин айыткан. Наркотиктер-биле холбаалыг кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демиселден чурттуң национал айыыл чок чоруу, дыка хөй хамаатыларның чуртталгазы болгаш кадыкшыл байдалы дорт хамааржыр дээрзинге президент бүзүрелдиг. Бо эң-не чидиг болгаш тодаргай айтырыгларның бирээзи болуп артпышаан.
17.06.2015
Тывада эм шынарлыг Дус-Хөл биле Хадың хөлдерге чедир орук чок черде шывыглыг орукту чаткан Тываның Чазааның республикада транспорт оруун хөгжүдер талазы-биле кылып чоруткан ажылының көскү чижээнге минералдыг составы-биле онзагай Дус-Хөл биле эвээш дустуг Хадың хөлдерже асфальтылыг орукту тутканын хамаарыштып болур. М54 трассадан хөлдерже ыңай чоруткан ниитизи-биле 19,219 км узун хемчээлдиг асфальтылыг орукту эде чаартып тударынга федералдыг болгаш республика бюджединден 80,6 млн. рубльди аңгылаан. Ол ажылды «Восток» КХН-ниң керээлиг организациязы чоруткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле РФ-тиң Спорт яамызы ийи улуг спортчу объектилер – Ак-Довурак хоорайда эштир бассейн биле Каа-Хем кожууннуң төвү Сарыг-Сеп суурда спортчу комплекстиң тудуун 2015 чылда доозарынга субсидияның арткан кезиин бээр дугайында дугуржулгага атты салганнар. Федералдыг деткимчени алыры-биле республика ол ийи тудугга бодунуң акша-хөреңгизинден 74 млн. рубльди киириштирген. Аңаа уткуй РФ бодунуң бюджединден ол ийи төлевилелге 200 млн. рубльдиң акшаландыырышкынын тускайлаан, ооң 60 млн.-ни бо чылын кирип келген.
16.06.2015
Тывада социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организацияларга бюджеттен деткимчени көргүзер Социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организацияларга республика бюджединден субсидияны бээриниң дугайында дүрүмнү Тываның Чазаа бадылаан. Коммерцияга хамаарышпас организацияларның төлевилелдерин шилиир талазы-биле конкурс комиссиязының шиитпиринге даянгаш, субсидияны бээриниң чурумун, байдалын, критерийлерин ол документ тодарадып турар. Федералдыг хоойлужудулга езугаар бүрүткеттинген, Тываның девискээринде социал угланыышкынныг ажыл-чорудулгалыг КХО конкурс шилилгезинге киржип болур.
Тываның Чазааның айтыышкыны езугаар доозукчулар кежээлерин организастыг эрттирери-биле Тываның школаларынга хайгаарал-хыналданы тудар кылдыр чазак даргазының оралакчыларын, сайыттарны, ведомстволарның удуртукчуларын быжыглаан. Июнь 27-де, доозукчулар кежээзиниң хүнүнде, тус чер чагыргаларының ажылдакчылары, башкылар болгаш ада-иелер-биле олар хондур хайгааралды чорударлар. Оон аңгыда ол хүнде арага аймаан садарын кызыгаарлаан, хемнерниң деңнелиниң көдүрлүп, арга-арыг өрттери болуп турарындан база саргы көвүдээнинден бойдусче агаарлап үнерин база хораан. "Атлас Джет" российжи хуу компания Sukhoi Superjet 100 (SSJ 100) самолеттарны ужудуп эгелээнден бээр бир чыл болганда боттарының агаар судноларының чажыдын ажыдар деп шиитпирлээн. "Атлас Джет" ХАН-ның чиңгине директору Дмитрий Хлопитько ATO.ru-га берген бирги интервьюзунга "Центр-Юг", "Рособоронэкспортом" авиакомпаниялар-биле кады ажылдажылгазының болгаш SSJ 100флотту хөй дакпыр көвүдедириниң дугайында планнарын чугаалаан. Тыва арга-дуржулга АТО: Дмитрий Олегович, март 27-де Кызылче SSJ 100 самолет-биле пассажирлер аргыжылгазын бир дугаар чоруткан болгай силер? Тываже ындыг экзотиктиг рейсти чүге кылыр бодай берген силер?
16.06.2015
Тывада «Кадыкшылдың маршруду» төлевилелдиң боттаныышкыны уламчылавышаан Кардиолог, офтальмолог, эндокринолог, невролог, УЗД талазы-биле эмчи база рентгенлаборант дээш тускай эртемниг эмчилерден тургустунган Кызылдан көжүп чоруур бригада бо удаада +вүр кожууннуң чурттакчыларын ийи хүннүң дургузунда хүлээп ап, ханы шинчилгени эрттирген. Найысылал Кызылче чоруп турбайн, төптен келген эмчилерге амгы үениң бедик технологтуг дериг-херекселинге шинчидип алыр арганы кожууннуң 614 чурттакчылары алган. Чылдың-на Чита хоорайда эртип турар уксаалыг малдарның делгелгезинге Тываның ажыл-агыйлары чедиишкинниг киржип турар. Бо удаада Сибирь болгаш Ыраккы чөөн чүк федералдыг округда өшкү ажыл-агыйларының аразынга Тываның «Биче-Тей» биле «Ооруг» көдээ ажыл-агый кооперативтери тиилекчилерниң санынче кирген. Конкурска уксаалыг хойлар азырап турар 50 хире ажыл-агый киришкен. Бо удаада Тываның хойжулары хажыызынга арткан. Мурнуку одуругже Забайкальениң, Алтай Республиканың, Бурятияның, Алтай крайның болгаш Хакасияның уксаажыдылга заводтары үнген.
15.06.2015
Ыдыктыг Хайыракан дааның кырынче «Хааннар шынаазы» археологтуг лагерьниң кежигүннери база үнгеннер «Хүндүлүг хөй националдыг республиканың чурттакчылары! Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Тываның альпинисчи ниитилелиниң болгаш ОГН-ге хамааржыр «Хааннар шынаазы» делегей чергелиг археологтуг лагерьниң мурнундан силерге Ыдыктыг ХIV Далай-Лама башкының ыдыктааны Тывада ыдыктыг черлерниң бирээзи Хайыракан дааның Он-Кум арт кырындан Россия хүнүнүң байырлалы-биле изиг байырны чедирип тур бис. Бистиң чонувустуң хей-аъды бедик-ле болзунам!» - деп Улуг-Хем кожууннуң Хөй-ниити чөвүлелиниң бижимели Вконтактыда арынында чырыттынган.
Сайгарлыкчыларның боттарының ажылдап кылганы болгаш Тываның Чазаанга кииргени сайгарлыкчы чорукту деткиириниң болгаш сайзырадырының талазы-биле хемчеглерниң планын Тываның Баштыңы бодунуң айтыышкыны-биле бадылаан. Ооң дугайында республиканың Садыг-үлетпүр палатазында кирип турар бизнесменнерге ол дыңнаткан. Регионнуң удуртукчузу тывага сайгарлыкчы чоруктуң төөгүзүнге тураскааткан делгелгени барып көрген болгаш Садыг-үлетпүр палатазының активи-биле ужурашкан.Оларның тургусканы «чоннуң картазында» бо хүнде биче болгаш орутмак бизнестиң ажыл-чорудулгазында таваржып турары чидиг айтырыгларны киирген. Бизнести эгелеп база чорудуп турар үеде тыптып келир дыка хөй административтиг шаптараазыннарны бөдүүнчүдериниң талазы-биле тодаргай аргаларны ол документиде киирген.
Хоралыг кылымал спирт аймаан республикаже киир сөөртүп турарлар-биле шыңгыы демиселди чорударын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол негээн. Ол чугаа видеоконференция хевирлиг муниципалдыг удуртукчулар-биле эрттирген аппарат хуралынга болган, аңаа Тываның ИХЯ-зының ажылдакчылары база киришкен. Сөөлгү үеде республиканың магазиннеринге зиртир суксуннарны садарын дыка кызыгаарлаан. Ону ажыглап эзиртир суксун садар чажыт черлер көвүдеп келген, ол көдээде база нептереңгей апарган. «Бир эвес дүвүрээзинниг 90 чылдарже эглир болзувусса, чонну ат кылыр бис. Ону болдурбас херек. Республиканың чүгле албан черлериниң киржилгези-биле эвес, муниципалдыг тургузугларның удуртукчуларын, хөй-ниити организацияларының төлээлерин киириштирип тургаш улуг хемчээлдиг ажылды чорудар херек»--деп, Шолбан Кара-оол медеглээн. Тываның аржааннарының эм шынарларын тодарадырының талазы-биле ийи чыл дургузунда үргүлчүлээн шинчилелдиң түңнелин үндүрер. Бойдустуң аржааннарының эм шынарын албан езузу-биле хүлээп көөрүнүң талазы-биле Тываның Баштыңының 2013 чылда саналдааны төлевилиниң күүселдезиниң түңнелин үндүрер үе чоокшулаан. Февраль 6-да Кызыл хоорайга регионнар аразының «Тываның аржааннары болгаш ооң эм шынарлары: шинчилелдиң түңнелдери, чугула айтырыглар болгаш перспективалар» деп эртем-практиктиг конференция болур. Ол шинчилелдерниң түңнелдери Тываның аржаааннарынга санаторий-курорт комплекизин тударының эргежок чугулазын бадыткаарынга болгаш ону регионну сайзырадырының күрүне программазынга кииреринге дуза болур деп санап турар.
Сыын ажыл-агыйының ажылдакчыларында чугула кампания эгелээн: олар август айга чедир 125 сыынның мыйызын кезер ужурлуг, оларның чүгле 65 бажы үш хар четкен. Бүдүн-чартык чыл бурунгаар тургустунган ажыл-агыйга мы йыс кезериниң талазы-биле эң баштайгы компанияны бо чылдың июнь 6-да эгелээр деп доктааткан Сыын ажыл-агыйын регионга сайзырадырының талазы-биле эгелекчи саналды үндүрген Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол бүдүрүлге чорудулгазы-биле таныжар дээш четкен. Продукциязын алыр 5 сыынны аңгылап, кажаалааш, оларның баштайгызын мыйыс кезер тускай дериг-херекселге эккелген, ол дээрге сыынның ийи талазындан кыскаш, ооң бажын так тудуп алыр херексел-дир. Сыын ажыл-агыйында бригадир Андрей Бочкарев ол амытанга элээн аарышкылыг болур үүлениң чамдык нарын талаларын тайылбырлааш, бо чугула кампанияның эгелээнииң демдээ кылдыр республика Баштыңынга баштайгы мыйысты кезерин саналдаан. Дуржулгалыг специалистиң арга-сүмезин ажыглап тургаш Чазак Даргазы сорулгазын эки күүсеткен, үш харлыг сыынның тергиин эки мыйызын чыылганнарга бараалгаткан.
Ада-чурттуң Улуг дайынының дайынчы болуушкуннары кижи бүрүзүнүң сагыжынга таңмаланып арткан. Бо дайынның соонда эвээш эвес чылдар шуужуп эрткен, ынчалза-даа эрес-дидим маадырларывыс кажан-даа уттундурбас. Оларның дугайында Ада-чурт камгалакчызының хүнү — февраль 23-те, онзалап чугаалаары улуг ужур-уткалыг. ТР-ниң информатизация болгаш харылзаа сайыды Аяна Шойгу, «Мегафон» ААН-ниң Тывада салбырының удуртукчузу Экер Хертек, «ВымпелКом» («Билайн» садыг марказы) ААН-ниң Тывада салбырының удуртукчузу Наталья Пуркина олар Бии-Хем кожууннуң төвү Туранда чурттап турар Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынга дүрген дуза дилээриниң сээнниг мобиль телефоннарын тыпсыры-биле четкен.
1919 чылдың январь 10-да Ажылчын-тараачын Кызыл Армияның (РККА-ның) Дээди шериг инспекциязының даргазы Николай Подвойский Бүгү-эвилелдиң Төп Күүсекчи комитединче чагаа чоруткан. Ол «Улус Комиссарлар чөвүлелиниң Ажылчын-тараачын Кызыл Армияны тургузарының дугайында шиитпири январь 28-те бир чыл болур. Кызыл Армияның тургустунган хүнүн январь 28 деп санап, демдеглезе эки боор» деп саналды киирген. Ооң саналы озалдап келген болгаш ону чүгле январь 23-те сайгарып чугаалашкан. Саналдың озалдап келгени-биле ол дилегни хандырбас деп шиитпирни Төп Күүсекчи комитет үндүрген. Ындыг турбуже январь 24-те Москва Совединиң президиуму «Кызыл Армияның тургустунган хүнүнге алдар кылдыр байырлалды тургузарының дугайында» шиитпирни үндүрген болгаш ону Кызыл белек хүнү—февраль 17-биле капсырлаштырган. Бир-тээ февраль 17 понедельник хүнү болганда, ажыл хүнүнде байырлал эрттирбезин барымдаалааш, чоокку дыштаныр хүн февраль 23-тү шилип алган. Тыва Республиканың Баштыңының йөрээл-чалбарыы: Бойдузу Ыяш Көксүмээр Хой чылы, Моорлазын, чаларазын! Курай – курай! Чонум, чуртум, оран – таңдым, Оожургалдыг болзун,өршээ! Курай – курай! Эл чонумга экини хайырлаар, Эки сеткилдиг чыл болзун!Курай – курай! Улус – чонум аас – кежиктиг, Уруг – дарыг өөрүшкүлүг, Эки сеткилдиг, элбек дүжүткүр,
Эвилең ээлдек болуп көр!
Хүндүткелдиг малын-малдап, ада-угувустуң ызыгуурун уламчылап чоруур арат-малчыннарывыс!
ШАГ ЧААГАЙ, ШАГАА ЧААГАЙ!
- Амыргын - на, амыргын! - Сол - менди - ле бе?! - Ыт - куш, дымаа - халаа сол - дур бе?! - Шагаа - найыр чиик - чаагай эртип тур бе?! Аал-ораныңар амыр - тайбың - на турар болзун! Азыраан малыңар арбын өзер - ле болзунам! Ажы-төлүңер, чоок кижилериңер каң кадык болзун! Ажыл-ижиңер бүдүргүр - туттунгур - ла болзунам!
Амыргын – на, амыргын, хүндүлүг чонум! Шагааны уткуп, ак сүдүн чажып, чалбарыырынга белеткенип алган, чүдүлге - сүзүктүг, сүлдези бедик чаңгыс чер - чурттугларым! Шагның аазы чаларап, Ыяш олуттуг, дөрт ногаан меңгилиг, көк Аът чылын үдеп, 3 көк меңгилиг, Ыяш олуттуг көксүмээр Хой чылын уткуп алырынга шупту белен бис. Бурун шагдан тура салгал дамчып келген чараш чаңчылды чыл санында сагып, ада-өгбелеривистиң арттырып кааны ыдыктыг черлеринге саң салып, чаа үнүп келген чылга чалбарыгны кылыр бис. Аът чылы бистерге алдарлыг чыл болду. Россия биле Тываның демнежип эгелээнинден бээр 100 чыл болган оюнга тураскааткан улуг хемчеглерни бедик деңнелге эрттирдивис. Ол бистиң кады кылып каанывыс төөгүвүс-түр. Россияның Президентизи Тываның чонунга улуг хүндүткелин көргүзүп, кады байырлап келди.Владимир Владимирович Путинниң:Тыва-кайгамчык, чараш бойдустуг, онзагай оран.Тываларда чоргаарланыр чүүлдер хөй, ол дээрге чүс-чүс чылдарда культуразын кагбаан чон-дур - дээни бистерге дыка улуг үнелел - дир.
Шагаа бүдүүзүнде Бүгү-россия олимпиадазының регионалдыг чадазының тиилекчилерин байырлыг байдалга шаңнаан. ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей 29 тиилекчилерге база 99 тус-тус шаңналдар алган өөреникчилерге дипломнарны тывыскан. Эң-не хөй шаңналдыг черлерже Тыва Республиканың лицей-интернадының, №15 лицейниң, №5 гимназиязының, күрүне лицейиниң база аграр лицейниң өөреникчилери тергиидеп үнген. Тере-Хөл, Тожу база Мөңгүн-Тайга кожууннардан чаңгыс-даа өөреникчи шаңнал албаан. Бай-Тайга, Каа-Хем база Эрзин кожууннардан бир-бир өөреникчилер шаңналдыг черлерже кирген. Бо чылгы олимпиадага хөй кезиинде англи дылга (27 кижи), тыва дылга (20 кижи), төрээн чогаалга (19 кижи), технологияга (17 кижи), ОБЖ (10 кижи), күш-культурага (9 кижи), орус дылга (9 кижи), экологияга (5 кижи), ниити билигге (5 кижи) өөреникчиниң баллдары хөй болган.
Тываның күрүне университединиң күш-культура факультединиң 3-кү курузунуң студентизи, оожум-топтуг аажы-чаңныг, чараш, чаптанчыг мөзү-бүдүштүг, кижизиг, чоргаар дурт-сынныг спортчу Айдың Монгуштуң 2014 чылда улай-улай чедип алган чайынналчак чедиишкиннеринге өөрүп, ооң дугайында сонуургааш, боду-биле ужуражып четтим. Айдың бодун таныштырарда «Улуг-Хемниң Торгалыг суурга ада-иемниң беш дугаар хеймер оглу болуп төрүттүнген мен» деп, хүлүмзүрүй аарак, хөөреп олурду. Ооң чугаазындан ол эш-өөрзүрек, улугну улуг, бичиини бичии деп хүндүлеп, үнелеп билир кылдыр кижизиттинген дээрзи илдең. Айдыңның ук-төөгүзүнде даайлары хүрежип чораан, ам-даа шыырак диртип, хүрежип турар.
Кыдаттың тус-тус черлеринде амыдырап-чурттап чоруур төрел-бөлүк чонувустуң ёзу-чаңчылдарын шинчилээр эртем ажылын 2010 чылдан тура чорудуп эгелээн мен. Үнүүшкүннерим үезинде кыдат тываларының Чаа чыл байырлаашкыннарынга таваржып, харын-даа ол чараш, ыдыктыг байырлалдарның белеткелинге болгаш чорудуунга амы-хууда киржир аас-кежиктиг болгуладым. Ынчангаш аңаа даянып, Чөөн чүк улузунуң Чаа чылы – Шагааны Кыдатта чурттап чоруур төрел бөлүүвүс канчаар ёзулап эрттирерин көрген-билген барымдааларымга доктаап тургаш, номчукчу-биле үлежикседим. Кыдатта Чаа чыл байырлалын албан-ёзу байдалы-биле ийи катап демдеглээр. Григориан хүн дизии-биле январь 1-де уткуур-даа болза, Чөөн чүктүң ай санаашкыны-биле Чаа чылды эң-не бедик ёзу-чурумнуг, утка-шынарлыг кылдыр эрттирер.
Депутаттың ажыл-албаны Тываның соңгу-чөөн талазында Каа-Хем – хөй чурттакчылыг улуг кожууннарның бирээзи. Он дөрт сумуларында 12 муң бир чүс ажыг орус, тыва, кыргыс, хакас, узбек дээш, оон-даа өске нация чоннар чурттап турар. Көдээ ажыл-агый талазы-биле чылдан чылче мал бажының саны өзүп турар. Мурнакчы чылгычылар, муңчу малчыннар, араттар болгаш өске-даа мергежилдиң кижилери Каа-Хемде хөй. Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Юрий Валерьевич үлүг-хуузун киирип, улуг идигни берип турар дээрзин каа-хемчилер чоргаарал-биле чугаалаар болду. Бо депутат соңгулдага кожууннуң мурнундан ийи удаа чоннуң үнүн хөйү-биле чаалап алгаш, амгы үеге чедир оларның-биле сырый харылзаалыг ажылдап турар. Бо чылдың февраль 5-те Юрий Кара-оол Бүрен-Хем суурга ажыл-албанының аайы-биле уруглар садынга, көдээ Культура бажыңынга болгаш школазынга чораан. Кайы ырактан көскү, суурнуң аян-шинчизин каастап турар бичии чаштарның «Хүнчүгеш» уруглар садынгачедип, амгы байдалы-биле танышкан. Уруглар садының ийи каът бажыңын чаартып, капиталдыг септелгени чоруткан база чаа дериг-херексел-биле дериттингени чараш-даа, көрүштүг-даа.
«Шагаа-2015» 1-4 класс өөреникчилеринге оюн-тоглаа программазы (утренниктер) – Тываның чаңчылчаан культура болгаш ус ажыл төвүнге февраль 9-тан 13-ке чедир. «Шагааның үүжези» допчулал болгаш номнар делгелгези; «Алдын Шагаа»өөреникчилерге темалыг кежээ; Национал байырлал «Шагаа – хуулгаазын үе» культура программазы – А.С. Пушкин аттыг национал библиотекага февраль 12, 13, 17 хүннеринде. «Хуужуур чокта, төрүттүнген хүн эртпес, блины чокта, Масленица болбас» темага номнар полказы – А.С. Пушкин аттыг национал библиотеканың салбырларынга февраль 12-ден 22-ге чедир. «Масленица – байлак сеткил» темалыг сайгарылгалар бөлүү –Н.Рушева аттыг уругларның уран чүүл школазынга февраль 16-да 10.00 база 14.00 шакта.
Тываның Национал театры «Тыва сценаның эртинелери» деп чаа төлевилелди эгелээн. Ооң бир дугаарын биче театр «Тет-а-тетке» Тываның Улустуң артизи Надежда Наксыл ужуражылга кежээзи-биле ажыткан. Аңаа артистиң эш-өөрү, өөреникчилери база ооң хөй талалыг салым-чаяанының мөгейикчилери кээп киришкен. Ужуражылга кежээзин оожум аялга үделгезинде артистиң шүлүк номчулгазы-биле эгелээн. Ооң шүлүк номчуурунуң тускай аянын дыңнаан санымда-ла мага ханып, катап-катап дыңнаксаар мен. Артист бодунуң намдарын бичии тоолчургу чугаа кылдыр таныштырды. Ында 4 ажы-төлдүг өг-бүлениң хеймери бичии Идегелдиң Пушкинниң, Свифтиң тоолдарынга бүзүреп, бодун тоол оранында кылдыр сагыжында бодап чоруурун чугаалап турар. Бичиизинден тура бүзүрээчел, чогаадыкчы, чиик бодалдары ам-даа улгаткыже ооң аажы-чаңында артып калган, чамдык эш-өөрү «карак-шилиң уштуп көрем, Надя» деп чемелей-даа бээрин артист чугаалап турду.
Тываның каайлы албаны 1992 чылдың ноябрь 17-де тургустунган. Оон бээр-ле республиканың каайлы ажылдакчылары Тываже киир болгаш үндүр сөөрткен барааннарның санын, хуусаазын, шынарын, өртек-үнезин, үнген дөзүн, эдеринчи документилерде айтып турар медээлери шынга дүгжүп турар бе дээш, өске-даа хыналда ажылын чорудуп турар албан чери болур. Ол ышкаш чажыт байдал-биле хоойлу-дүрүмде хоруглуг деп айыткан боо-моңгу, наркотиктиг бүдүмелдер дээш, өске-даа чүүлдерни, ооң кырындан мал оорлааш, киир азы үндүр сүрүп турарын хынап эрттирер ажыл база оларга хамааржыр. Даштыкы чурттар-биле экономиктиг харылзааларның түңнелинде бараан саарылгазындан кирген орулганы күрүне бюджединче киирер харыысалгалыг ажылды база каайлы албаны харыылап турар.Тываның каайлы черинде күрүнениң экономиктиг эрге-ажыын камгалаар сорулгалыг үш эрттирилге даамалдары бар: Хандагайты, Цаган-Тологой база Шара-Суур.Январь айда болуп эрткен чылды түңнээн хуралынга ТР-ниң каайлы албанының начальниги Евгений Титанаков, эрге-хоойлу камгалалының талазы-биле оралакчызы Оолак Бады, Цаган-Тологой эрттирилге пунктузунуң начальниги Карим Эртне, күрүне албанының болгаш килдис начальниги Павел Хлопов олар тус-тузунда илеткелдерни кылган.
Бежен-оол Кууларович Торуш республиканың диш эмнелгезиниң улуг эмчизи болуп ажылдаа-ла, 9 чыл чеде берген. Ол күш-ажылчы базымнарын бо-ла эмнелгеге эгелээн, ниити ажыл стажы 20 чыл ашкан. Эмнелге бичии уруглар, улуг улус эмнээр база диш салыр 3 салбырлыг. Ында дишти эмнээр, турар, салдыртыр, аарыг кижиниң баштайгы байдалын шинчилээр, диштиң бүүлезин, шазын, аас иштинге янзы-бүрү оюлганнар, кемдээшкиннер тыптып кээрге, эмнээр болгаш диш тырттырар рентген кабинеттерде эмчилер республиканың чурттакчы чонун хүлээп ап турар. Ниитизи-биле эмнелгеде 126 ажылдакчы бар, оларның 50-ни — диш эмчилери. Эмнелгеде10 дээди, 4 — 1-ги, 12 —2-ги категорияның, а артканнары аныяк эмчилер ажылдап турар. Бүгү-делегейниң диш эмчизиниң хүнүн уткуштур эмнелгеге чедип, Бежен-оол Торуш-биле ужураштым.
Өвүр кожууннуң көдээ ажыл-агый адырында «Торгалыг», «Чалааты», «Адарган» деп үш муниципалдыг бүдүрүлге, «Саглы-Бажы», «Хөгжү», «Аржаан-Туруг», «Кошкарлыг» кооперативтери, 48 арат фермер ажыл-агыйлар, 1120 хууда дузалал ажыл-агыйлар кирип турар. Кожуун иштинде 186 малчын коданнарда 560 дузалакчылар хаара туттунган. Кожуун девискээринде 2015 чылдың январь 1-ниң хүнү-биле бода мал бажы 9276, ооң иштинде 547 сарлык, шээр мал 136857, аът саны 4267, хаваннар 42 баш четкен. Бо сан-чурагай чылдан чылче өзүп турар, чүгле хаванның баш саны эвээжээн.
Кызыл хоорайның төпчүткен газ хандырылгалыг хөй каът чуртталга бажыңнарының чурттакчылары январь айның сөөлгү хүннеринден газ плиталарынга аъш-чем хайындырып алыр арга чок бооп турар. Ол бажыңнарны «Тувгаз» ажык акционерлиг ниитилел газ-биле хандырбайн турар, чүге дээрге бо бүдүрүлгениң өрези көвүдээш, газ садып алыр акшазы чок. Кызыл хоорайдан аңгыда, республиканың девискээринде 93 суурларны болгаш хоорайларны ААН «Тувгаз» газ-биле хандырып турган. Амгы үеде ол суурларның, хоорайларның чурттакчылары база газ чок арткан. «Тувгаз» ажык акционерлиг ниитилелдиң удуртукчузу Валерий Иванченконуң «Шын» солуннуң редакциязынга дыңнадыы-биле алырга, республиканың чонун газ-биле хандырарынга дузаламчы кылдыр 2 миллион 900 муң рубль акшаны үндүрүп бээр аргазын Тыва Республиканың Чазаанда шиитпирлеп турар.
Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызы эрткен чылдың түңнелдерин үндүрүп, 2015 чылда кол сорулгаларны тодараткан. Бистиң номчукчуларывысты сонуургадып турар чугула айтырыгларга харыыларны кадык камгалал сайыды Орлан Эрес-оолович Донгакберген. – Кадык камгалал адырының ажыл-чорудулгазының баш бурунгаар түңнелдери бар. Оон көөрге, Тываның чурттакчыларының аарыыр чоруу көвүдээн бе азы эвээжээн бе? Өлүп хораарының байдалы чавызаан бе? – Улустуң аарыыры көвүдээн деп чугаалап болбас. Чамдык аарыглар, чижээ, онкология, хан эргилдезиниң талазы-биле бис чурттуң чамдык регионнарындан эки байдалдыг бис. Ооң-биле чергелештир сөөлгү чылдарда социал ужур-уткалыг аарыглар, ооң санында туберкулезту эвээжеткен күжениишкиннер турбуже, чурттакчы чоннуң кадыкшыл байдалында езулуг-ла экижиишкин чедип алдынган деп мактаныр аргавыс чок. Чаш уругларның бүрлүрү, орук-транспорт озал-ондаандан, туберкулезтан өлүп хораары чавызап турары өөрүнчүг. Өске аарыглар ужун өлүп хораар байдал эрги деңнелинде хевээр.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң юбилейлиг байырлалдарының үезинде Хамаарышпас күрүнелер эвилелиниң даштыкы кызыгаары-биле Тиилелгениң эстафетазы эртери чаңчыл апарган. Хамаарышпас күрүнелер эвилелиниң чурттарының улустарының шаг-төөгүден бээр тыптып келген эп-найыралын болгаш дем-билелиг чоруун улам быжыктырар, фашизмге удур демиселге маадырлыг чоруун утпас сорулга-биле Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 70 чыл юбилейинге тураскааткан Тиилелгениң эстафетазы 2015 чылдың февраль 2-де маадыр шивээ Брест биле маадыр хоорай Мурманскиден старттаан. Бо улуг хемчээлдиг шериг-патриотчу акция, Тиилелгениң эстафетазы май 28-те Кызыгааржылар хүнүнде Москвада Мөгейиг даанга кээп доктаар. Тиилелгениң эстафетазының оруун дургаар кызыгаар шерииниң кезектери тус чер эрге-чагыргазының органнары болгаш хөй-ниити организациялары-биле кады Тиилелгеге тураскааткан байырлыг хуралдарны, митингилерни, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери-биле ужуражыышкыннарны, өөредилге черлеринге Маадырлыг чоруктуң кичээлдерин эрттирер, делгелгелерни организастаар болгаш артистер концерттерни көргүзер.
Россия биле Украинаның аразында политиктиг чөрүлдээлерниң уржуунда бистиң чуртувуска удур Американың Каттышкан Штаттарының болгаш Европа эвилелиниң чурттарының экономиктиг кызагдаашкыннары Россияны чүгле бергедээшкиннерге таварыштырган эвес, а экономиктиг айтырыгларны канчаар шиитпирлеп турганын ханызы-биле сайгарарынче, частырыгларны эскерип көөрүнче база албадапкан деп болур. Экономиктиг кызагдаашкынның уржуундан тыптып келген бергелерни Россияның политиктиг удуртулгазы болгаш чон экономиктиг буураашкын кылдыр хүлээп албайн, чурт иштинге аъш-чемни, идик-хепти, барааннар бүдүрүлгезин көвүдедир талазы-биле шыңгыы хемчеглерни алыры чугула деп санап турар. Россия Федерациязының девискээрлериниң баштыңнары, хоойлужудулга хуралдарының даргалары, улуг хоорайларның мэрлери-биле январь 29-та эрткен чөвүлел хуралга Россияның Президентизи Владимир Путин: «Дараазында чүүлдерже кичээнгейни угландырып тур мен: мында олурар кижилерниң хөй кезии-биле бистерниң 2008-2009 чылдарда кылып турганы ышкаш, шак-ла ынчалдыр Федерацияның субъект бүрүзүнге экономикага болгаш социал адырга боттарының ап чорудар хемчеглериниң планын кончуг дүрген тургузар херек» — деп чугаалаан.
2015 чылдың февраль 1-ден камгалалдыг пенсия 11,4 хуу өскен болгаш ону пенсия баллынга дүүштүр санаар апарган. Чүге дизе ындыг чаартылга 2015 чылдың январь 1-ден пенсия санаарының чаа дүрүмү күштүг болуп киргени-биле холбашкан. 2015 чылдың январь 1-де пенсия баллы 64 рубль 10 көпеекке дең турган болза, а февраль 1-ден ону индексастаан соонда бир баллдың өртээ 71 рубль 41 көпеек чеде берген (64,1 х 11,4 хуу). Февраль 1-ден камгалалдыг пенсия 1, 114 коэффициент, азы 11,4 хуу өскен болганда, ону балл таварыштыр санаарда, пенсионер кижи бүрүзүнүң ап турар пенсиязынга дүүштүр санап үн- дүрер. Чамдык улус мону соора билип алгаш, бо баллды 11,4 хууга көвүдедир, ынчангаш шупту пенсионерлерге немелде чаңгыс түңнүг болур деп бодап турары шын эвес. Өзүлде мурнуку чылдарда санап турганы ышкаш, пенсионер бүрүзүнүң пенсиязының хемчээлинден хамааржыр дээрзин онзагайлаары чугула.
Январь 30-де Тыва Үндезин культура төвүнге Тываның аныяк сайгарлыкчыларының ийиги түңнел шуулганын ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамы эрттирген. Аңаа ТР-ниң Экономика, ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамылары, ТР-ниң бизнес-инкубатору, ТР-ниң садыг-үлетпүр палатазының төлээлери, найысылалдың болгаш республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан аныяк сайгарлыкчылар, ТКУ-нуң студентилери болгаш өскелер-даа киришкен. Шуулганны ТР-ниң аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле сайыт Уран-кыс Мижит-Доржу Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң мурнундан чыылганнарга байыр чедирип ажыткан:
Сөөлгү үеде кижилерниң чурттаар аяны ындыг апарган бе азы чединместиң хараазындан бе, кижи бүрүзүн дыңнаарга-ла, «кредиттиг мен» дээр. «Ажылдап-ла турар, алган шалың доозазы кредитче кирер» дээр улус-ла хөй. «Кредит чок мен» дээр улус ховар. Эртем-билиглиг дарга-бошкалардан эгелээш ажыл чоктарга чедир хуулуг чээли төлээри «мода» апарган. Аңаа хамаарыштыр дараазында кижилерниң бодалдары-биле таныштырып көрейн.
Хостуг база херээжен хүрештерге Голден Гран-при И. Ярыгинниң 26 дугаар бүгү делегей чергелиг чаңчыл болган маргылдаазы январьның 23-25 хүннеринде Красноярск хоорайга болуп эрткен. Маргылдаага делегейниң 21 чурттарындан 273 шыырак мөге киришкен. Бистиң республиканың адын камгалап, 2014 чылда Россияның ийи дугаар призеру Омак Сурун база делегей чергелиг маргылдааларның киржикчилери Хуреш-оол Дондуг-оол, Менги Мортуй-оол база аныяк 19 харлыг мөгелер: Кызылда олимпийжи курлавырлар училищезиниң сургуулу Начын Куулар, көдээ ажыл-агый техникумнуң студентизи Сылдыс Монгуш хүрешкеннер.Баштайгы салыгда 57 (килдиг) мөгелер аразынга Омак Сурун, 61 (килдиг) мөгелер аразынга Сылдыс Монгуш база Начын Куулар ойнааннар. Дараазында 61 (килдиг) мөгелер аразынга ниитизи-биле шупту 33 спортчу күжүн шенеп хүрешкен.
Хой чылы кандыг болурул? 2015 Хой чылы, ону Өшкү чылы деп база адап турар, бөдүүн эвес, харын-даа дүвүрээзинниг болур. Ажылды, дыштанылганы, хуу амыдыралды чогумчалыг кылдыр планнаары чугула. Өг-бүле тудуп алырынга таарымчалыг чыл, чүге дээрге хой (өшкү) дээрге өдээнге ынак мал-дыр. Оон аңгыда ол шынчы болгаш идегелдиг амытан. Ындыг турбуже Хой чылында хоп-нүгүл үнүп болур айыылдыг үелер тургулаар. Ооң уламындан ат-алдар-даа кудулап болур. Ылаңгыя доктаамал аас былаажып, кайы-даа тала дүжүп бериксевес ажылчын коллективтерге материалдыг, саң-хөө айтырыгларының шиитпирлеттинери берге болур. Хой чылында мурнуку одуругже үнер дээш демиселге сагынгыр-тывынгыр чорук херек. 2015 чылда улустуң сеткилинге тааржыр, ниитилелге ат-алдарлыг, онзагай кижилер көстүп келир. Оларның сорулгалары дидим болур. Ындыг кижилер кара чааскаан чоруурунга хөңнү чок, олар кичээнгейниң төвүнге турарын күзээрлер.
Тываның Баштыңы ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2015 чылда республикада болгаш иштики политикада ажыл-херектерниң байдалының дугайында Айыткалын кылып тургаш, Тиилелгениң 70 чылынга белеткел ажылдарынга, Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочун бүрүзүн дүрген кыйгыртыышкын кнопкалыг мобильдиг телефон-биле хандырарының база өске-даа организастыг ажылдарны январь айда доозар даалгаларны берген. «2015 чылда бистиң чуртувус улуг, алдарлыг юбилей – Улуг Тиилелгениң 70 чылын демдеглээр. Бо кайгамчык байырлалга бис белеткелди эгелей берген бис. Оргкомитет тургустунган, ажыл планы бар. Организастыг хемчеглер, чугула-даа бол, ол — дузалал ажыл-херек. Кол-ла чүүл – езу-барымдаалаар чоруктан чайлаары, хемчеглерни сагыш-сеткилден кылыры, хоочуннарга хүндүткелди бараалгадыры, чалыы салгалды Улуг Тиилелгениң байырынче хаара тудары, бистиң алдарлыг чаңгыс чер-чурттугларывыстың салым-чолун таварыштыр аныяктарны демче хаара тудары.
Мал ажыл-агыйларының шупту хевирлеринде 6281 баш мыйыстыг бода мал (ооң иштинде 2810 баш инек), 34060 баш шээр мал (ооң иштинде төрүүр 16692 баш өшкү, хой),1532 баш чылгы мал, 681 баш бе, 284 баш хаван, төрүүр 151 баш хаван, 1 баш теве бо чылдың кыштаглаашкынынче кирген. Эрткен чылдың деңнелинден мыйыстыг бода мал 415 баш, шээр мал 6800 баш, чылгы мал 380 баш өзүлделиг болган болза, хаван 12 башка эвээжээн. Кожуун девискээринде хууда дузалалдың 825 ажыл-агыйлары бүрүткеттинген. Ол ажыл-агыйлар Чаа-Хөлде — 550, Ак-Дуругда — 137, Кызыл-Дагда — 105, Шаңчыда — 33 өрегеге хамааржыр. Кожуунда көдээ ажыл-агыйның 5 бүдүрүлге кооперативтери, 15 арат ажыл-агыйлары, эрткен чылдан 7 сан хөй. Кыштаглаашкынны хүр ажып эртер сорулга-биле бүгү кожууннуң ажыл-агыйлары 5217 тонна сүүзүннүг сигенни, 616 тонна саваңны, тараа культураларындан 214 тонна сүүзүннүг болгаш чулуктуг мал чемин белеткээн. Тус черниң чагыргазы 10 тонна сигенни боттарының күжү-биле курлавыр кылдыр белеткээн. Кожууннуң девискээринде ниитизи-биле 86 кыштаг бар. Оларның 58-зи — Чаа-Хөлде, 5-жи — Ак-Дуругда, 9-зу — Кызыл-Дагда, 14-ү — Шаңчыда
Россияның уруглары 2015 чылдың январь 1-ден эгелеп федералдыг музейлерни халас көөр. Ол дугайында Россия Федерациязының культура сайыды Владимир Мединский Күрүне чөвүлелиниң база Культура болгаш уран чүүл чөвүлелиниң каттышкан хуралынга дыңнаткан. Кайы-даа чурттуң хамаатызы болуп турары хамаанчокка 18 хар четпээн уруглар музейже халас кирерин ол айыткан.«Бистиң музейлеривис — төөгүнүң болгаш культура чырыдыышкынының эң-не дээре черлери. Аңаа бичии уругларның саны көвүдеп-ле турар болза эки. Регионалдыг эрге-чагырга бо эгелээшкинни чижекке алза эки боор» — деп, ол демдеглээн. Россияда федералдыг деңнелде 90 музей кирип турар, оларның эң-не улуглары — Эрмитаж, Пушкин музейи, Третьяков галереязы, Литературлуг, Төөгүнүң база Орус музей. Тыва Республиканың Национал музейи республика чергелиг музейлерге хамааржыр болгаш бо эгелээшкинче кирбейн турар. Ынчалза-даа 1992 чылдың октябрь 9-та үнген №3612-1 федералдыг хоойлуга даянып, айның сөөлгү дыштаныр хүнүнде 18 хар четпээннерге болгаш студентилерге музейже халас кирер арганы берип турар.
2013 чылдың май айда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелин боттандырып эгелээр дугайында чарлаан. Төлевилелдиң сорулгазы, ону боттандырарының аргаларын чонга тайылбырлаар талазы-биле улуг ажылды массалыг информация чепсектеринге чоруткан. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге ажыл-агыйжы сеткил-хөөннүг, эрес-кежээ кижилер дораан-на идегеп, аңаа киржи берген. Чамдык кижилер боттарының хууда ажыл-херээн эгелээринге, ажыл-агыйлыг кижилер оларны алгыдып алырынга губернатор төлевилели дузалыг болган. Төлевилелди колдуунда республика бюджединден акшаландырган. Акшаландырыышкынга «Көдээ ажыл-агый рыногун хөгжүдери болгаш көдээ ажыл-агый продукциязының чиг эт болгаш аъш-чем рыногун өйлээри», «Күш-ажыл рыногунда байдалды чогумчудары», «Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту хөгжүдери» тускай сорулгалыг республика чергелиг программаларның акша-төгериин база «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинче хаара туткан. Ол чүүл дөмей-ле республика бюджединден үнүп турар акша-төгерикти үүрмектевейн, чаңгыс аай ажыглаар арганы берген. /стүнде адаан төлевилелдерниң күсели-биле 83 миллион рубль хире акшаны 2013 чылда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң уг-шии-биле боттандырган элээн хөй санныг төлевилелдерни акшаландырарынга шиңгээдип алган.
Улуг Тиилелгениң 70 чылынга Ада-Чурттуң Улуг дайынынга киржип, төрээн чурту дээш амы-тынын берген фронтучуларның эрес-дидим чоруун бөгүнгү салгалдарывыс утпаан. Чаалыг дайын шөлүнден ээп чанып келгеш, фронтучу Михаил Сундуй тыва эки турачылар дугайында номну чыып бижээш, чалыы салгалга тураскаал кылдыр арттырып каан. «Баштайгы тулчуушкун уттундурбас» деп Михаил Сундуй мынчаар бижээн. Номдан үзүндүнү бараалгадыр-дыр бис. «1944 чылдың январь 28-те акы-дуңма Украинаның Деражно суурдан ырак эвесте муңгаш эзим иштинге доктааган бис. Ынчаарда бистиң взводувус дүнеки камгалалга турган. Салбыр командири кижи болганымда, эки турачы дайынчыларны дүнекиниң ийи шак үе- зинде таңныыл черинге солуштуруп кааш, чер оңгуга олурган мен. А оңгуга Монгуш Бүрбү, Маады Баян-Дөгүс, Түлүш Сундуй-оол болгаш оон-даа өске дайынчылар база турган. «Хенде хох» деп кургамзык үн дыңналган соонда, автомат-биле соксаал чок тарбыдады-ла берди. Х.Калбак, Ө.Сырат-оол суглар оңгудан үне халыштывыс, дайзын дезипкен. Ол дүне айдыңы аажок болган, дезип бар чыткан дайзыннарны амыр-соксаал чок боолап турдувус.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан сумузунда чурттап чоруур «муңчу» малчын Сергей Сүгеевич Сатты, кандыг-даа ниитилелге чурттап чорааш, бодунуң туружун салбаан күш-ажылдың хоочуну-дур деп үнелээр кижи болдум. Хөй чылдар иштинде журналист болуп ажылдап чорааш, кандыг кижилерге душпадым дээр. Сергей Сүгеевич ышкаш кижилер турар-даа болза, бодунуң арга-дуржулгазын, ак сеткилдиг күш-ажылын кандыг-даа ниитилелдиң мурнунга долузу-биле бадыткаан кижилер ховар. Сергей Сүгеевич 1955 чылда авазының-ачазының дун оглу болуп төрүттүнгеш, сес дуңмалыг болган. «Хөй улустуң улуу дээрге улуг харыысалгалыг. Миннип келиримге-ле, мал аразынга өскен мен. Ол үеде малчыннарга дузалажыр улус эвээш боор чүве, ынчалдыр-ла үениң аайы-биле ада-иемге дузалажып, дуңмаларым өстүржүп өзүп келдим. Ам алдан харлай бердим, бо үениң иштинде аар-берге солун оруктарны эртип келдим» — деп, ол чугаалады.
Хоорайның төвүнде «Шахтер оол», чаа хевирниң «Азияның төвү», «Хааннар аңнаашкыны», «Тевелиг оол», «Эне-Сай» кыс көжээ, Сүбедей спорт комплекизиниң мурнунда «Мөңге хайгыылчы», чаа туттунган аныяктар төвүнүң чанында «Аныяк өг-бүле», Буян Бадыргының тураскаалы дээш, чаа тураскаалдар-ла хөй. Бо удаада Улуг-Хемниң эриинде кыс көжээ «Эне-Сай» тураскаалының болгаш ооң авторунуң дугайында бижикседим. Ол кайгамчык чараш ажылдың автору Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Сайын-Маадыр Байынды болду. Сайын-Маадыр— республиканың Р.Д.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазын база Москваның уран чүүл академиязының скульптура салбырының доозукчузу. Сайын-Маадырның берге ажылынга ооң ачазы, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, хоочун даш чонукчузу Р.Д.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының чурулга башкызы Эрес-оол Байырович үлүг-хуузун киирип, арга-дуржулгазы-биле дузалашкан.
Ажылгыр кижи эки чуртталганың оруун чайгаар тыва бээр. Сөөлгү үеде аныяктарның амыдыралче сонуургалын бизнес хевири хаара тыртып турар апарган. Баш таарыкчызы мергежил — күш-ажыл рыногунда чугула херек мергежилдерниң санында. Баш таарыкчызының өске мергежилдерден онза ылгалыр чүүлү — ол чүгле бодунуң ынак ажылын кылып турар эвес, а өскелерге чараш аян-шинчини мергежили-биле дамчыдып билир кижилер-дир. Январь 14-те «Урянхай» чараштаныр тыва өргээниң байырлыг ажыдыышкыны болган. Ону аныяк өг-бүле Хеймер-оол Борбак-оолович Хертек болгаш Сайлаана Ивановна Иргит «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң деткимчези-биле ажыткан. Чараштаныр өргээ ажыдар күзел оларга 5 чыл бурунгаар тывылган.
Бажы бедик Бай-Тайганыңбаарын дургаар мээстери, көктүг-шыктыг Көп-Сөөгү төөгүден бээр хөй малдыг ызыгуур салгаан малчыннарның алдаржаан чурту чораан, оон бээр хөй чылдар эрткен-даа болза, ооң ат-алдары ам-даа читпээн. Көвей малды өстүрерде, Көктүг-шыктыг Көп-Сөөгүмнү, Арбай, чиңге чаагай үнер Алаак, Көп-Сөөк чуртумайны — деп, шаанда араттар чемгерикчи, азыракчы чер-чуртун, мал-маганын мактап, йөрээп ырлажып чорааннар. Амгы үе ындыг уткалыг чоннуң ырларын Көп-Сөөктүң делгемнеринде малчыннар ырлажып турарын аңаа баргаш, дыңнап болур. Бо чүл дээрге, бурунгуларывыстың, ада-өгбелеривистиң буянныг ижи — мал ажылын оларның салгакчылары, амгы үениң аныяктары төлептии-биле уламчылап турары ол-дур.
Эрткен чылын Тываның Чазааның «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге», «Өг-бүлеге чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» база эр башкыларны школаларже хаара тудар дугайында губернатор төлевилелдери бистиң Берт-Даг ортумак школазында хүннүң чугула айтырыы апарган. Ынчангаш бо төлевилелдерге даянып, аңаа хамааржыр төлептиг кижилерни бижикседим. Бистиң Берт-Даг ортумак школазында 2000 чылдан бээр ажылдап чоруур төлептиг ада Алдын-Херел Сергеевич Тас — салгал дамчаан күш-ажыл башкызы. Ооң ачазы Сергей Деспижекович Тас — база бо-ла школага хөй чылдарда күш-ажыл башкылап келген «алдын холдуг» башкы. Ол — өг ыяжын, ооң эт-херекселдерин чазап, бажың эдилелдери: аптара, стол, сандайлар кылыр мастер. Чазанырындан аңгыда, ол чурук тырттырарынга мергежээн. Школага бөлгүм удуртуп тургаш, кино-чурук тырттырып, хөй төөгүлүг чуруктарны сумуга арттырган.
Тыва Республиканың прокурору болгаш РФ-тиң Истелге комитединиң Тыва Республикада Истелге эргелелиниңудуртукчузу Бай-Тайга кожуунга баарлар, январь 30-де олар аңаа чон-биле ужуражылга эрттирер. Тыва Республиканың прокурору Александр Евгеньевич Гринев болгаш Истелге эргелелиниң удуртукчузу Андрей Евгеньевич Потапов Бай-Тайгага хуу айтырыглыг хамаатыларны база хүлээп алырлар. Ону январь 30-де Тээли суур, Мугур кудумчузу, №5 бажың деп адреске боттандырар. Бай-Тайга кожууннуң чурттакчылары прокурорга болгаш Истелге эргелелиниң удуртукчузунга кээп, конституция езугаар эргелерин болгаш хосталгаларын хажытканының дугайында хомудап, кожуунда хоойлу-дүрүмнү болгаш корум-чурумну камгалап турарының дугайында дыңнадып болур. Салдынган айтырыгларга харыыны дораан азы хомудалда кирген фактыларны хынаан соонда алыр, ол талазы-биле чогуур хемчеглер алдынар.
Сөөлгү үеде Тыва Республиканың шүүгү черлериниң(судтарның) көрүп турар хамааты херектериниңаразында хамааты негекчилерниң киирген билдириишкиннериниңхарыылакчылары көдээде чурттап турар хуу мал тудуп турар кижилерниң, малчыннарның саны чүге көвүдээнин тайылбырлап бээрин ТР-ниң Дээди судунуң судьязы Любовь Дамбыл-ооловна Дамдындан дилээн мен. Хоойлуда айытканы езугаар малды азыраары, каяа канчаар оъткарып, чемгерери, одарже сүрерде чуруму, чазаг, күзегже көжерде кандыг орукка сүрери дээш, өске-даа таварылгаларда хууда мал азырап турар улуска билип алгы дег доктаал-дүрүмнер бар. Ында айытканы езугаар хууда мал ээлери кандыг байдалда хамааты негелде херектериниң киржикчилери, харыылакчылары апаарын РФ-тиң Хамааты дүрүмүнүң137, 210-гу чүүлдери, административтиг эрге-хоойлу хажыдыышкыннарының дүрүмү- нүң 1 кезээниң 12.30 чүүлүнде база орук шимчээшкининиң дүрүмүнүң 24.5-24.7 пунктуларында тодаргайлаан.
Экии, эргим, хүндүлүг «Шын» солуннуң редакциязы! Хандагайты суурга чонну ижер суг-биле хандырар дээш, коммунизм үезинде он алды кудуктарны ажыглалга киирген турган. Ол кудуктар 2010-2011 чылдарга чедир үзүк-соксаал чокка ажылдап келгеннер. Ол дээрге кудуктарны хүлээнип алган ажылдакчыларның ак сеткилдиг болгаш кызымаккай чоруу-биле шыдажып келгени бо. Кожууннуң удуртукчу даргалары солушкан соонда, кудуктарга ажылдап турган кижилерниң ажылдап алган акша-шалыңын төлевестеп, оларга кандыг-даа дуза катпайн барганда, кудуктар ала-чайгаар-ла ээн кагдынып эгелээн. Шак мындыг хамаарылганың уржуундан бо хүннерде суурда он алды кудуктарның чүгле алдызы ажылдап турар. Кыш кээрге-ле, чон ижер суг айтырыынга бергедеп, кожуун, чагырга даргаларынга айтырыг тургузарга, олар «хаайынга-даа какпас» ол биске хамаарышпас айтырыг-дыр дээнзиг, тоовастар-дыр. 2013 чылдың чазынында ол айтырыгны чон негеп, прокуратураже киирер деп баарга, күрүнеден 200 муң рубль акшаны суурнуң кудуктарын септээри-биле үндүрген деп хуралга дыңнаткан. Чайны өттүр кайы-даа кудук септеттинмээн.
Кижи бүрүзүнүң чуртталгазында муңгарап, хөөнзүреп, аар-берге ажыг-шүжүгге таваржы бээр үелер турар. Чамдык улус ону дүрген шыдажып эрттириптер, а өскелерниң ындыг байдалы сагыш аарыынче шилчий бээр. Ындыг таварылгаларда кижиге специалистиң дузазы чугула херек. Ынчалза-даа хөй кезиивис ону бодунуң күжү-биле ажып эртерин кызыдар, а ол дээрге аарыгның улам сайзыраары-дыр. Эмнээшкинниң туруп болбас аргаларының бирээзи – арага ижери. «Ажыг сугну» ижип алгаш, чамдык кижилер шупту бергелерин уттуп, дидимненип, чуртталгаже өске карактар-биле көрүп эгелээр. Ынчалза-даа араганың салдары дооступ каар, а муңгарал болгаш нарын байдал хевээр артып, оон-даа улгадып болур. Оон аңгыда арага-дары кижиниң нерв системазынга кончуг багай салдарны чедирип, сагыш аарыын дам-на ханыладып турар. Сагыш аараан кижи «ажыг сугну» ишкен соонда, бажы аарып, чүдеп чыткаш, чанында турар чоок кижилериниң кичээнгейин бодунче хаара тудуп, оларның караанга кээргенчиг болуксаар.
Суббота — неделяның онзагай хүннериниң бирээзи. Ол хүннү езулуг шын дыштанып эрттирерин организастаар деп шиитпирни эрге-чагырга хүлээп алган. Аргалыг болза удуртукчулар, чонну баштап турар улус, боттарының амыдыралында үлегери-биле дыштаныр хүннерни ажыктыг болгаш солун кылдыр эрттирерин дугурушкан. Ынчангаш декабрь 17-де Кызылдың Ярыгин аттыг спорт комплекизинге, ТР-ниңБаштыңы Ш.Кара-оолдуң эгелээшкини-биле, РФ-тиң камгалал сайыды С.Шойгунуңюбилей харынга тураскааткан баскетбол маргылдаазы хоочуннар аразынга болган. Аңаа ниитизи-биле беш команда киришкен. Чазактың, Дээди Хуралдың, «Динамонуң» хоочуннары, Хоочуннар клувундан ийи команда киржип, күжүн шенешкеннер. Бир-ле дугаарында, Дээди Хурал биле Чазактың командазы ойнааш, изиг-изиг тудушканыныңтүңнелинде, ТР-ниң Баштыңы Ш.Кара-оол баштаан команда баштайгы оюнга тиилеп алдылар.
2015 чылдың кыжын Тываның девискээринде аңнарны санап, оларның ниити санын тодарадыры-биле кылып чорудар организастыг ажылдар дугайында семинар-хуралды Тыва Республиканың аңныыр болгаш балыктаашкын талазы-биле күрүне комитединиң ажылдакчылары январь 15-те эрттирген. Бо ажылдарга белеткел дугайында илеткелди Тыва Республиканың аңныыр болгаш балыктаашкын талазы-биле күрүне комитединиң дириг амытаннарның болгаш суг курлавырларының ажыглалын өйлээр килдизиниң начальниги Геннадий Сункуев кылып, бо ажылда чаа чүүлдер-биле аңныыр ажыл-агыйының ажылдакчыларын таныштырган. Мурнуку үеде республиканың девискээринде аңнарның санын тодарадырда, оларның шимчээр кокпаларында истерни тускай методика-биле санап турган болза, 2015 чылдан эгелээш спутниктиг GPS навигаторларны ажыглаар. Навигаторлар-биле канчаар ажылдаарын кожууннарда аңныыр инспекторлары, Тыва Республиканың аңныыр болгаш балыктаашкын талазы-биле күрүне комитединиң ажылдакчылары амгы үеде өөренип ап турарлар.
Россия прокуратуразының 293 чыл ою-биле РФ-тиң Чиңгине прокурору Юрий Чайка бодунуң дужаалы-биле албан-хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседип турары дээш Тываның бөлүк юристерин шаңнаан. Албан-хүлээлгезин үлегерлиг күүседип турары болгаш хөй чылдарда ак сеткилдиг албаны дээш «Россия Федерациязының прокуратуразының хүндүлүг ажылдакчызы» хөрек демдээ-биле Тыва Республиканың прокуратуразының судтарга кеземче херектерин сайгарарынга прокурорларның киржилгезин хандырарының талазы-биле килдизиниң начальниги, юстицияның улуг чөвүлекчизи Амир Монгуш шаңнаткан. Албан-хүлээлгезин үлегерлиг күүсетпишаан, онза чугула болгаш нарын даалгаларны чедиишкинниг күүсеткени дээш «Россия Федерациязының прокуратуразынга төлептиг албаны дээш» хөрек демдээ-биле Тыва Республиканың прокурорунуң назы четпээннер болгаш аныяктар дугайында хоойлуларның күүселдезинге хайгаарал талазы-биле улуг дузалакчызы, юстицияның биче чөвүлекчизи Елена Шевченкону шаңнаан.
Январьның дыштаныр хүннеринде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Чаа чыл-биле болгаш Рождество-биле байыр чедирген хөй санныг телеграммалар келген. Оларның аразында чурттуң удуртукчуларындан Тываныңчурттакчыларынга чырык байырлалдар-биле байыр чедириишкиннери хөй болган. Россияның Президентизи Владимир Путинниң байыр чедириишкининде мындыг сөстер бар: «Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Чаа чыл-биле болгаш Рождество-биле Силерге байыр чедирип тур мен! Ол үр манаар байырлалдарывыс онзагай хөөннү кезээде болдурар, чаа, чырык бодалдарны болгаш күзелдерни тывылдырар. Оларны эки медээлер-биле, чаагай өскерлиишкиннер-биле, салдынган сорулгаларның чедиишкинниг күүселдези-биле холбаштырып турар бис. Силерге кадыкшылды, чаагай чүүлдерни, ажыл-херектериңерге чедиишкиннерни болгаш найыралчы харылзааларның өөрүшкүзүн сеткилим ханызындан күзедим!».
Памирде Даг-Бадахшан областың төвү Хорог хоорайга шериг албанын кызыгаар зоназынга үш чыл алды ай эрттиргеш, халажып келдим. СЭКП кежигүнү, бирги курсту дооскан боорумга, ынчан Улуг-Хем кожуунга хамааржыр кызыл суглуг Баян-Колда «Х Улуг Хурал» совхозтуң комсомол комитединче ажылдадып чорудупкан. Комсомол секретарының кол-ла сорулгазы болза, аныяктарны хөй-ниити ажылдарынче хаара тудары. Оолдар, кыстар ынчан дыка дыңнангыр, бир дем-биле хой оолдаашкынынга болгаш өске-даа хөй ажылдарга киржип турдувус. Эң хүндүткелдиг тыва эки турачыларның бирээзи Павел Кыргысович Биче-кыс – тудуг бригадири. Ооң-биле ужуражыр дээш каш хүн иштинде харылзажыры-биле Кодур-оол Оюн Баян-Колга чедип келген. Шагаан-Арыгга доктаагаш, албан черлеринден ажыктыг медээлерни база чыып алган. Келгеш, Биче-кыс дарганың тудугжулары-биле тайга эдээнге каш хонган. Кызылче чоруур мурнунда мээң кабинедимге кире дүшкен. Эки танышпас хиревисте, мени билири беш салаа дег болганын элдепсиндим. Бисти кым-даа далаштырбаан. Совет Эвилелиниң барыын куржагларынга чорааш, оларның тыва эки турачыларга байыр чедиргенин, дайын үезинде олар аң-меңниг девискээрлерден болгаш хар адаа-биле үңгеп чоруткаш, дайзыннарның пулеметтарын чазылдырып кааптарын чугаалап берди.
База бир чыл караңнадып эрте берген. Чаа чыл байырлалын өөрүшкүлүг уткуп каапкаш, садыгларда азы ачы-дуза чедирилгезиниң өртектеринде эвээжээн талазынче чайгылган аян бар ирги бе деп бүдүү идегел-биле топтап көөр бис. Амыдыралдың дуржулгазындан алгаш көөрге, өртектер бадар хире шинчи-даа чок, харын чылдан чылче улам бергедедип кел-ле чыдар. «Хлеб-тараа, хырным өршээ…» Чылдың төнчүзүнде бүгү чуртка хлеб өртээ бир-ийи, харын-даа үш рубльге өзе берген. Ынчап баарын манаваан-даа дег, аңаа хамаарылгалыг албан черлери, депутаттар, сайыттар чоннуң эргежок чугула аъш-чем барааны өскен деп хөй чугаа үндүрзе-даа, хлебтиң өртээ улуг хевээр арткан. Алтайга кырлыг-караның дүжүдү аргажок болган дээш, гречканың өртээ база-ла талыя берген. Чамдык хайгааракчыларның бодалы-биле, өртектер өзер деп баарга, чон баш удур курлавыр кылдыр кырлыг-караны хөйү-биле саткаш, шыгжап алганындан үр-чар үнүп, ол садыгларга көзүлбейн барган. Сүт, чуурга, хлеб, эът дээш, өске-даа аъш-чемге, хереглел турда, өртектер өзүп-ле турар, чагырга чок рыноктуң хайыра чок дүрүмү-дүр.
Надя Рушева… Ооң дугайын билбес кижи бүдүн делегейде чок. А ону кандыг ие чаяап каанын база-ла улус билир. Бөдүүн тыва иениң чаңгыс кызы бүдүн делегейге чаш назынында ол хире алдаржый бээри ооң төрүттүнген салым-чаяанында, ону өстүрүп-кижизидип каан ада-иезинде. Ажыкмаа Наталья Дойдаловна… бо атты тыва кижи бүрүзү чоргаарал-биле адап чоруур. Мен 1983 чылдың күзүнүнге чедир-ле база ол атты дыңнааш, баштайгы тыва балериналарның бирээзи, салым-чаяанныг чурукчу уруг Надя Рушеваның авазы деп билир чораан мен. А кажан Москвага Наталья Дойдаловна-биле чоок таныжып, эдержип эгелээш, ол чүг- ле ховар талантылыг болурундан аңгыда, эң онзагай, буянныг кижилерниң бирээзи деп биле берген мен. 83-86 чылдарда аспирантурага өөренип тургаш, төрээн ием дег апарган Наталья Дойдаловнаның сагыш човаашкынын көрүп келбээн болзумза, меңээ база дыка-ла берге турган боор. Дыштаныр хүннерде, чамдыкта хүн-хүнү-биле-даа, ооң чанынга турарынга ынак турган мен. Ооң оожум чугаазындан, чаптанчыг каткызындан чер-черинде кижиниң сеткили эригип, чымчап келир. Соок хүннерде өрээлимге олурумда, «аңаа доңуп олурбайн, ном-дептериң ап алгаш, маңаа бижиттинип, аштанып-чемненип ал» деп телефоннап кээр.
Эрткен дыштаныр хүннерде Россияның Парлалга хүнүн Тываның массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары байырлап эрттирген. Байырлыг хуралды Тываның Чазак Баштыңы Ш.Кара-оол журналистерге база парлалга ажылдакчыларынга профессионал байырлалы-биле байыр чедирип ажыткан. Дараазында парлалга болгаш телерадиокомпания ажылдакчыларын: «Шын» солуннуң корреспондентизи А.Соянны Чазак Баштыңының өөрүп четтириишкини-биле, ААН «Тываполиграфтың» ажылдакчызы В.Ховалыгны, «Тувинская правда» солуннуң килдис редактору Е.Кривдикти, фотокорреспондент В.Шайфулинни, Чазактың парлалга албанының даргазы А.Ензакты Чазак Баштыңының Хүндүлел бижиктери-биле шаңнаан. Массалыг информация чепсектериниң шугумунга хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш Тывада билдингир алдар-аттыг хоочуннарны: Е.Д.Танованы, М.А.Хадаханэни, Т.П.Хертекти, Д.Д.Сотпаны, В.Б-Х.Монгушту, В.О.Кууларны, Л.Х.Иргитти, Ю.В.Сучковту, Р.В.Тас-оолду, А.И.Чымбаны, В.Ф.Чадамбаны, Д.Т.Дамба-Хууракты Тыва Республиканың 100 чылынга тураскааткан юбилейлиг медальдар-биле шаңнаан.
Тываның массалыг информация чепсектериниң хүндүлүг ажылдакчылары! Силерниң профессионал байырлалыңар-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер! Россияның Парлалга хүнүн улуг чурттуң информастыг делгеминиң чаңгыс аай чоруун болгаш Россияның хамаатыларының конституция езугаар кол эргелериниң бирээзи — сөстүң хостуунуң күүселдезин каттышкан күжениишкиннери-биле хандырып турар аңгы-аңгы мергежилдиг кижилер бөгүн демдеглеп турар. Журналистика — социал харыысалгалыг база бир мергежилдерниң бирээзи. Хөй-ниитиниң саналын хевирлеп тургузарының, сагыш-сеткилдиң болгаш мөзү-шынарның эртинелерин чыырының, өзүп орар салгалды кижизидериниң чугула чепсектери солун, радио, телевидение, Интернет болур. Тываның массалыг информация чепсектериниң ниити-российжи агымның аайы-биле сайзыравышаан, ниитилел-политиктиг турум чорукка болгаш бистиң хөй националдыг чонувустуң демнежилгезинге идиг бербишаан, республиканың сайзыралынга көскү салыышкынны киирип, төрээн булуңунуң амыдыралында болуп турар болуушкуннарны чогуур үезинде болгаш улуг сонуургал-биле чырыдып турары өөрүнчүг.
2015 чылдың эгези Тываның салым-чаяанныг уругларынга «дүжүттүг» чыл кылдыр эгелээн. Чоокта чаа январь айның 9-11 хүннеринде Санкт-Петербург хоорайга «Алые паруса» культура фондузунуң эрттиргени IV Бүгү-россия чергелиг салым-чаяанныг уругларның танцы-сам талазы-биле “Северное сияние”мөөрейи болуп эрткен. Аңаа республикавысты төлээлеп, ат-сураа Россияда болгаш даштыкы чурттарда билдингир «Эдегей» бөлүктүң бичии бөлүү киришкен. Ук мөөрейге Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан эң-не шылгараңгай 71 коллектив киришкен болгаш мөөрейниң түңнелинде бичии эдегейжилер эң-не тергиинин бадыткап, мөөрейниң 1-ги чергениң лауреады база мөөрейниң эң дээди шаңналы Гран-прини чаалап алганнар. Бичии эдегейжилерни башкызы Дирчин Айлана Вячеславовна 5 харлыындан эгелеп 4 чыл иштинде белеткээн. Олар Тываның Россияга каттышканының 100 чыл ою болгаш республика деңнелдиг хөй-хөй байырлалдарны боттарының уран талантызы-биле каастап турарлар.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Тываның хөй националдыг чурттакчылары! Үнүп орар Чаа чыл-биле силерниңшуптуңарга чүректиң ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Эртип турар 2014 чыл республиканыңтөөгүзүнге онзагай черни ээлээн. Бистиң кижи бүрүзүнге ол Тываның болгаш Россияныңдемнежилгезиниң 100 чылыныңдемдээ-биле эрткен. Юбилейниң байырлалынга белеткелдиң үш чылы бистиңамыдыралывыска онзагай, ханы утка-шынарны киирген. Юбилей бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың эң эки шынарларын көргүскен, төрээн республиказының боттуг төөгүзү-биле таныжар арганы тывыспышаан, Тываның бүгү салгалдарын доңнаштырган. Бистиң байырлалывыска хөй санныг аалчыларның, хамыктың мурнунда Россияның Президентизиниңкиришкени Ада-чурттуң ниити төөгүлүг оруунга аныяк республиканың салыышкынын бедии-биле үнелеп турар улуг чуртка хамаарылгалыывысты онзагайы-биле медереп билир арганы биске тургускан. Бистиң юбилейивистиң кол түңнели — ооң каттыштырыкчы улуг күштүг болганы. Юбилейниң идеязы Тывага чарлаттынган Орус дылдың, националдар аразынга харылзааның, найыралдың болгаш бот-боттарын билчириниң дылының чылынга дүүшкек болган.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) өмүнээзинден болгаш бодумнуң хуумдан силерге үнүп орар 2015 чыл-биле байыр чедирип тур мен! Чаа чыл — бистиң кижи бүрүзүнге онзагай байырлал. Бодувустуң хуу амыдыралывыска чогумчалыг өскерлиишкиннерни, төрээн республикавыстың болгаш ниити Россияның бүзүрелдиг сайзыралын ооң-биле холбаштырып турар бис. Юбилейлиг чылда Тыва хары угда үш улуг байырлалды — Тываны (Урянхай крайны) Россияның хайгааралынга алганының 100 чылын, бодунуң найысылалы — Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылын болгаш Россия Федерациязының составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттышканының 70 чылын демдеглээн. Эртип турар чылда Тываның чаагай чоруу дээш эки ажылдаан бүгү кижилерге, моон соңгаар-даа ооң хөгжүлдезинге киржиринге белен ишчилерге өөрүп четтириишкинни илередири күзенчиг. Ооң түңнели көскү-дүр. Регионда чаа-чаа школалар, уруглар садтары, спорт тудуглары көстүп келген, он-он километр автомобиль оруктары септеттинген. Тываның найысылалы чаарттынган — ында дыштаныр болгаш хөглээр черлер көвүдээн.
Үнүп орар Чаа чыл-биле силерге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! Эртип турар чылдың сөөлгүхонуктарында эң чугула болуушкуннарны кезээде сактыр болгаш түңнелдерни үндүрер бис. 2014 чыл бөдүүн эвес болган, геополитиктиг халдаашкыннарга бистиң чуртувус төлептиг харыылап, бодунуңхамаатыларының эрге-ажыктарын быжыы-биле камгалап шыдаан. Россия XXII кышкы Олимпий оюннарын эрттирген, чаалап алган медальдарның талазы-биле эңчедиишкинниг болган бис, Сибирьниң федералдыг округунуң спортчулары ниити команда тиилелгезинге улуг салыышкынны киирген. Сибирьниң регионнарынга бо үе шылгалданың чылы болган. Бергелер турза-даа, үлетпүр бүдүрүлгези өзүп, социал болгаш транспорт инфраструктуразының объектилери туттунуп, инвестиция төлевилелдери күүсеттинип турган. Чедип алдынган бүгү чүүлдер дээрге силерниң идепкейлиг киржилгеңер-дир. 2015 чылда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 70 чылын демдеглээр бис. Сибирьжи дайынчыларның маадырлыг чоруктарын болгаш тылдың ишчилериниң эрес-шудургу ажыл-ижин кажан-даа утпас бис, бистиң тайбың келир үевис дээш амы-тынын бергеннер биске кажан-даа уттундурбас.
Тыва Республиканың хүндүлүг чурттакчылары! Үнүп орар Чаа чыл-биле болгаш Христостуң төрүттүнгени-биле чүректиң ханызындан чедирген байырымны хүлээп ап көрүңер! Ол байырлалдар кажан-даа онзагай, өг-бүлениң чылыг чоруу-биле, төрел болгаш чоок кижилерниң ынакшылы-биле бисти бүргеп чоруур. Эртип турар чыл биске эң эки чүүлдерни, аайлажыышкыннарны болгаш хуу чедиишкиннерни арттырган. А Чаа чылда ыдыктыг күзелдеривис бүдер, өөрүшкү болгаш аас-кежии элбек болур! Бистиң бүгү эгелээшкиннеривиске болгаш кылган чүүлдеривиске чедиишкин келир болзун, тодуг-догаа чорук немешсин, чогаадыкчы чаа идеяларывыс амыдыралга боттаныр болзун! 2015 чыл республиканың чурттакчы бүрүзүнге депшилгелиг хөй-хөй саналдарны болгаш оларны шиитпирлээриниң аргаларын, чедиишкинниг ажыл-херектерни болгаш күүсеттинген планнарны өргүүр болзун! Бистиң күзел-чүткүлдеривиске бот-боттарывыска ачы-дуза, сырый каттыжыышкын болгаш чаагай сеткил каттышсын! Чаа чыл-биле! Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының даргазы Х. Монгуш.
Декабрь 26-да «Найысылал» арт-төпке ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы Чаа чылдың елказын эрттирген. Аңаа ажылдакчыларның ажы-төлүнден аңгыда, Украинадан бичии 4 харлыг Мирослав Узденевту база чалаан. Уругларның кеткен хептериниң янзызын чүү дээр: челээш өңнерлиг, янзы-бүрү кылаңнааштар ажыглап тургаш даараан бир-ле тускай маскарад хептиг, чок-ла болза, бир амытан, азы бир тоол маадыры дээш-ле баар. ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Елена Саая уругларга болгаш чыылганнарга Чаа чылдың байырын чедирген. Амгы үеде Мирославтың авазы, ачазы, кырган-авазы Кызылдың хоочуннар бажың-интернадында чурттап турар. Чаа чылда Мирослав Кызылдың 5 дугаар уруглар сады барып эгелээрин улуг өөрүшкү-биле ооң авазы Алина Полетаева чугаалады. Бичии Мирослав уруглар-биле кады каас-чараш «хептиг» Шиви долгандыр ырлажып, аажок солун үени эрттирген. Соок-Ирейниң холундан белек алыры чаштарга уттундурбас болуушкун дээрзи билдингир.
Улусчу чогаадылга бажыңынга декабрь 27-де «Спортчу элита» деп байырлал эрткен. Аңаа спорттуң янзы-бүрүхевирлеринге алдаржаан олимпий, сурдолимпий, паралимпий оюннарныңтергииннеринге, тренерлерге, хоочуннарга болгаш спорттуңхөгжүлдезинге үлүг-хуузун кииргеннерге күрүне шаңналдарын тывыскан. ТР-ниңБаштыңы – ЧазааныңДаргазы Шолбан Кара-оолду сценаже башкарыкчылар чалапты. “Спортчулар бодунуң чүт- күлдүү-биле, бедик тура-соруу-биле бедик чедиишкиннерни чедип ап турар. Силер чон мурнунга, аныяк-өскенге үлегер-чижек болуп турар силер. Сочи хоорайга паралимпий оюннарынга Россия медальдар талазы-биле 1-ги черни ээлээни дээрге маадырлыг чорук-тур. Кадык кижилер олардан өөренип, тиилелгеже чүткүлүнүлегерге алыр ужурлуг бис. Тывадан паралимпий оюннарның чемпиону Михаил Оюнга канчап чоргаарланмас бис. Чылдан чылче спорт тудугларын тудуп турарывыс дээрге, келир үеже көрүжүвүс болгаш аныяк-өскенге эки байдалдарны тургузуп турарывыстың бадыткалы-дыр. Каа-Хем суурга улуг спорт комплекизин тудуп алыр болзувусса, спортчу чедиишкиннеривис база бир бедик чадаже көдүрлүр дээрзинге бүзүрелим улуг. Спорт оран-саваларының көвүдеп турары — республиканыңчедиишкиннериниң магадылалы.
Декабрь 25-те В.Көк-оол аттыг Национал театрга республиканың кожуун бүрүзүн төлээлээн тергиин өөредилгелиг, хөй чедиишкиннерлиг уруглар Тываның Баштыңының елказынга чыглып келген. Чаңчыл езугаар чылдың төнчүзүнде республиканың онза чедиишкиннерлиг 7 хардан 14 харга чедир школачылары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң уругларга елказынче чалалганы алыр аас-кежиктиг болуп турарлар. Национал театрның ийиги каъдында уругларга янзы-бүрү оюннар шөлчүгештерин организастаан. Каас-чараш идик-хептиг, маскарад костюмнарлыг оолдар, кыстар оюннарга киржип, амданныг, чигирзиг «шаңналдарны» ойнап ап турганнар. Бир булуңда уруглар кажыктаан, өскезинде хол басчып күжүн шенешкен, боулинг шарларларын октап турарлары-даа эңмежок.Тергииннерге шаңналдар тыпсырының мурнунда уругларга «Күске бүрүзү быштакка ынак» деп чаа шииниң баштайгы көргүзүүн уругларга бараалгаткан. Шии уругларны эп-найыралга, ынакшылга, мөзү-бүдүштүг, хүндүткелдиг болурунга кижизидип турар. Уруглар шиини аажок сонуургап, адыш часкап, өткүт, хөглүг каткызы-биле хүлээп алган. Шии төнген соонда чыылган бичии аалчыларны байырлалдың кол маадыры — Шиви чанынче чалаан.
Россияның алдарлыг артизи, Тываның Улустуң хөөмейжизи К.К.ХОВАЛЫГ-биле бистиң корреспондентивис Чаа чыл бүдүүзүнде ужурашкаш, «Шынның» номчукчуларының сонуургааны айтырыгларга харыылап бээрин дилээн. Оларның аразынга болган чугааны мооң адаанда парладывыс. — Чоокта чаа эрткен «Көшкүн хөөмей» шуулганының «Хөөмейим кагбас-ла мен» деп түңнел концертинге силерниң ыры-шоор, хөөмей-сыгыдыңарны дыңнааш, магадап олурдум, улам ындынын ап бар-ла чыдар салым-чаяаныңар күштүг-ле-дир, Кайгал-оол Ким-оолович, орус чон болза, ону «ийиги тыныш ажыттынганы ол» дижир ийик бе? — Четтирдим (каттырбышаан, уламчылады.Ред). «Хүн-Хүртү» база-ла чаа чанып келгенивис ол турган чүве. Чер-чуртче чанып, эш-өөрнүң, чонувустуң мурнунга үнүп кээрге, ала-чайгаар сагыш-чүрек ындынналы бээр, ынчангаш ындыг боор.
Англияга 1843 чылда байырлыг ажык чагаа (открыткалар) солчур чаагай чаңчыл тывылган. Чаа чылдың бүдүүзүнде уруглар стол кырынга тавак салып каарга, эртенинде англи Соок- Ирей — Санта Клаус оларга белээн сөңнээр. Идиктер иштинче англичаннар элчигенниң ынак чиир чеми — сигенни суп каар.
Бажыңның херээжен ээзи Чаа чыл столун белеткээрде, чүгле өг-бүлезин өөртүр дээш эвес, үнүп орар чылдың ээзи — Ногаан Ыяш Хойну ээ көрүндүрүп алырын бодап, бүдүн чыл чогумчалыг болзун дээш аъш-чемин делгээр. Найыралга болгаш тайбыңга ынак амытанны деткиирде столдуң херекселдери ыяштан кылган азы ногаан өңнүг боору чогумчалыг. Чүгле стол шывыы, салфетка, аяк-сава эвес, а байырлалга кедер хеп, белекчигештер хавы база ол өңге дүүшкек болза эки. Ногаа, чимис-биле байырлал столун элбеди каастаар. 2015 чылды уткуурда янзы-бүрү амданныг, чигирзиг чемнер — пирожноелер, ногаа-чимис, каттар-биле чемчиткен пирогтар, хой дүрзүзү кылдыр быжырган печеньелер, быштактыг торттар (хой сүдү-биле кылган быштак оон-даа эки), мороженое база конфеталар, ары чигири болгаш тооруктар. Бо чылдың езулуг суксуну — алкоголь чок суксуннар — чимис хандызындан морстар, компоттар, чимистиг шай база кисель.
«Шын» солуннуң бөгүнгүаалчызы аныяк модельер-дизайнер Шолбана Очур-оол. Чаа чыл уткуштур номчукчуларны сонуургадыры-биле мода делегейинде онза, солун чүү болуп турарын база бодун таныштырарын диледивис. — Мындыг ховар, солун мергежилди канчап шилип алган сен, Шолбана? — Бичии тургаш-ла, кыдыраашка чараш хептер чурааш, садыг кылдыр бодап алгаш, ону эштеримге садып ойнаар турдум. 5 класска «Келир үеде сээң мергежилиң» деп чогаадыгга чурукчу-модельер болур мен деп бижип каарымга, башкым безин кайгай берген. Эш-өөрүмге чурукчу-модельер дээрге кандыг мергежилил деп тайылбырлап берип турдум. Ынчангаш бичиимде бодап чораан күзелимни чедип алган мен деп бодаар мен.
Декабрь 19-та Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумуга Тыва Республиканың баштайгы шериг комиссары Монгуш Чөвекович Сувакка тураскааткан байырлыг хемчеглер болуп эрткен. Оларны бо суурга эрттире бергениниң чылдагааны — бирээде, М.Ч. Сувак — Ак-Туруг суму чурттуг кижи. Ийиде, бо хонуктарда Тываның шериг комиссариады тургустунганындан бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар. М.Ч. Сувак ажылдап чораан үезинде Тыва Арат Республиканың шериг күчүзүн тургузарынга болгаш быжыглаарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Ол ТАР-ның шериг сайыды чорааш, тыва эки турачыларны Ада-чурттуң Улуг дайынынга белеткээш, 1943 чылдың сентябрь айда үдээш, таптыг-ла бир чыл болганда, чону-биле кады найысылал Кызылга эки уткуп, хүлээп алган.
Чартык чүс чыл ажыг үениң дургузунда Кызылдың чылыг, электри төвү найысылалдың болгаш кожууннарның социал-экономиктиг амыдыралының кол дазылы болуп келген. Ол хире улуг күчү-күштүг бүдүрүлгеде дыка хөй кижилер дүне-хүндүс кызымаккай ажылдап турарлар. Чымыш иштиг энергетиктерниң декабрь 22-де профессионал байырлалынга ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Владимир Фалалеев, Дээди Хуралдың депутады Алдын-кыс Конгар, ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Роман Кажин-оол чедиишкиннерни күзеп база мурнакчыларга өөрүп четтириишкинниң болгаш хүндүлел бижиктерни Орус культура төвүнге байырлыг байдалга тывысканнар. Кандыг-даа байдалда боттарының мурнунда салган сорулгаларын ак сеткилдии-биле күүседип турар республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген чамдык мурнакчылар ажылын таныштырды: Чаа чылдың утренниктери, балдары болгаш маскарадтары Декабрь 20 — 2015 чылдың январь 7 Бичии уругларга Чаа чылдың балдары, маскарадтары, утренниктери база көргүзүглери – В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга, Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал музейинге, Тываның Үндезин культура төвүнге, Тываның күрүне филармониязынга, Орус культура төвүнге, өөредилге болгаш социал албан черлеринге, культура бажыңнарынга, библиотекаларга. Декабрь 24 Өскүс уругларга болгаш ада-иезиниң азыралы чок арткан уругларга Чаа чылдың ачы-буян концерти – Кызыл хоорайның школа-интернадынга. Декабрь 25 Республиканың бичии уругларынга ТР-ниң Баштыңының Чаа чылдың елказы – В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга 12.00 шакта.
«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң кол сорулгазы чурттакчылыг суур бүрүзүнге ол суурну бадыткап турар азы суурнуңбедик адын тудуп болур продукцияны бүдүрүп үндүргеш, сайгарары. Бо айтырыг талазы-биле Эрзин кожууннуң мал ажыл-агыйлыг, тыва хойну өстүрер, уксаалыг мал заводу, «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый кооперативиниң даргазы Эртине Аңгырович Манзай Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң болгаш ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сүмелээни-биле чурттакчы чоннуң аъш-чемге айыыл чок чоруун хандырар сорулга-биле тус черниң шээр малындан эът бүдүрүп сайгарар талазы-биле тодаргай ажылдарны кылып чорутканының түңнелинде, мал согар бүдүрүлге тудуун дооскаш, тускай шенелдени эрттиргеш, продукциязын берип эгелээн.Мал согар цехти Бай-Даг суурдан ырак эвесте, Тарлашкынның чоогунда, Эрзин — Кызыл автооруунуң чанында туткан. Бо тудугну Москвада «Комман групп» дээр акционерлиг ниитилелдиң (чиңгине директору Андрей Борисович Волков) төлевилели езугаар туткан. Бо чугула бүдүрүлгени тударынга кожуун чагыргазы тус чер бюджединден 800 муң рубльди, а «Бай-Хөл» ажыл-агый 2750 муң рубльди тускайлаан.
Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң саналы-биле эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң күүселдезин 3 чыл улаштыр хайгаарап тур мен. Аңаа киржири-биле «Мөген-Бүрен» КУБ-туң чанынга «Сайзырал» КХН-ни тургускаш, эът, дүк, сүт болбаазырадып кылыр дериг-херекселдерни республика Чазааның дузазы-биле четчелеп берген бис. Ооң соонда аңаа ажылчын олуттарны тургузуп, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадыр талазы-биле ажылды эгеледивис. Ол дериг-херекселдерни чогумчалыг ажыглаанывыстан чоннуң хереглелинге ажыглаар продукцияны «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелге киириштир бүдүрүп, делгелгелерге-даа киржип, багай эвес үнелелди ап келдивис. Бо чүүлүмге бодумнуң ажыл-агыйымны мактаар, көргүзер-даа дивээн мен, ниити төлевилелге хамаарышкан саналды киирер сорулганы салдым.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң регион активи-биле ужурашкан. Ужуражылганың кол сорулгазы — декабрь 12-де Дээди Хуралга кылган Айыткалында турушту улусчу контрольдуң төлээлери-биле сүмележири дээрзин Тываның Баштыңы айыткан. «Үнер чыл бөдүүн эвес, бодунуң экономиктиг, социал болгаш политиктиг негелделери-биле аажок-ла нарын болур чадавас — деп, Чазак Даргазы ужуражылганы ажыдып тура, чугаалаан. — Ол шылгалдаларга удур чүгле күрүне эрге-чагыргазы эвес, чурттакчы бүрүзү туржур ужурлуг. Ынчангаш шуптувус чаңгыс кижи дег, демнежип алгаш, чаңгыс айтырыгны — ол берге үени Тывага чидириг чок, харын-даа дадыккан, келир үеде быжыг үндезинниг апарган ажып эртери дээш туржур ужурлуг бис». Ужуражылгага чугаа Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң (НУФ-туң) республикага болгаш чуртка онзагай ужур-дузалыын демдеглээни-биле эгелээн. Чурттуң Президентизи НУФ-ту нацияларны каттыштырып шыдаар күш, российжи кижи бүрү- зүнге хөй-ниити чорудулгаларга киржиринге чепсек, бүгү чурттуң болгаш бодунуң төрээн булуңунуң чаартылгазынга хуу киржилгезинге идиг кылдыр тургусканын демдеглээн дээрзин Тываның Баштыңы сагындырган. Дайын-чаада дег, фронт деп аттыг-даа болза, ол шимчээшкин тургустунган айтырыгларны чөптүү-биле шиитпирлээриниң, кижилерниң күзел-чүткүлдери-биле херек кырында тургустунган байдалдарның аразында чогумчалыг арганы тыварының талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээр.
Бурунгу кыдат дайынчы уран чүүлдүң ушу хевири амгы үеде бистиң республикада бурунгаар сайзырап турар. Кыдаттан ужукталып үнген бо хевирге чоокта чаа делегей чергелиг маргылдаа болуп эрткен. Аңаа Россияның болгаш Тываның адын камгалап, бистиң спортчуларывыс киришкеш, келген. Күстүң ортаа айының төнчүзүнде Кыдат чурту четкен тыва спортчуларның бирээзи Чойган Николаевна Самбыланы номчукчуларга таныштырайн. «Кижи — чурттуг, куш — уялыг» Мээң маадырым баштайында бодун мынчаар таныштырды: — Өскен-төрээн черим Чадаананың №1 школазынга өөренип тургаш-ла, спортка ынак турган мен. 6-гы класска ушуну сонуургап эгеледим. Ушу хевириниң чажыттарын башкым Алексей Ытсыгбаевич Сат өөредип каан. Бо башкы — хүрешке, оон ыңай каратэ, ушуга бедик мергежилдиглерниң бирээзи. Кезээде-ле бистерни деткиир, кичээлдер соонда ушуну 20 хире уругга өөредип турган башкывыс-тыр – деп, ол чугаалады. Чойган Николаевнаның ушуга сонуургалы ооң хан-дамырында сиңе берген-дир деп эскердим. Ону чугаалай бергенде, чечен-мерген тоолчуларывыс Баазаңай Түлүш, Чанчы-Хөө Ооржак ышкаш ыдып-ла, чугааланып-ла олурар болду. Мен ооң солун чугаазын Степан Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» Аңгыр-оол биле Буян деп ийи оолдуң чугаалажып орары дег, «ийе, ыык…» деп каап, кончуг кичээнгейлиг дыңнап олурдум.
Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол 90 харлаанынга Тыва прозада кижиниң салым-чолунче, мөзү-бүдүжүнче, хууда амыдыралынче, ниитилелдиң нарын айтырыгларын көдүреринге чогаалчы Салим Сазыгович Сүрүң-оолдуң чогаадыкчы үнү чидиг, бот-тускайлаңы-биле ажыттынган. Ол хөй чечен чугааларны: «Дагын таныжылга» (1955), «Оржуңмаа биле Балдай-оол» (1959), «Төнмээн төөгү» (1962), «Сес чүстүг дуран»; тоожуларны: «Чайгы хүннер» (1962), «Ынакшыл-дыр» (1965), «Озалааш хем» (1968), «Лейтенантының даалгазы» (1970), «Авазынга даңгырак» (1973), «Кымның оглул?» (1977), «Кижиниң намдары» (1983), «Ак-Төш» (1984), «Ногаан ортулук» (1986), «Ак анай биле Арбай-оол» (1987); романнарны: «Өске кадай» (1980), «Тывалаар кускун» (1994) бижээн. Ниитизи-биле 26 проза болгаш шүлүк номнарының автору. Тываның Улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол — ниитилелде кижиниң амы-хуунуң мөзү-шынарының база мораль-этика айтырыгларын, хууда амыдыралды, амыдыралдың «кара» талаларын чидии-биле бир-ле дугаар чогаалдарынга көдүрген чогаалчы.
Декабрь 28-те Кремльге РФ-тиң Президентизи В.В.Путинниң даалгазы-биле Россияның булуң бүрүзүнден келир бичии уругларга елка болур. Тывадан 12 бичии уруглар 3 тускай үдекчилиг декабрь 23-те ынаар «аъттаныптар». Президентиниң елказынче баар школачылар — кожуун, республика чергелиг мөөрейлерге, маргылдааларның чаңгыс эвес удаа тиилекчилери-дир. «Кайы-даа эртемнерниң олимпиадаларынга киришкеш, бир-ийи дугаар черлер ап турдум, ынчангаш Президентиниң елказынче баар аас-кежиктиг болдум. Чогум Москва хоорайже ооң мурнунда барып турган мен» — деп, Барыын-Хемчик кожууннуң Бижиктиг-Хая ортумак школазының 6-гы клазының өөреникчизи Чаян Чадамба улуг өөрүшкү-биле чугаалады.ТР-ниң лицей-интернадының өөреникчилери Евгения Шимит-оол, Оэлун Бимба, Бии-Хем кожууннуң Тарлаг ортумак школазының өөреникчизи Чаяна Кончук, Бижиктиг-Хая ортумак школазының өөреникчизи Чаян Чадамба, Р.Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының өөреникчилери Алдар Саая, Даяна Хомушку, Кызыл хоорайда №5 гимназия школазының өөреникчизи Айлаң Достай, Ак-Довурак хоорайның 1 дугаар школазының өөреникчилери Диана Күжүгет, Менди Ооржак, Кызыл хоорайда кадет школазының өөреникчизи Намсарай Сараагай, Тес-Хем кожууннуң Самагалтай ортумак школазының өөреникчизи Баазанчав Натпит-оол, Кызыл хоорайның 1 дугаар школазының өөреникчизи Адаш Хомушку олар 2014 чылда өөредилгеге, спортка, уран чүүлге шылгарааш, РФ-тиң Президентизиниң елказынче баар аас-кежиктиг болганнар.
Чылгычы Ондар, ТР-ниңдаштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилелиниңдиректору: — Тываның Баштыңының Дээди Хуралга айыткалын кончуг кичээнгейлиг дыңнадым. Тыва Республиканың даштыкы экономиктиг харылзаалары-биле ажылым холбаалыг болгаш Моол, Кыдат дээш Азия чурттары-биле экономиктиг харылзаалар дугайында Айыткалдан чугула чүүлдерни билип алдым. Барыын Сибирьниң газын Кыдаттың Синьзян-Уйгур автономнуг районга «Алтай» деп хоолай шугуму-биле Россия чедирер деп турарын Шолбан Валерьевич дыңнаткаш, ол газ шугумунга Тываны кожуп болур аргалары бар деп чугаалады. Ону боттандырары ам дээрезинде чүгле планнар-даа болза, оларны Тывага ажыктыг болдурар дээш, «Газпром» компания-биле ажылдаар деп турарын дыка чүүлдүгзүнер-дир мен. Россияның экономиктиг харылзаалары болгаш эрге-ажыктары Мурнуу Азия чурттарынче чайлы бергенде, ооң херек кырында боттаны бээр аргазы бар боор. Аңаа ТР-ниң даштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилели база үлүүн киирери чугаажок.
Бодап-бодап кээрге, кижиниң кадыкшылындан эрткен чүве чок. Эшкедеп-ле чоруур эрбенниг амыдыралывыста кадыывыс дугайында тооп бодаар эвес бис. Кандыг-бир аарыгга туттурупкаш, ынчан харын бодавасты бодап, кончуумну аа, кадыым дугайында чоп-ла сагыш салбайн чораан кижи боор мен деп эмчи-домчуже маңнап, лама-хамнарга безин чалбарып чеде берген турар бис. Кижиниң кадыы-ла эки болур болза, арткан чүве аайлажы бээр деп бо-ла чугаалажыр болгай бис. Ол-даа шын. Чоннуң кадыкшылының дугайында сагыш салыышкын — күрүне политиказының эң чугула сорулгаларының бирээзи. Кижилерниң кадыын камгалаарынче, аарыгларны болдурбазынче угланган янзы-бүрү хемчеглер доктаамал алдынып турар. Ооң чижээнге бүгү-ниитиниң диспансеризациязын, халас шинчилгелерни, кадыкшыл маршруттарын көрүп болур. 2014 чылда Тывага «Кадыкшыл маршруду» деп төлевилел ажылдап эгелээн болгаш бо үе дургузунда эмчи бригадалар республиканың шупту кожууннарын эргип-кезээн.
Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2015 чылда республикада болгаш иштики политикада ажыл-херектерниң байдалының дугайында АЙЫТКАЛЫ Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Дээди Хуралдың хүндүлүг депутаттары! Коллегалар! Эш-өөр! Чаңгыс чер-чурттугларым! Москвадан чоокта чаа чедип келдим, аңаа республика парламентизиниң удуртукчузу-биле, бистиң сенаторларывыс болгаш депутаттарывыс-биле кады чурттуң Президентизиниң Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга Айыткалын дыңнаар аргалыг болдум. Ол дээрге бүгү делегейге, бистиң шуптувуска хамааржыр Айыткал-дыр. Айыткал ханы уткалыг болгаш патриотчу хөөннүг дээрзинге чигзиниг чок. Чүнү кылырын, чүнү ооң соонда кылырын — даштыкы политиктиг нарын айтырыгларның-даа, көдээ школа тудуунуң талазы-биле-даа кандыг-даа айтырыгга хамаарыштыр күүседирин билир кижи бистиң-биле чугаа кылды. Россияның эрге-ажыктарын болгаш Украинада бистиң акы-дуңмаларывыстың эргелерин камгалаар ажылды аажок берге байдалдарда күүседип турар Владимир Владимировичиниң оожум болгаш бүзүрелдиг чоруу бисти күш киирип турар. 2015 чыл чуртка бөдүүн эвес болур дээрзин эки билип турар бис. Амгы үедеги шылгалдалар Россияның чонун кайы үеден-даа артык каттыштырган. Бодунуң Төрээн чуртунга ынакшыл, улуг чуртунуң төөгүзүнге хүндүткел, шынның күжү Россияны быжыглаарынга күчүлүг чепсек болган. Владимир Владимирович мынча дээн: «Мурнувуста үе нарын, дүшкүүрлүг, хөй-ле чүүлдер бистиң канчаар ажылдаарывыстан хамааржыр. Санкциялар болгаш даштыкы кызыгаарлаашкыннар дээр чүүлдер салган сорулгаларны дээштиг, шалыпкын чедип алырынга харын-даа деткимче болуп турар». Ол сөстер бистиң ажыл-херээвиске удуртулга болур ужурлуг, бистен өске кым-даа бистиң айтырыгларывысты шиитпирлевес. Кым-даа биске чүнү-даа өргүвес, дээрден кежик бадып келбес. Шупту чүүлдер бистен хамааржыр. Бисте иштики курлавырлар бар, ону эң долузу-биле ажыглаар ужурлуг бис.
Тыва Республиканың Баштыңы Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) Айыткалды декабрь 12-де Улусчу чогаадылга бажыңынга кылган. Ооң ады «2015 чыл: чаа шылгалдалар – чаа аргалар». Кол утказы Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң Күрүне Думазынга кылган Айыткалы-биле хөөннеш болган. Тываның Баштыңының Айыткалында хөй сан-чурагайлар чок, республиканың, ооң ажыл-ишчилериниң мурнунда тургустунуп келген бергелерни, оларны ажып эртер талазы-биле аргаларны айытканы-биле тодаргай. Келир 2015 чыл Россияга болгаш Тывага белен эвес шылгалдаларның чылы боорун чугаалап, оларны ажып эртер дээш бүгү күштерни мөөңнеп, шудургу ажылдаар, дээрден маанай манаан херээ чок дээрзин Шолбан Кара-оол сагындырган. Даштыкы чурттарның Россияга экономиктиг санкцияларын ажып эртер дээш төп эрге-чагырганың ап чорудар хемчеглеринге даянгаш, республика бодунуң курлавырларын дээштиг ажыглаар ужурлуг. Оларның бирээзи — республиканың көдээ ажыл-агыйын база бир бедик чадаже көдүрген «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилели. .
Тываның Камбы-ламазының дүжүлгезинге саадаарының байырлыг езулалы Улусчу чогаадылга бажыңынга болган. Ол сарыг шажынның бо езулалды эрттирериниң шупту чаңчылдары езугаар болган. Камбы-лама албан-дужаалдың демдээ — лотос чечек хевирлиг бөрттү Лопсан Гьятсога кедирип, ону дүжүлгезинге олурткан соонда, республикада сарыг шажынның чүдүкчүлеринге ол бады даңгыраан берип, Тывага сарыг шажынны ам-даа хөгжүдеринге, ол кижилерниң мөзү-шынарынга, амыдырал-чуртталгазынга чаагай салдарлыг боорунга бүгү сагыш-сеткилин, эртем-билиин бараалгадырын даңгыраглаан. Лопсан Гьятсонуң Тываның Камбы-ламазының дүжүлгезинге саадаарының езулалы эрткен соонда ооң мурнунда Тываның Камбы-ламазының албан-дужаалын ээлеп чораан ламалар аңаа байырны чедирип, ооң чаагай үүлези бүдүнгүр болурун күзеп, байырны чедиргеннер. Лопсан Гьятсонуң Тываның Камбы-ламазының дүжүлгезинге саадааны-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аңаа байырны чедиргеш, бистиң республикага амыр-тайбың чорук нептереп, тыва чоннуң сагыш-сеткили, мөзү-бүдүжү сарыг шажын чүдүлгезиниң ачызында улам-на чаагай болурунга, Тываның хөй национал, аңгы-аңгы чүдүлгелерлиг чоннарының аразынга бот-боттарын билчир чорук, оларның аразында эп-найырал быжыг боорунга бүгү-ле күжүн чаа Камбы-лама бээр деп бүзүрелин ол илереткеш, амы-хууда белээн сөңнээн.
Декабрь 10-да Орус культура төвүнге 2015 чылда болгаш 2016-2017 чылдарда планныг үеде Кызыл хоорайның бюджединиң хөй-ниити чугаалажыышкыннары болган. Хуралды Кызыл хоорайның баштыңы – Төлээлекчилер хуралының даргазы база хоорайның бюджединиң хөй-ниити чугаалажыышкыннарының комиссия даргазы Дина Оюн удуртуп эрттирген. Хуралга 2015 чылда база 2017 чылга чедир хоорайның социал-экономиктиг хөгжүл- дезиниң дугайында илеткелди Кызыл хоорайның чагырга даргазының экономика талазы-биле оралакчызы Аян Серен-Доржу, Кызыл хоорайның 2015 чылда база 2016-2017 чылдарда бюджединиң баш бурунгаар планнаашкынының дугайында Кызыл хоорайның саң-хөө департаментизиниң даргазы Кежик-оол Тулуш база Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының хыналда комитединиң даргазы Валерия Кыргыс тус-тус илеткелдерни кылганнар. 2015 чылда бюджет планнаашкыны езугаар хоорайның ниити орулгазы — 2 305 496,1 муң рубль, а ниити чарыгдал – 2 344 205,1 муң рубль. Бюджетке чедишпес акша — 38 709 муң рубль. 2016 чылда бюджет езугаар Кызыл хоорайның ниити орулгазы – 2 376 640 муң рубль, а ниити чарыгдал – 2 416 074 муң рубль. Чедишпес акша — 39 434 муң рубль. 2017 чылда ниити орулгазы – 2 072 108 муң рубль, а ниити чарыгдалы – 2 113 469 муң рубль болза, чедишпес акша — 41 361 муң рубль.
Декабрь 10-да республиканың Онза байдалдар яамызының 2014 чылдың түңнелдерин болгаш келир 2015 чылда кылыр ажылының сорулгаларын чугаалашкан улуг чыыш-хурал Чазак Бажыңының хуралдаар залынга болуп эрткен. ОБЯ-ның Тывада кол эргелелиниң начальниги, генерал-майор Андрей Назаров удуртуп турар албан чериниң 2014 чылда кылып чоруткан ажылының дугайында илеткелди кылган. 2014 чылда аар деп санаттырган 5 онза айыыл-халап болган: Кызыл — Тээли автоорукка «ВАЗ-2112» марканың ийи автомашиназы үскү-лешкениниң түңнелинде 6 кижи амы-тынындан чарылган, 4 кижи кемдээн (11.04.2014). Кызыл кожууннуң Оттук-Даш дужунга болган орук озал-ондаанга 5 кижи амы-тынындан чарылган, ийизи кемдээн.Тываның «МИ-8» вертоледу октябрь 10-да читкен олчаан амга чедир тывылбаан. Экипажтың 5 кежигүннери база 7 пассажир аңаа чораан. Россияның ОБЯ-ның болгаш российжи, тыва ужар чүүлдүң вертолеттары, 300 ажыг кижи составтыг камгалакчылар бөлүү болгаш хөй санныг эки турачылар читкен вертолетту дилеп-тывар ажылдарга киришкен. Май төнчүзүнде Дапсы, Алаш хемнер үерлээн соонда 425 кижиниң өнчүзү когараан. Суг халавы чурттакчылыг 3 сумуну тавараан, 62 бажыңның херим-кажаазын, огородтарын тавараан, 17 көвүрүглерни болгаш узуну 144,2 км. оруктарны үрегдээн. 183 өг-бүлелерниң амыдырал байдалы бергедээн. Айыыл-халаптың уржуктарын чайладырынче 200 камгалакчылар хаара туттунган,
Россияның чоннарының хүрештериниң чаңчыл болган хевирлериниң IX фестивалынга тыва мөге тулган чемпион болган. 2014 чылдың декабрь 6-да Иван Ярыгин аттыг хүреш ордузунга Россияның чоннарының хүрештериниң чаңчыл болган хевирлериниң IX фестивалы болган, аңаа Москва хоорайның национал-культура болгаш чаңгыс чер-чурттуглар каттыжыышкыннарының бирги чери дээш база бухэ барилдаан деп бурят хүрешке бирги чер дээш маргылдаалар болган. Ол ышкаш хапсагай деп якут хүрешти бо чылын фестивальга бир дугаар киирген. Чыл санында эртип турар ол спортчу ужуражылга Россияның болгаш даштыкының аңгың-аңгы регионнарындан эң шыырак спортчуларны чыып турар. 2014 чылда база ындыг болган. Фестивальга 121 спортчу киришкен, Москваның национал-культура болгаш чаңгыс чер-чурттуглар каттыжыышкынын төлээлээн 21 команда чагыг киирген.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс! Бистиң чуртувустуң эң кол күрүне байырлалдарының бирээзи — Россия Федерациязының Конституция хүнү-биле сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис! Политиктиг нарын байдалдың үезинде ажылдап кылдынган болгаш 1993 чылда хүлээп алдынган Конституция бистиң чуртувустуң чаңгыс демин камгалап арттырарынга улуг рольду ойнаан, ооң чаартылгазынга быжыг эрге-хоойлу үндезинин быжыглаан, федерализмниң, демократтыг калбак эргелерниң, политиктиг болгаш экономиктиг хосталгаларның, хоойлунуң дээди чоруунуң принциптеринге ниитилелди каттыштырарының байдалдарын тургускан. Россия күрүнезиниң чаа үндезинин тургускаш, Конституция хамааты ниитилелдиң тургустунарынга, экономиканы рынок харылзааларынче шилчидеринге, Россияны улуг чурт кылдыр катап тургузарынга идигни берген. Амгы күштүг болуп турар Конституцияның амыдыралчы чоруу ооң соонда эрткен чылдарда илдеңи-биле бадыткаттынган.Бо чылын Үндезин Хоойлуну хүлээп алганының ээлчеглиг чылын бистиң-биле кады Россияга каттышкан Крым болгаш Севастополь демдеглеп турарлар.
Декабрь 9-та Ада-чурттуң Маадырларының хүнүн бистиң улуг күрүневистиң булуң бүрүзүнде чылдың-на демдеглеп турар. «Россияда Дайынчы алдар болгаш тураскаал хүннер дугайында» Федералдыг хоойлуга РФ-тиң Президентизи В.В.Путин 2007 чылда эдилге киирген соонда, бо кайгамчык хүн тургустунган. Ада-чурттуң Маадырларының хүнүнде Россияның, Совет Эвилелиниң маадырларынга, Святой Георгий ордениниң эдилекчилеринге хүндүткелдиң демдээ кылдыр чечектер салып, сактыышкынны кылыры чаңчыл болу берген. Чурт бүрүзүнде боттарының маадырлары бар. Ол дег база бистиң бичии күрүневис, Тывада, төлептиг маадырлар хөй. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың маадырлыг чоруун утпайн, сактып чорууру — бистиң ыдыктыг хүлээлгевис. Ада-чурттуң Улуг дайынынга бистиң хостуг чоруувус дээш боттарының амы-тынын бээринден чалданмайн тулчуп чораан, маадыр атка төлептиг болганнар Михаил Бухтуев, Кечил-оол Түлүш, Чүргүй-оол Хомушку, Александр Семирацский, Николай Макаренко олар.
Конституция деп сөс латин constitutio деп сөстен укталган, «тургузар, тургузуу» дээн уткалыг сөс. Конституция күрүнениң, ниитилелдиң, хамаатыларның эрге-ажыктарының кол үндезиннериниң дугайында эң бедик юридиктиг күштүг, күрүнениң кол хоойлу-дүрүм документизи. Күрүнениң хоойлу-дүрүмнерин аңаа үндезилеп ажылдап кылыр, ынчангаш конституция кайы-даа күрүнеге эң дээди болгаш эң күштүг юридиктиг документ. Конституцияларның шаг-шаандан төөгүзүн коптарып келген эртемденнерниң шинчилелдери езугаар алырга, конституция дээрге боттандырары күзенчиг ниити идея-дыр, күрүнениң болгаш хамаатыларның эрге-ажыктарын конституцияларда бижээни олчаан камгалаптар күрүне баштыңчылары-даа, күрүне эрге-чагыргазы-даа кажан-даа турбаан. Оон аңгыда эрге-чагырганы тудуп турар баштыңчылар, янзы-бүрү политиктиг бөлүктер конституцияны боттарының эрге-ажыынга таарыштыр тургузар сорулгалыг боор. Конституцияны тургузарының кол сорулгазы – күрүнени кайы бир баштыңчы азы партия бодунуң туразы-биле удуртур чорукту соксадыры, бети дизе, аңаа шаптыктаары. А эң-не кол сорулгазы – күрүнеге ниитилел-политиктиг сандаргай чорукту болдурбазы.
Декабрь 6-да Үндезин тыва культура төвүнге республиканың хөөмейжилерииң «Көшкүн хөөмей» деп төлевилелиниң «Хөөмейимни кагбас-ла мен» деп III чыыжы болуп эрткен. Аңаа республиканың бүгү кожууннарындан база найысылал Кызылдан келген хөөмейжилер, ансамбльдер удуртукчулары, эртемденнер киришкеннер. Хөөмейниң айтырыгларынга хамаарыштыр олар «төгерик столга» ажык чугааны кылган. Аңаа Хөөмейжилер эвилели хөй-ниити организациязының даргазы Алдар Тамдын чыл дургузунда кылып чоруттунган ажылдарга хамаарыштыр илеткелди кылган. Эрткен чылдың декабрьдан бо чылга чедир үениң дургузунда республиканың аңгы-аңгы кожууннарынга болгаш найысылал Кызылга ниитизи-биле 13 хөөмей мөөрейлери эрткен болуп турар. Оларның аразында Тываның Улустуң хөөмейжизи Геннадий Туматтың 50 харлаанынга тураскааткан «Хөөмей-сыгыт Өвүр черде», хөөмейни алдаржыткан Максим Дакпайның, Ак-оол Кара-Салдың юбилейлеринге тураскааткан, «Тыва» ансамблиниң 25 чылынга, уругларның «Сарадак» хөөмей мөөрейи, «Кара дуруяа» ансамблиниң 20 чылдаанынга, Коңгар-оол Ондарның чырык адынга тураскааткан дээш, өске-даа.
Декабрь 7-де Улусчу чогаадылга бажыңынга Бүгү-делегейниң уруглар хүнүнге тураскааткан республика чергелиг школа назы четпээн уруглар аразынга «Бичии фея» деп уруглар мөөрейи болуп эрткен. Ооң кол сорулгазы — уругларның салым-чаяанын деткиири, сайзырадыры болгаш сонуургалын оттурары. Мөөрейниң аалчылары — «Эдегей» танцы-сам болгаш тыва костюм театрының артистери, республиканың Ростислав Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының өөреникчилери аян туткан. Бичии, чаптанчыг уругларның каас-чараш платьелери, арын-шырайларында хүлүмзүрүү, сценага алдынып билири көрүкчүлерни, аарыкчыларны, жюри кежигүннерин өөрткен. Оларның чамдыызы улуг сценаже бир дугаар үнүп турар. Таныштырылга. Кожууннардан келген бичии уругларның төрээн черин, өг-бүлезин, ат-алдарлыг чурттакчыларын, ада-иезин, боттарын шүлүктей, ырлай аарак, таныштырганы онзагай. Чамдык уруглар орус дылга хамаанчок, англи дылга хостуг чугаалап турарын демдеглевес аргажок.
ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң эки эгелээшкини «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелиниң киржикчилери декабрь 3-4-те «Сүбедей» спорт өргээзинге боттарының бүдүрген барааннарының делгелгезин эрттирген. Кыштың чыварлыг соогу турза-даа, ырак Тожудан, Тере-Хөлден, Мөңгүн-Тайгадан, Өвүрден болгаш республиканың аңгы-аңгы хоорай, суурларындан сайгарлыкчылар чыглып келген. Делгелгениң баштайгы хүнүнде ТР-ниң Чазааның Даргазының 1-ги оралакчызы Владимир Фалалеев база яамылар сайыттары болгаш ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары сайгарлыкчыларның бүдүрген барааннарын сонуургап көргеш, тус черниң бараан бүдүрүкчүлери-биле «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге-2015» деп темалыг «төгерик столду» эрттирген. Ажык чугаалажыышкын үезинде кожууннарның төлээлери боттарының бүдүрүлгезиниң дугайында таныштырып, келир чылдың сорулгаларын чугаалашканнар. Чаа 2015 чылдың моорлап кээринге чедир каш-ла хонук арткан, бо төлевилелге шиитпирлиг киржир, бүдүрүп турар бараанын көвүдедирин, кол чүүл – ооң шынарынче кичээнгейни угландырарын база ийи айда чаңгыс катап делгелгени эрттирерин оралакчы дарга Владимир Фалалеев дыңнаткан. ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Огнев тус черниң барааннарын көвүдедир бүдүрерин база дериг-херексел садарынга деткимче албан херек дээрзин демдеглээн.
Бистиң ниитилелде кандыг-даа кижилер бар, оларның аразында бичиизинден инвалид уруглар база түр када бертик-межел апарган (чижээ, будун сыйып алгаш) уруглар бар. Бо уругларны өөредир апаар. А кандыг аргалар-биле? Ол дугайында Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызының чанында диагностика база консультация төвүнүң директору Римма Шөмбүлдеевна Седии-биле чугаалашкан бис. Бо төп өзүлде сайзыралы үе-чергезинден озалдаашкынныг 18 хар чедир уруглар-биле ажылды чорудуп турар. Чижээ, школада башкылары уругну өөредип чадай бергеш, ада-иезинге чугаалай бээр: «Силерниң урууңарны өөредири дыка берге-дир, кичээнгей чок, кичээл үезинде тенектенир, чугаа дыңнавас, уттуучал, чаа теманы сактып ап шыдавас» — дээш, диагностика болгаш консультация төвүнге барып хынадырын сүмелээр. Аңаа уругларның угаан-медерелин, кичээнгейин, чүве сактып алырын болгаш өске-даа онзагай талаларын тускай электроннуг аппаратка хынаар, ооң түңнели-биле төптүң специалистери уругну кандыг хевирге, кайы школага өөредир талазы-биле ада-иеге арга-сүмени бээр.
Маадыр-оол Данзын, күш-ажылдың хоочуну: — Россияның Президентизи Владимир Путинниң Айыткалын кончуг кичээнгейлиг дыңнадым. Айыткалын Президент делегейде ниитилел-политиктиг байдал, Россия ында кандыг турушту ээлеп турары-биле эгеледи. Амгы нарын ниитилел-политиктиг байдалды чогумчударын Европа эвилелиниң чурттары, Американың Каттышкан Штаттары-биле дугуржуп алыры нарын, орус улустуң элдээрти чугаалаарында ышкаш, бисти «талыйты чорудуптар-дыр» деп Путин демдеглээш, Россия күштүг күрүне болгаш, кайы-даа чурттар-биле эп-найыралдыг харылзааларга, кады ажылдажылгага кезээде беленин база катап бадыткады. Оон аңгыда, бөмбүрзектиң кайы-даа булуңунга чурттап турар орус улустуң болгаш бистиң күрүнениң өске-даа чоннарның эрге-ажыын Россия камгалаар деп база сагындырды. Тываның Баштыңы РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң дүүн Кремльге Федералдыг Хуралга таныштырган Айыткалының дугайында баштайгы бодалдары-биле үлешкен. Шолбан Кара-оолдуң бодалы-биле, Россияның бодунуң кызыгаарларындан дашкаар болгаш чурт иштинде үскүлешкен чөрүлдээлиг айтырыгларны Президент артык сеткил хайныышкыны чокка, тодаргай болгаш билдингири-биле айыткан. «Айыткал ханы болгаш патриотчу болур дээрзинге чигзинмедим» — деп, республиканың Баштыңы чугаалаан. – Чүнү кылып турарын болгаш оон ыңай чүнү кылырын, кандыг-даа айтырыгга хамаарыштыр – политикадан дашкаар бергедээшкиннер ийикпе, азы көдээ школа тудуунуң айтырыглары-даа дижик – шуптузун ыяк билир кижи бистиң-биле чугаалашкан деп, Президентиниң илеткелиниң соонда быжыг бодал арткан. Кажан, кандыг берге байдалдарга Россияның эрге-ажыын болгаш Украинада бистиң өңнүктеривистиң эргелерин камгалаары Владимир Владимировичиге онаажып турарын ылаптыг билириңде, ооң кадыг-быжыг шиитпирлии, сагыш тайбыңы кижилерни хаара тудуп, оожуктуруп турар. Шолбан Кара-оол орук тудуунуң хемчээлдерин болгаш дүргедедирин улгаттырарының эргежок чугулазының дугайында Президентиниң чугаазын демдеглээн: «Ол дээрге бо хүнде бистиң база бирги ээлчеглиг сорулгавыс-тыр, республика Россияның составынга кирген үелерден бээр, өскээр чугаалаарга, 100 чыл ажыг демир-орук аргыжылгазының чогундан чүък дажыыр талазы-биле берге байдалда турар».
Бо чылдың декабрь 4-те Россия Федерациязының Президентизи В.В. Путин РФ-тиң Федералдыг Хуралынга бодунуң Айыткалын кылган. Чурттуң удуртукчузу Россияда болгаш делегейде чидиг тургустунуп турар айтырыгларны, оларны шиитпирлээриниң оруктарын тодараткан. Ужуражылга чаңчыл езугаар Кремльдиң Георгий залынга болган, аңаа 1000 ажыг кижини чалаан. Айыткалды кылып турда Федерация Чөвүлелиниң кежигүннери, Күрүне Думазының депутаттары, РФ-тиң Чазааның кежигүннери, Конституция болгаш Дээди судтарның удуртукчулары, губернаторлар, Федерацияның субъектилериниң хоойлужудулга хуралдарының даргалары, шажын-чүдүлгелер удуртукчулары, хөй-ниити ажылдакчылар, ооң иштинде регионнарның хөй-ниити палаталарының баштыңнары, массалыг информацияның эң улуг чепсектериниң удуртукчулары олурушкан.Бо чылдагы Айыткалды чырыдары-биле Россияның төп, регионнар болгаш даштыкы солуннарның, журналдарның, интернет-МИЧ-лерниң, телерадиокомпанияларның 495 журналистери келгеннер. Георгий залындан дорт дамчыдылганы «Россия», «Бирги» болгаш өске-даа телеканалдарда, радиостанциялар кылганнар.
«Сүбедей маадырның овур-хевирин тургузары» деп республика чергелиг чуруктар конкурузунуң дугайында интервьюну «Шын» солуннуң корреспондентизинге Сүбедей маадырның овур-хевирин тургузар талазы-биле эгелекчи бөлүктүң кежигүнү, Тыва Республиканың чоннарының ассамблеязының даргазы, ТР-ниң культура сайыдының оралакчызы В.Н.Лапшакова берген. — «Сүбедей маадырның овур-хевирин тургузары» деп республика чергелиг чуруктар конкурузун эрттирериниң эгелекчилери кымнарыл? — «Сүбедей маадырның овур-хевирин тургузары» деп республика чергелиг чуруктар конкурузун эрттирерин Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузу биле эгелекчи бөлүк саналдаан. Оларның эгелээшкинин «Капитал тудуг эргелели» ААН тудуг компаниязы, ооң чиңгине директору В.А.Келин акша-хөреңги-биле деткип турар. Сүбедей маадырның чаңгыс тодаргай овур-хевирин тургузарынга тыва чоннуң эргезин эртем езузу-биле үндезилээрин ТГШИ-ге конкурстуң организакчылары сүмелээн.
Ноябрь 29-та ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилели Орус культура төвүнге «Өг-бүлени каттыштырып турар байырлалдар» деп мөөрейниң тиилекчилерин шаңнаан. Байырлалды республиканың адалар, Россияның авалар база Бүгү-делегейниң уруглар хүннеринге тураскааткан. Аңаа республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан база Кызыл, Ак-Довурак хоорайлардан өг-бүлелер киришкен. ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң даргазы Раиса Борисовна Күжүгет чыылган өг-бүлелерге байыр чедирген соонда, байырлалдың эң өөрүнчүг кезээ эгелээн.Октябрь 23-те республика чергелиг «Чаңгыс өг-бү-ле — чаңгыс бүдүрүлге» деп мөөрейни чуртталганың нарын байдалынга таварышкан өг-бү-лелерниң аразынга эрттирген. Ону «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге даянып организастаан. Мөөрейниң кол шаңналдары: III чаданың дипломун база 10000 рубльдиң сертификадын Шеңне Кол (Тожу кожуун), II чаданың дипломун база 13000 рубльдиң сертификадын Чечек Дүгер-оол (Улуг-Хем кожуун) болгаш I чаданың дипломун база 16000 рубльдиң сертификадын Орланмаа Монгуш (Өвүр кожуун) оларга тывыскан.
Машина-техникалыг чоруурунга, харын-даа мырыңай оларны тургузарынга Россияның хоорайлары колдуунда таарыштыр туттунмаан болган дээрзи, машиналар көвүдээн сөөлгү 5-10 чылдарда, билдине берген. Кызыл хоорай база ындыг. Ооң кудумчуларын кезип, машиналарны кайда, канчаар тургузуп турарын көрээлиңер. Хоорайның төвү. Россия биле Тываның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чыл байырлалынга белеткел үезинде ону чаартыр тудуптарга, машиналар биле пассажирлер тырлып, баскылажып турган «Азас» магазинниң, «Найырал» кино театрының мурнуу талазы хозаш кыннып, машина-балгат ында эвээжээн-даа ышкаш кындыр көстүр апарган. Шынында машиналар кайын эвээжээр ийик, улам көвүдеди-ле ыйнаан. «Азас» магазинниң артыы талазынга машиналар тургузар чер тудуп, Дружба биле Чүлдүм кудумчуларның төп чоогунда кезиин элээн алгыдып, аңаа машиналар тургузар черлер кылыптарга, чолаачыларга-даа, чадаг-даа кижилерге эптиг апарган. Ол-даа кончуг-ла эки-дир деп чугаалап болур. Ынчалза-даа Саглы ышкаш хову, сагыш ышкаш чүве кайда боор. Кызылдың төвүнде «Гаруда» садыг бажыңының, эрги болгаш чаа рыноктар чоогунга бараалыңар, Дружба — Красноармейская, Комсомольская -- Чүлдүм кудумчуларының аразында кварталдарга чедээлиңер. Мында тырылдыр тургузуп каан машиналарның аразынга «хыл сыңмастаан» деп хөөрем кижилер чугаалап болур. Бо чоок-кавыда машина-балгаттың тырлып турарының кол чылдагааны – маңаа хөй садыгжылар болгаш садып алыкчылар машиналарын тургузуп каары.
Кижилерниң чамдык кылып алган чүүлдери ээлени бээр, тел ыяшты дагып, агын-көгүн баглап эгелээрге, өскелери база ынчаар уламчылай бээр. Ындыг ээлени берген черлерге аъш-чемниңдээжизин өргүп турары дээрге-ле, дагылганың эге базымы болур. Ылаңгыя улуг-улуг тайгаларны (Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Мөңгүлек дээн чергелиг) ниити кожуун, сумулар дагып турар. Дагылгалыг черлерден ыяш кезери, чаш, чадаң ыяш, даш, хөрзүн алыры хоруглуг. Дагып болбас чүүлдер база бар: кижи көжээлер, хөөрлер, базырыктар дээш, оон-даа өске. Кижиниң-даа, өске-даа дириг амытаннарныңбодарап тыптыры кыдыг-кызыгаар чок чаптылган делегейде каракка көстүр-көзүлбес болуушкуннар-биле холбаалыг болганда, ол бүгүнүң буурап дүжериниң хоойлузунда салым-чаяан ол чаданы чайлаш чок эдере бээр. Ол бойдустуң болуушкуннарының билиглери-биле дөмейлешкек.
2015 чылдан эгелеп чаңгыс аай күрүне шылгалдаларынга (моон ыңай – ЧКШ) чаартылгалар,өскерилгелер дугайында айтырыгларга хамаарыштыр тайылбыр алыры-биле бистиң корреспондентивис ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей-биле ужурашкан. — Чаңгыс аай шылгалдаларга хамаарыштыр 4 өскерилге бар. Оларның аразында солун, улуг өскерлиишкин – декабрь 5-те чогаадыг бижиири. Ол чогаал дээш ажы-төлдү кергедип, улуг негелделер кылган херээ чок. Чогаалды колдуунда эге чаданың шылгалда хевирлиг көрүп турар. Ооң түңнели-биле өөреникчи дараазында шылгалдаларже кирериниң эргезин алыр ужурлуг. Ынчангаш тергиин демдектер сүрген ажыы чок. Кол-ла чүүл бо шылгалдага шупту өөреникчилеривис киришкеш, чедиишкинниг кылдыр бижип эртери болур.
Тывага чарлаттынган Орус дыл чылы адакталып, түңнелдер үндүрүп болур хире үе чедип келирге, Өөредилге яамызы орус дыл болгаш литература башкыларының бир дугаар съездизин организастап эрттирген. Орус дыл чылы эрттирер дээн эгелээшкинни чурттуң удуртулгазы деткээнин Чазак Даргазы Ш.В. Кара-оол съездиге дыңнаткан. Бо чылын ооң саналы-биле ийи кол угланыышкынныг төлевилел кылдынган. Ол дээрге, бирээде, орус дылдыг башкыларның көдээ школаларже барып ажылдаарын кыйгырганы, ийиде, өг-бүле бүрүзүнге бирээден эвээш эвес дээди эртемниг уруг турарын чедип алыры. Андрей Марченко Москва хоорайга төрүттүнген, аңаа гуманитарлыг университетти дооскан. Орус дылдыг башкыларның көдээ черлерже ажылдап-чурттаарынга республика Баштыңының грантызын алыр конкурска тиилеп алгаш, Москваның 498 дугаар школазынга ажылдаар деп турган боду Тываже чедип келген, амгы үеде Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык школазында ажылдап турар. Бо чылын ол конкурска 6 кижи киришкен, олардан амдыызында үш орус дылдыг башкы Тываның көдээзинде ажылдап турар. Орус дыл чылы эртип-даа каар болза, бо ажыл моон-даа соңгаар уламчылаар дээрзи чугаажок.
Тываның эргим ие-херээженнери! Силерге эң изиг күзээшкиннерни болгаш чүректиң ханызындан байырны кайгамчык байырлал — делегейниң Ие хүнү-биле республиканың бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден чедирерин чөпшээреп көрүңер! Бо хүн чырык чер кырынга бисти чаяаган, чугаалап өөренип чорааш, эң баштай адаарывыс, деткимчези-биле амыдыралдың оруунга баштайгы базымнарны кылдырткан кижини ханы хүндүткел-биле алдаржыдып турар бис. Кижиниң салым-хуузу кандыг-даа болур болза, ооң бүгү назынында эң эргим болгаш чоок кижизи иези болур. Келир үениң салгалдарын кижизидеринге, өг-бүлениң чаңчылдарын быжыглаарынга иелерниң салыышкыны үнелеп четтинмес. Төрээн чуртунга, бодунуң чонунуң дылынга болгаш культуразынга ынакшылды иевистиң сүдү-биле кады чедип ап турар бис. Бо хүн бистиң аваларывысче угланган ынакшылдың болгаш хүндүткелдиң сөстери чаңгыланып турзун.
Сактыышкын Дайынче аъттанырда эки турачы кыстар аныяк-чалыы турганнар. Куулар Дарьяның хары ынчан чүгле 17. Чоруурунуң мурнуу хүнүнде чолдаксымаар мага-боттуг, арнында хүлүм- зүрүг чайыннаан уруг Кызылдың дыштанылга парыгының сценалыг хуралдаар шөлүнге хөйнүң мурнунга үнүп кээрге, ооң дидим, чүткүлдүүн эш-өөрү дораан эскерип каан. Бичии када хөрээниң тыныжын хостап алыр дээнзиг, холун көдүре каапкаш, дорт көрүш-биле Дарья чугаазын эгелээн: «Бистерниң, тыва кыстарның, сагыш-сеткили чаңгыс — Совет Эвилелинге дузалаары. Совет Эвилели бистиң улуг өңнүүвүс, деткикчивис, ооң хосталгазы Тываның база болур, ооң демисели — бистиң демиселивис. Фашистиг Германия — ССРЭ-ниң дайзыны-дыр».
Республика чергелиг улуг хуралдарга, концерттерге азы спортчу маргылдааларга чурук тырттырар аппарат туткаш, өскелерге шаптыктавазын бодап, солун ужуражылгаларны, кижилерни тырттырып ап турар аныяк уругнуң адын Ай-кыс Монгуш дээр.Ол — 2007 чылда Омскиниң технология колледжизиниң фотография салбырын дооскан бедик мергежилдиг фотограф. Күш-ажылчы баштайгы базымын «Шын» солундан эгелээн. Тываның аңгы-аңгы кожууннарынга чедип, эрес-кежээ мурнакчыларның, ат-алдарлыг спортчуларның чуруктарын тырттырып, чонга чедирип, таныштырган. Хоочун фотографтар, ат-сураглыг фотожурналистер Владимир Савиных биле Виталий Шайфуллинниң арга-сүмези, деткимчезинге даянып, мергежилин бедидип, дуржулгазы чылдан-чылче улгадып орар. «Чурук тырттырарда чүгле аппарат туткаш, кнопка базар эвес, кижиниң иштики делегейин чурукка дамчыдып шыдаптарын кызар болза эки» деп бодалдыг.
ТР-ниң Чазааның чанында Экономика чөвүлелиниң хуралы Кызылга болган, аңаа Тываның Чазааның кежигүннери, Дээди Хуралдың депутаттары, эртемденнер, кожууннарның болгаш хоорай округтарының чагыргалар баштыңнары, федералдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бизнес ниитилежилгезиниң болгаш улуг-улуг инвестиция компанияларының төлээлери киришкен. Чөвүлел кежигүннериниң болгаш чалатканнарның мурнунга республика Баштыңы Шолбан Кара-оол «2015 чылда Тыва Республиканың инвестиция байдалы болгаш инвестиция политиказы» деп Айыткалды кылган. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң чугаазы: — Экономиктиг чөвүлелдиң хүндүлүг кежигүннери! Хүндүлүг коллегалар! Чалатканнар! 2015 чылда инвестиция политиказын хевирлеп тургузарының кол быразын тодарадыры-биле бөгүн мында чыылган бис. Республиканың сайгарлыкчылар ниитилежилгезинге болгаш эрге-чагырга органнарынга инвестиция айыткалы чаа чүүл эвес, а чыл санында күүседир ажыл апарган, аңаа эдилгелерни амыдырал боду киирип турар. Ол дээрге чедип алдынган түңнелдерниң дугайында анаа-ла отчет эвес, ол дээрге бистиң девискээривиске инвестицияның байдалын экижидериниң талазы-биле тургустунган сорулгалар-дыр.
Өг-бүле күрүнениң бир дугаар тургузукчу кезээ болганда, ында кандыг байдал тургустунганыл, күрүнеде байдал база шак-ла ындыг болур болгай. Күрүнеде өг-бүле бүрүзү аас-кежиктиг, амыдыралының байдалы чедимчелиг, ажы-төлү тодуг-догаа, хөглүг, чараш болза, бүгү күрүнеде ажы-төлдүң байдалы база шак-ла ындыг болур. 2014 чылдың тос ай иштинде Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде өг-бүле иштинге болган кем-херектерни сайгарып, оларның болуп турар чылдагаанын, уржуктарын айтып, хөй-ниитиниң кичээнгейин ынаар хаара тудуп, олче сагыш салырын база боттарының бодалдарын үлежип, саналын киирерин диледим.Бо чылдың алды айларының иштинде Чөөн-Хемчик районнуң муниципалдар аразында килдистиң истелге килдизи өг-бүле иштинге болган беш кем-херектерни оттургаш, истелгезин кылган. Дөрт таварылгада өгнүң эр ээлери херээжен ээлериниң амы-тынынга айыылдыг, кадыынга хоралыг аар кемдээшкинни сагыштыы-биле чедирген.
Аңаа ТР-ниң Чазааның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкинин ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак дамчыткан. «Төрээн чуртувустуң камгалакчылары, тыва чонувустуң адын бедик тудуп чоруңар. Каяа-даа чорааш, кандыг-даа бергелерден чалданмаңар. РФ-тиң камгалал сайыды, чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң алдар адын бодаңар. «Чаңгызы — хөйү дээш, хөйү — чаңгызы дээш» бот-боттарыңарны деткижип чоруңар, «Төрээн чуртуң камгала, төрел чонуң хүндүле» деп чоннуң мерген угаадыын черле утпаңар!» — деп, ол чагаан. Республиканың шериг комиссары Юрий Марков болгаш өскелер-даа ак орукту күзеп, чагыын бергеннер. Амгы үеде Россияның аңгы-аңгы булуңнарында шериг хүлээлгезин бистиң республикадан 1700 оолдар эрттирип турарлар. Оларның аразында төлептиин болгаш үлегерин көргүзүп турар оолдарның ада-иезинге өөрүп четтириишкинниң бижиктериниң кээп турарын Юрий Иванович демдеглээн. Бөгүн 32 оол эр кижиниң арта баспас хүлээлгезин күүседири-биле аъттаныптарлар. Ол ышкаш ырак оран Афганистанга шериг херээн эрттирген хоочуннар боттарының сактыышкыннарын база чугаалааннар.
Сат Чурмит-Тажының 120 харлаанынга тураскааткан «Алдар-адың төөгүге мөңге артар» деп делгелгени болгаш семинарны Тываның национал музейи организастап эрттирген. Алды кезектиг делгелгеде төрүттүнген черинден эгелээш, күрүне ажыл-чорудулгазынга, салгалдарынга чедир фото-чуруктарны аскан болгаш архив документилерин база хууда эдилеп чораан эт-херекселин делгеп салган. Күрүне ажыл-чорудулгазы: ТАРН кежигүнү, иштики херектерниң бир дугаар сайыды, ТАР Чазааның даргазы, Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы, даштыкы херектер сайыды. 1929 чылдан 1938 чылга чедир Тыва Чазактың бирги удуртукчузу, ол үеде Сайыттар Чөвүлелин даргалавышаан, Тыва Арат Республиканың Даштыкы херектер яамызын база удуртуп, сайыттап турган. Тываның төөгүзүнде ол хире үр үеде хары угда ийи ындыг бедик албан-дужаал-биле бот-догуннаан республиканы удуртуп турган чаңгыс кижи ол. 1929 чылда ооң эгелээшкини болгаш башталгазы-биле тыва бижикти тургузар күрүне комиссиязы ажылдап эгелээн. Ук комиссияның даргазынга Оюн Танчайны томуйлаан. Ол ышкаш ТАР-ның Эртем комитедин тургускан, ооң даргазынга ынчан культура сай
2011 чылдың ноябрь 21-де «Россия Федерациязынга халас юридиктиг дуза дугайында» №324-ФХ Федералдыг хоойлуну күүседири-биле 2013 чылдың сентябрь 25-те Чазак комиссиязының хуралынга Россия Федерациязының субъектилеринге Бүгү-россияның уругларга эрге-хоойлу камгалалының хүнүн чыл санында ноябрь 20-де демдеглээриниң дугайында шиитпирни хүлээп алган. Бо чылын бистиң чуртувуска Бүгү-россияның уругларга эрге-хоойлу камгалалының хүнүн ийи дугаар демдеглеп турар. Тыва Республикага 2014 чылдың ноябрь 20-де ниити өөредилге албан черлеринде уругларга эрге-хоойлу талазы-биле тайылбыр кылырының талазы-биле хемчеглер болур. Ол хемчеглерниң кол-кол бөлүктеринге хамааржыр чүүлдер: өскүс чаштар, ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар, а ол ышкаш оларның хоойлу езугаар төлээлери, бир эвес олар өг-бүлеге уругну хүлээп алырының талазы-биле халас юридиктиг дуза дилеп келген болза, ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругну бодунуң өг-бүлезинге азырап алырын күзээннер, инвалид уруглар болгаш оларның ада-иелери.
Эрткен ХХ векти тыва дылдың болгаш литератураның алдын веги деп санап болур бис. Совет Россияның деткимчезиниң ачызында 1921 чылда Тыва Арат Республика тургустунуп, феодалдыг чурт социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдениң оккур агымынче кирген. Тыва национал үжүк-бижик тыптып, тыва улустуң аас чогаалы литературлуг «хепти кедип», баштайгы солуннар, дептерлерниң арыннарынга шүлүктер, кыска чечен чугаалар, шиилер парлаттынып, тыва дылды шинчилээр талазы-биле баштайгы эртем ажылдары эгелээн. Тыва Совет Эвилелинге каттышкан соонда, тыва дылдың болгаш литератураның хөгжүлдези улам шапкынчаан. Совет эрге-чагырга аңаа акша-төгерикти харам чокка берип турган дизе, улуг-ла хөөреткени эвес-ле боор. Тыва литература дүрген сайзырап, ону дамчыштыр тыва чон орус болгаш делегейниң өске-даа улустарының аас чогаалының болгаш литературазының эртинелери-биле таныжып алган. Александр Пушкинниң, Лев Толстойнуң, Шиллерниң, Гетениң дээш, делегейниң өске-даа тергиин салым-чаяанныг чогаалчыларының чогаалдары тыва дылче очулдуртунуп, тыва чоннуң угаан-медерелиниң, культуразының кезик-чамдыы апарган дээрзин демдеглеп каарга-ла, четчир. Чамдык кижилерниң дылдың алдын веги деп санай бергени эрткен ХХ векте тыва дылдың болгаш литератураның хөгжүлдезиниң төөгүзүн, түңнелдерин катаптаар болза, төнмес-батпас.
Төөгүзү кыска ол байырлалдың сорулгазы — чогумчалыг өг-бүлени тургузары, сагыш-сеткил, мөзү-шынар чаңчылдарын катап эгидери, өзүп орар салгалды кижизидери болгаш республиканың келир үези дээш оларның бедик харыысалгазының дугайында эр кижилерге сагындырары болур. Төрээн черин камгалаары, бодунуң күш-ажылы болгаш чүткүлдүг чоруу-биле делегейни чаартыр, ону Чер кырында чурттап турар бүгү кижилерге чогумчалыг болдурар ыдыктыг хүлээлге, хамыктың мурнунда, эр кижиге онаажыр дээрзин бадыткаан херээ чок. Бистерге, эр кижилерге, өг-бүлениң камгалалын болгаш чаагай чоруун хандырбышаан, идегелдиг чөленгииш болур сорулга эгезинден-не салдынган. Амыдыралче кирип турар аныяк салгал бодунуң моон соңгааргы салым-хуузун адаларының болгаш кырган-адаларының үлегери-биле тодарадып турар, ол дээрге ниитилелдиң сайзыралы-дыр. Ынчангаш төлептиг аданың овур-хевирин тургузары хөй-ниитичи улуг болгаш күрүне ужур-дузалыг херек болур.
Бо чылын прокурорлар шыдыраага, чиик атлетикага, сугга эштиринге, мини-футболга күжүн шенешкеннер. РФ-тиң Чиңгине прокурорунуң оралакчызы спартакиаданы хаап турда, ооң киржикчилеринге Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле болгаш прокуратура органнарының ажылдакчыларының спартакиадазының доозулганы-биле байыр чедирген. Бо чылдагы спортчу маргылдааларның кол утказы — спортчу эки чаңчылдарны катап эгидери болгаш амыдыралдың кадык овур-хевиринче прокурорларны хаара тудары деп демдеглээн. Оон аңгыда Россия Федерациязының Президентизиниң чарлыын езугаар киирген ГТО комплекизиниң чамдык хевирлериниң күүселдези база болган деп айыткан. Маргылдааларга РФ-тиң Чиңгине прокуратуразының төп аппарадының, федералдыг бүгү округтарының прокуратураларының, Краснодар крайның чыынды командалары киришкен. Крым федералдыг округтуң спортчулары бо чылын бир дугаар ойнааннар. Полицияның ажылдакчыларының санын кызырып тургаш, ооң салбырларын быжыглап эгелээн чоруктуң уржуундан чамдык ыракта чурттакчылыг черлерде корум-чурум камгалаар кижилер чок апарган. Ооң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Хөй-ниитиниң айыыл чок чорук чөвүлелиниң хуралынга медеглээн, ооң ажылынга ИХЯ-ның, Федералдыг айыыл чок чорук албан эргелелиниң, прокуратураның, Шииткел күүселдезиниң федералдыг албанының Тывада эргелелиниң удуртукчулары, Чазак кежигүннери киришкен.Республикада корум-чурум хажыдыышкыннарының байдалы дүвүрелди болдуруп турар дээрзин Чазак Даргазы айыткан. Кем-херек үүлгедир чоруктар-биле демиселдиң чамдык угланыышкыннарында чедиишкиннер бар-даа болза, байдал ниитизи-биле чер албайн турар. «Бир эвес 2008 чылдан 2012 чылга чедир республикага кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны чоорту кызырлып орган болза, амгы үеде ол өзүп эгелээн, шиитпирлиг хемчеглер алыры эргежок чугула апарган»--деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.Байдалдың мынчаар тургустунуп келгениниң чылдагааны иштики херектер органнарынга кылган чаартылгаларның уржуу деп болур. Чаартылгалар үезинде регионнарның онзагай байдалдарын өөренип көрбээн, чижээлээрге, чурттакчы чоннуң санының эвээжинден чамдык суурларның аразы дыка ырак болгай.
Чогаадыг бижииринге… Чаартылгаларның аразында РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының 2014 чылдың август 5-те 923 дугаарлыг дужаалы-биле ниити билиг школазының доозукчулары орус литературага түңнел чогаадыгны (эдертигни) бижиир. Шиитпир Россияның Президентизиниң 2013 чылдың декабрь 12-де даалгазын күүседири-биле хүлээттинген. Шаандан тура школага тыва, орус, даштыкы чогаалдарны номчуурунга болгаш өөрениринге улуг кичээнгейни салып турган. Өзүп олурар салгалдарның иштики делегейин делгемчидеринге, мөзү-бүдүжүн хевирлээринге чогаал канчаар-даа аажок ужур-дузалыг, салдарлыг дээрзин кижи бүрүзү билир. Школа доозарының шылгалдаларынга орус болгаш тыва дылга чогаалды бижиири эки чаңчыл турган болгай. Сөөлгү үеде орус дылга чогаадыг бижиирин соксадып каан турганын билир бис.Түңнел чогаадыгны (эдертигни) киирерде, дараазында сорулгаларны салган:
Николай Вячеславович «ураанхай» деп сөстү моол дылда «хүн» деп сөстүң РА деп дазылы-биле холбаштырып турар, ынчалза-даа «ураанхай» деп сөстү «шевер» деп база очулдуруп болур. Эртемден бо түңнелди үндүрерде моол чаңчылдар академиязының президентизи, академик Лувсандамба Дашмянның бодалдарын езугаар үндүрген. Сураглыг шинчилекчи, тыва чоннуң кайыын тывылганының дугайында дыка солун бодалдарның автору Николай Абаев урянхайларны (тываларны) шаанда чырык чедирип турар кижилер деп санап турган дээрзинге улуг бүзүрелдиг. Ооң санап турары-биле алырга, шериг баштыңы Субедейниң хөй муң шериглериниң аразынга чораан кижилерни ураанхайлар деп адап турган. «Ол дээрге эң дидим болгаш шилиттинген, коргуш чок дайынчылар турган, мурнунда олар аңчылар чорааннар» — деп, профессор санап турар. Николай Абаев ол дораан «яростные» болгаш «ярило» деп сөстерни орус тоолда хүннүң бурганы дээр деп сагындыра каапкан. «Ураанхай» деп ат-биле ук-ызыгууру адаан ийикпе, ол дээрге калмыктарның, башкирлерниң, моолдарның, буряттарның, тываларның, эвеннерниң, маньчжурларның болгаш алтайларның төрел бөлүктериниң ады болуп турар. Якуттар шаанда боттарывысты «Ураанхай-Саха» деп адап турган бис деп изии-биле ам-даа бадыткап турарлар. 1914 чылда орус Николай-II хаан протекторат чарлаан соонда Тываны албан-езузу-биле Урянхай край деп адаан болгай.
Салчак, Кызыл хоорай: «Хөйнү дүвүредип чоруур айтырыгларны сайгарып чугаалажыры-биле «дорт харылзааны» эрттирип турары кончуг эки-дир деп үнелеп тур мен. Кызыл хоорайның 100 чылдааны-биле найысылалга улуг чаартылгаларны кылганы каракка көскү, чараш-тыр. Ындыг болзажок «Арбат шөлү», шывыглыг рынок, театр девискээрлериниң чоогунда каракка чаржынчыг апарган эзирик кижилерни полиция ажылдакчылары чүге ыратпас чүвел?». Омак Оюн: «Кончуг шын, чидиг айтырыг-дыр. Хоорайның төп кезээнде бо девискээрлерде полицияның патруль наряды албан-хүлээлгезин күүседип, хондур-хүнзедир дежурныйлап турар. Сандайларда чыдар кижилерни полицейжилерниң дорт эзириктер сергедир черже алыр эргези чок. Ында чыдар кижилер кадыы-даа баксырай берген бооп болур-дур ийин. Ынчангаш дүрген эмчи дузазын бирги ээлчегде кыйгыртыр апаар. Эзирик байдалдыг кижилерни туткаш, Кызылда Московская кудумчузунда эзириктер сергедир черге чедирип турар. Бо чылдың 9 айларының дургузунда 27 муң ажыг кижини аңаа чедирген».
«Чурттаар бажың» федералдыг тускай программаның шугуму-биле аныяк өг-бүлелерни чурттаар оран-сава-биле хандырарынга деткимче кылдыр 129 аныяк өг-бүле сертификаттар алыр аас-кежикке таварышкан. Ноябрь 6-да Чазак Бажыңының делгем, чырык конференц-залынга республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан чыглып келген аныяк өг-бүлелерге Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол чагыг-сүмезин чугаалады: «Күрүне бистерни ол хире деткип турда, ол сорулганы бүзүрелдии-биле боттандырар ужурлуг бис. Эң ылаңгыя чаа өгленип-баштанган аныяктарны чараш, делгем бажыңнарга чурттазын дээн. Тывада бо талазы-биле сан түңнер чылдың-на өзүп турар, а 3 чыл бурунгаар чүгле 30 аныяк өг-бүлеге деткимче берген болза, бо 2014 чылда 129 өг-бүлеге берип турар. Келир чылын 350 аныяк өг-бүлеге деткимче көргүзерин кызыдар бис. Аныяктарга чурттаар бажың бар болза, дазылы быжыг өг-бүле оон тургустунар. А ол өг-бүле ажы-төлдү өстүрер, бичии чаштың каткызы улам-на өөрүшкүнү эккеп турар. Ажы-төл — бистиң келир үеде изивис истээр салгалывыс-тыр. Оларны чажындан, кавайлыындан төлептиг кижилер кылдыр кижизидер хүлээлгелиг бис. Мен силерге, аныяктарга, бүзүрээр мен, дыттың быжыг дазылы дег, ажыл-үүлеңер бүдүнгүр болгаш чогуп чорзун» – дээш, оларга сертификаттарны байырлыг байдалга тывыскан. Чурттаар бажың-балгат айтырыынга хамаарыштыр аңаа чыылганнар бодалдарын үлешти.
М.С. Байыр-оолдуң 75 харлаанынга. Философия эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң социология болгаш политология секторунуң эргелекчизи Байыр-оол Сендажыевич Монгуш октябрь 17-де чеден беш харлаан. Ооң-биле чугаалажып, ооң солун харыызын дыңнап, каш айтырыгны салыр аргалыг болдум. — Монгуш Сендажыевич, бодуңарны номчукчулар-биле таныштырып көрүңерем. — Мен Кара Сарыглар Боратан кызы Каратаан биле Адай-Монгуш Лопсаңай оглу Сендажының көшкүн өг-бүлезинге 1939 чылдың октябрь 17-де Даа кожууннуң Алаштың Чолалыгга төрүттүнген мен. 1949 чылдан эгелеп Кызыл-Тайганың, Хөнделеңниң эге, ооң соонда Ак-Довурактың болгаш Аксы-Барлыктың ортумак школаларынга өөренип чордум. 1959 чылдың июнь 25-те Аксы-Барлыктың ортумак школазын дооскаш, неделя хире болганда Хөнделеңге турган 130 дугаар геология-шинчилел черинге ажылдай бердим. Черниң магниттиг шөлүн хемчээр кижиге бижээчилеп турдум. Бир ай болганда ол прибор-биле ажылдап өөренип, шылгалда дужаагаш, черниң магниттиг шөлүн шинчилээр эрге-дужаалдыг ажылдай бердим. Куш даң бажында тургаш, мөңге харлыг, кайгамчык Бай-Тайганың мурнуу белинче базып-ла үнер сен. Хүн үнүп келгенде, ажылдаар черимге чеде бээр мен. Ол-ла күзүн шеригже келдирткен. Ыраккы Чөөн чүкке, Оожум океанның эриинге үш чыл иштинде шериг хүлээлгем эрттирген мен. «Соруг—Кызыл» маршрут-биле коммерция рейсти кылып чорааш читкен вертолетту, ОБЯ-ның регион эргелелиниң октябрь 24-те дыңнатканын езугаар алырга, дилээшкинге 4 агаар суднозу киржирин көрген турган, ынчалза-даа агаар-бойдустуң байдалындан оларның ужудуушкуну болдунмаан. Чер кырында сес бөлүк ажылдап турар, ооң составында камгалакчылар, ОБЯ-ның, Бойдус яамызының, ХК болгаш ОБ агентилелиниң ажылдакчылары, эки турачылар болгаш экипаж кежигүннериниң болгаш пассажирлерниң төрелдери кирип турар. Эрткен хонукта октябрь 23-те агаар-бойдустуң таарымча чок байдалындан ужар чүүл ажыглаттынмаан, чер кыры-биле дилекчилер 177 дөрбелчин километр черни эрткен. Дилеп эгелээн үеден бээр 43751 дөрбеличин километр черге дилээшкин чоруткан, ооң иштинде ужар чүүл дузазы-биле—40030 дөрбелчин километр, черде бөлүктер—3721 дөрбелчин километр черни эрткен.
Көдээ херээжен ишчилерниң Делегей хүнүнге тураскааткан байырлалдың Черби сумузунга эртерин сонуургап, ынаар сургакчылап чоруптум. Бии-Хемни кежер паромга хаттың оожумнаарын манап, 3,5 шак иштинде машина иштинге олуруп келдивис. Байырлал бисти манап турар эвес, озалдап четтивис. Спортчу маргылдааларны көөр аргалыг болдувус. Хол бөмбүүнге 4 команда киришкен, сумунуң херээженнер чөвүлелиниң командазы тиилекчи болган. 2-ги черни — Черби ортумак школазының, 3-күзүн 8-ки хевирниң коррекциялыг школа-интернадының коллективи ээлээн. Канат тыртарынга база-ла херээженнер чөвүлелиниң командазы күштүүн бадыткады.
Улаштыр Черби суму чагыргазының даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Ш.В.Сандый база херээженнер чөвүлелиниң даргазы Т.С.Монгуш олар-биле чугаалажып, сонуургаан айтырыгларымга харыылап бээрин диледим.
Эрткен неделяда Чөөн-Хемчик кожуунга Уругларның бүрүн эргелиг төлээзиниң хүнүнде Тыва Республикада Уругларның бүрүн эргелиг төлээзи Светлана Аракчаа Чадаана хоорайның чагыргазынга хуралды эрттирген. Аңаа тус черниң социал политика талазы-биле даргазының оралакчызы Мариана Монгуш, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүнү Аида Бюрбю, Чөөн-Хемчик кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады Роза Монгуш, кожууннуң назы четпээннер инспекторлары, суму бүрүзүнден төлээлер база ада-иелер киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Кызыл — Чадаана —Хандагайты — Боршоо» автомобиль оруун дамчыдарының айтырыын федералдыг деңнелге шиитпирлээрин уламчылап турар. Шолбан Кара-оол амгы үеде Москвада республиканың айтырыгларын шиитпирлеп чоруп тура, ол Россияның Транспорт яамызынга болгаш Росавтоорукка база чедип, ажылчын чугаалажыышкыннарны кылган. Айтырыгның кол утказы - «Кызыл — Чадаана — Хандагайты — Боршоо» автомобиль оруун (Моол-биле кызыгаарга чедир) федералдыг деңнелче дамчыдары болуп турар. Ол Росавтооруктуң удуртулгазы-биле чаңгыс эвес удаа ужуражылганы эрттирген, чугула ажыл-херектерни чугаалашкан. М-54 федералдыг орукту республиканың мурнуу чүгүнден барыын чүкче өскертириниң айтырыын Тываның Баштыңы 2011 чылдан бээр көдүрүп келген дээрзин сагындыраал. Ооң ол эгелээшкинин Россияның Президентизи Владимир Путин, РФ-тиң транспорт сайыды Максим Соколов деткээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Россияның политиктери Николай Рыжковтан болгаш Геннадий Зюгановтан байыр чедириишкиннериниң телеграммалары келген.
Олар регионнуң удуртукчузун болгаш хөй националдыг республиканың чурттакчыларын ССРЭ-ниң составынга Тыва Арат Республиканың каттыжып киргениниң октябрь 11-де демдеглээни 70 чылы-биле байыр чедиргеннер. Байыр чедирген телеграммаларда мындыг сөстер бар:
«Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! ССРЭ-ниң составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чыл байырлалы-биле Силерге чүректиң ханызындан байыр чедирип тур мен. Бот-догуннаан күрүнелиг-даа болза, тыва чон бодунуң күзелин езугаар Россияның чоннары-биле каттышкан. Россияның составынга тывалар бажың-балгаттыг, өг-бүлелиг апарганнар. Ол болуушкуннуң түңнели төөгүлүг ханы үндезинниг. Ол түңнел аңгы-аңгы салгалдың, сөөк-язының, политиктиг үзелдиг кижилерни чаңгыс аай хөй националдыг чон кылдыр каттыштырган. ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Чөөн Сибирьден, ооң иштинде Тывадан депутады турган үемни улуг сеткил ханыышкын-биле сактыр мен. Бөгүнгү Тыва — федерацияның дең эргелиг болгаш аныяк субъектизи. Совет үеде ону келир үеже чүткүлдүг республика деп адап турган.
1980 чылдарда Москвага сургакчылап чеде бергеш, Саң-хөө яамызының харыысалгалыг ажылдакчызы, акша-көпеекти хала чокка шиитпирлеп бээр А.Кальваның өрээлинге кире бээримге, олурган улустарга мени таныштыргаш, мынча дээн: «Я в Кызыле был, прекрасный город, посмотрел памятник «Центр Азии», вода Енисея чистая-чистая!» — деп чугаалангаш, менче хүлүмзүрүп органын сактып олур мен. Ынчан Кызылга бо ышкаш онза, чараш, көрүштүг чүүлдер турбаан.
Саң-хөө яамызынга ажылдап тургаш, Москваже 10 хире чыл дургузунда үзүк-соксаал чок сургакчылап, Тываның амыдыралынга эргежок чугула акша-хөреңги дугайында айтырыгны шиитпирлээр дээш кандыг бергелерге таварышпаан дээр. Ынчалза-даа салдынган сорулгавыс багай эвес күүсеттинип турган. Тывага Соңгу чүктүң деңнели-биле немелде төлевир дээш чугаалажып чоруп турувуста, экономика сайыдының оралакчызы: «Живете в самом Центре Азии, еще северную надбавку к зарплате просите» — дээш удурланырга, аңаа улуг тайылбыр бээр ужурга таварышкан бис…
Сөөлгү үеде орук озал-ондаа хөйү-биле болуп турары чажыт эвес. Ылаңгыя орук озал-ондаанга хилинчек чок чаш ажы-төлдүң амы-тынындан, чырык өртемчейден чарлып турары ниитилелди дүвүредип турар. Чүге дизе орук озал-ондааның саны хүнден хүнче өзүп олурар. Айтырыг чидиг. Бо чылын болган орук озал-ондактарының дугайында Тыва Республиканың ОШАЧКИ-ниңинспектору Оюмаа Оюн болгашчолаачы Эрес Ооржак-билечугаалаштым. Орук озал-ондактарынга чогум черле кым буруулугул?
«Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузунга киржири-биле бүгү күзелдиглерни чалап турар. «Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузу эгезинде күрүнениң хамааты албан-хаакчыларынга, оларның аразында эң-не салым-чаяанныг болгаш сонуургалдыг, республиканың социал-экономиктиг сайзыралының чугула айтырыгларын шиитпирлээринге чаа ужур-дузалыг аргаларны сүмелеп шыдаарын тодарадыр база ол ышкаш күрүне эрге-чагырга органнарының ажылдакчыларының профессионал сайзыралынга идиг бээр, күрүне албанының чаагай адын көдүрер сорулгалыг чогааттынган турган. Ынчалза-даа Тываның Баштыңы ук ажылга бүгү күзелдиглерни хаара тударын чугула деп санап көрген, ынчангаш чаңгыс чер-чурттугларынга, бирги оочурда, «Вконтакте» социал четкиниң аныяк-өскенинге кыйгы-биле көрүнген. «Эш-өөр! Киржиңер! Ам чаа-ла «Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузун эрттирериниң дугайында айтыышкынга ат салдым. Ол чүнүң-даа мурнунда республиканың күрүне хамааты албан-хаакчыларынга хамааржыр. Ынчалза-даа ам ол санал-биле Силерге кыйгы салыр деп бодап тур мен. Билиишкиннер барымдаалаар болза, кижилер сен канчаар бодап турар сен, шак ынчаар эвес бодаар эргелиг база чамдыкта сен олардан чүнү манап турарыңны кылбайн барып болур. Ол аразында биске ниити сорулгалар, чүткүл, түңнелдер чедип алырынга күзел-сорук херек. Ол ышкаш конкурс күрүне айтырыгларын шиитпирлээринге чаа аргаларны сүмелеп шыдаар салым-чаяанныг, билиглиг кижилерни тодарадырынче угланган. Дидими-биле чүткүдүңер!».
Тыва Республиканың Баштыңының байыр чедириишкини Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Чоокта чаа бис бүгү чурт-биле кады, Россия Федерациязының Президентизиниң, өске-даа хүндүлүг, бедик аалчыларның киржилгези-биле тыва улустуң төөгүзүнде онзагай болуушкунну калбаа-биле демдеглеп эрттирдивис – Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын, ол ышкаш бистиң республикавыстың найысылалы Кызыл хоорайны үндезилээниниң 100 чылын. Юбилейлиг байырлалдар бистиң кижи бүрүзүнүң сагыжынга артып каар. Бөгүн өске юбилейниң бүдүүзүнде бис. Тыва Арат Республика Россияның составынче эки тура-биле кирген хүнден бээр октябрь 11-де 70 чыл боор. Аразы 30 чыл юбилейлиг болуушкуннар Улуг Россияның чоннары-биле чоокшулажырын болгаш хүндүткелдиг найыралдажырын төөгүлүг угланыышкын кылдыр бодамчалыг болгаш эки тура-биле шилип алган Тываның чурттакчы бүрүзүнге, тыва чонга ниитизи-биле салым-чол ужур-уткалыг.XVII вектиң ортаа үезинде бо болуушкуннар эгелээш, XX вектиң баштайгы чартыында чогууру-биле доозулган. Урянхай крайга Россия империязының протекторадының үези тываларга боттарының ниити национал болгаш культурлуг чоруун угаап-билип алыр, российжи регионнар-биле экономиктиг харылзааларны сайзырадыр, делегей цивилизациязының чедиишкиннери-биле таныжар арганы берген. Совет Россияның деткимчези-биле Азияның төвүнге хамаарышпас күрүнени тургусканы тыва ниитилелдиң социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедеткен. Ада-чурттуң Улуг дайынының болуушкуннары, вермахтың армиязынга удур тулчуушкуннарга тыва эки турачыларның киришкени, бүгү чоннуң фронтуга материалдыг дузазы – бо бүгү Тыва биле Россияның чоннарының улам сырый чоокшулажырынга идиглиг болган.
70 чыл соңгаар, 1944 чылдың октябрь 11-де, Тыва Арат Республика Совет Эвилелиниң составынче эки тура-биле кирген. Ол үеден эгелээш тыва улустуң төөгүзүнде болгаш чуртталгазында бүгү талазы-биле хөгжүүрүнүң чаа үе-чадазы эгелээн. Тыва автономнуг областың тургустунганының баштайгы айларындан-на СЭКП ТК болгаш Совет Чазак Тываның бүгү экономиказын болгаш социал амыдыралын чаартырынга эргежок чугула байдалдарны тургузарынче улуг кичээнгейни салып эгелээн. Кандыг үндезинниг чаартылгалар Тывага совет үеде болганыл? Араттарның үүрмек хууда ажыл-агыйдан улуг коллективтиг ажыл-агыйже, көшкүн чуртталгадан сууржуң амыдыралче шилчээни. Чогум-на бо өскерилгелер араттарның бүгү ажыл-агыйын, социал-культурлуг чуртталгазын ханызы-биле эде тургузуп өскерткен.Күрүнениң материалдыг болгаш саң-хөө дузазы-биле 1954 чылга чедир арат ажыл-агыйларның колхозтажыышкыны колдуунда доозулган. 1953 чылда Тывага эъттиң 64,5 хуузун, сүттүң 44,4 хуузун, дүктүң 77,8 хуузун, тарааның барык шуптузун коллективтиг ажыл-агыйлар бүдүрген.
ТАР биле Россияның аразында улам чоокшулажырының чайгаар чорудуу чоруп турган.1944 чылга чедир ооң Россияның составынга киреринге бүгү байдалдар тургустунган. Ооң-биле чергелештир Тываның Россияның составынга 1914 чылда киргениниң протекторат үезинде кады хөгжүлдениң дуржулгазы канчаар-даа аажок улуг рольду ойнаан. 1944 чылдың август 16-да Кызылга Биче Хуралдың VII Онза сессиязы болган, аңаа ооң кежигүннеринден аңгыда кожууннарның болгаш хоорайларның чүс ажыг төлээлекчилери, а ол ышкаш ССР Эвилелинден болгаш Моол Арат Республикадан хүндүлүг делегациялар киришкен. Хүн айтырыының кол чүүлү болза, Тываның ССРЭ-ниң составынга кирериниң дугайында айтырыг. Август 17-де Биче Хурал совет улустарның өг-бүлезинге чурттаары болгаш ажылдаары – «тыва улустуң алыс чырык күзели» деп айыткан Декларацияны чаңгыс үн-биле хүлээп алган.
Белек-Кыс Монгуш, Тыва национал школа хөгжүдер институттуң методизи: — Yнелеп артканым, төөгүлүг болуушкун — 1991 чылда Тывага Далай-Лама башкының келгени. Ол үеде чон Совет Тываның 5 чылы стадионунга Башкының өөредиинге баар дээш, бот-боттары баскылажып турган-на болгай. Далай-Лама башкыны чоогундан көрүп алыр, азы чок болза, оода бир холунга дээп алыр дээн кижилер дыка-ла кызып турганнар. Сарыг шажынывыс оон бээр катап эглип келген, чон сүзүктүг апарган деп бодаар мен.
Журналистер фестивалы «Бүгү Россия — 2014» Октябрьның 1-ден 7-ге чедир Сочиде 18 дугаар «Бүгү Россия — 2014» журналистер фестивалы болуп эрткен. Бо чылгы фестивальдың тускай аалчызы Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол болган. Фестивальдың хемчеглериниң аразында Тываның культурлуг, турисчи болгаш экономиктиг күчүзүнүң дугайында чараш презентация болган. Чурттуң болгаш делегейниң аңгы-аңгы хоорайларындан журналистер ону сонуургап көргеш, октябрьның 11-де Россияның составынга каттышканындан бээр 70 чылын демдеглээр деп турар Тыва дугайында хөйнү билип алганнар. «Бүгү Россия» фестиваль — чурттуң профессионал арга-дуржулга солчулгазының шөлү, аңаа массалыг инфомация чепсектериниң төлээлери оларны дүвүредип турар темаларга хамаарыштыр ажык чугааны чорудуп, аныяк тускай эртемниглер-биле дуржулгазын үлежип, профессионал мергежилин бедидип, российжи журналистиң эрге-байдалын быжыглаар аргалыг. Бо чылын фестивальга чугаалашкан кол чүүл – Сибирьниң кижилери, оларда шиитпирлеттинмйн турар айтырыглар болгаш онзагай болуушкуннар. Ындыг уттундурбас болуушкун – Тыва биле Россияның найыралының 100 чылы. Ол байырлалга хамаарыштыр РФ-тиң Журналистер эвилелиниң даргазы Всеволод Богданов, а ооң-биле кады 100 дээре дээн репортерлар Тывага кээп чораан.
Тыва Республиканың Хамааты камгалал болгаш онза байдалдар талазы-биле херектер агентилелинге хамааржыр бойдус халавы болгаш авариялыг байдалдың уржуктарындан камгалаар албан чери бистиң республикага 3 чыл бурунгаар тургустунган. Бо албан чериниң ажыл-чорудулгазының дугайында сонуургап, ооң удуртукчузу Мерген Дамдынович Ооржак-биле чугаалаштым. — Мерген Дамдынович, удуртуп-башкарып турар ажылыңар дугайында чугаалап көрүңерем. — Мээң ажылдап турар черимни Тыва Республиканың девискээринде авариялыг байдалдың уржуктарын чайладыр албан дээр. Ажылывыстың угланыышкыны, республиканың хоорай, суурларында электри станциязы үрели берген таварылгада, ону авариялыг байдалдан чайладып, чонну чырык-биле хандырып дузалаар бис. Бистиң албан чери ол хире улуг, күчүлүг станция техникаларлыг. Оон аңгыда хоорайларның изиг, соок суг дамчыдар четкилери доңа бергеш, үрелгенде, ону эргизер техника база бар. Мында 14 кижи ажылдап турар, 2-зи электри четкизиниң станцияларын харыылаар, бир каңнакчы, сантехник, экскаватор башкарыкчызы, 5 чолаачы, бухгалтер, кол инженер. Шуптузун чаңгыс аай идик-хеп-биле хандырып турар, ажыл берге болгаш кончуг харыысалгалыг. Чонну кандыг-бир айыылдан камгалаарынга бүгү тала-биле белен, шиитпирлиг болгаш тура-соруктуг оолдар ажылда хаара туттунган.
Моолдуң кызыгаарынга чедир автооруктуң тудуу доозулган. Ооң байырлыг ажыдыышкыны эрткен неделяда болган. Аңаа Федералдыг Орук агентилелиниң удуртукчузунуң оралакчызы Игорь Астахов, Тыва Республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Косоротов, «М-54» федералдыг оруктуң Тывада эргелелиниң даргазы Андрей Көк, кол инженер Сергей Квашин, орукту кылган «Восток» КХН-ниң чиңгине директору Сергей Уюсов, «Сибмост» ААН-ниң бирги вице-президентизи Владислав Кошкин болгаш өскелер-даа киришкен. Хүндүлүг аалчылар байыр чедиргеш, кызыл кожааны кескен соонда, 20 километр чаа орукту хынаары-биле автомашиналарже олуруп, төнчүзүнге четкеш, ооң шынары амгы үениң негелделеринге дүгжүп турарын демдеглээннер. Федералдыг автоорук М-54 «Енисейниң» 1048 километринден 1068 километринге чедир орук участогунуң тудуун керээлиг ажылдап турган «Восток» КХН тудуп дооскан. Орук ажылының хемчээлин 3 чылга санаан турган болза, 17 ай иштинде ажылын 100 хуу күүсеткеш, ажыглалче киирген. Ында чер ажылдарын, кылымал тудугларның монтажын чоруткан, асфальт шывыын чаткан. Инженер тургузуглары доозулган, орук демдектери болгаш камгалал херимнерин тургускан.
Эът рыногунда 2014 чылдың август айда даштыкы чурттардан Россияже киир сөөртүр аъш-чем продуктуларын моон соңгаар кызыгаарлаан дээрзин дыңнапкаш-ла, чурттуң улуг-улуг бараан сайгарлыкчылары аъш-чемниң садар өртээн өстүрген. Куш эъди 23 хуу, хаван эъди 30 хуу, инек эъди 40 хуу улгаткан. Ооң бир бадыткалы кылдыр аъш-чем өртээ хенертен өскен дугайында медээлерни, хомудалдарны Россияның монополияга удур хыналда чорудар албанынче ( ФАС ) чурттуң бүгү булуңнарындан кээп турар бижиктер бадыткап турар.Тус албан чери куш эъдин сайгарып турар улуг бүдүрүлгелерни хынап эгелээни бөдүүн чонга чиик өртектиг эът садып аар арганы тургузар дээрзинге улус улуг дыка бүзүревейн турар. Картофельди мөөңү-биле бир килде 5-6 рубльге садып алган садыг четкилери чонга садарда бир килде 40 рубль кылгаш, саарып турары ону бадыткап, аъш-чем өртээ чиигээр талазынче өскерилгелер бистиң күзээнивис дег даарта дораан болу бербес дээрзин көргүзүп турар. Россия деңнелин алыр болза, бо чазын Күрүне Думазынга аъш-чем өртектериниң өзүлдезин чүгле 15 хуудан эрттирбес дугайында чугаа чоруп турган, ынчалза-даа огулуг шиитпир хүлээп албаан. Бистиң республикада бо талазы-биле байдалды чугаалажып, сайгарып көрээлиңер...
Тыва — япон спортчу харылзаалар Октябрь айның эгезинде найысылалга спорттуң бир сайзыраңгай хевири — дзюдо талазы-биле япон тренер Мазами Мацушита очулдурукчузу Алина Хайдарова-биле аалдап келгеш барган. Тренер башкыны дзюдонуң тергиини дизе, частырыг турбас. Ол — спорттуң бо хевиринге олимпий оюннарының чемпионнарын белеткээн, ат-сывы делегейге алдаржаан, бедик мергежилдиг тренер. 1980 чылда Олимпий оюнунга ооң итальян өөреникчизи Эцио Гамбу чемпион болган, чаңгыс бо чижектен-не ажылының үре-түңнелин көрүп болур. Мазами Мацушита сөөлгү чылдарда Сибирьниң хоорайлары-биле сырый харылзаалыг апарган. Кемерово хоорайга элээди оолдарны дзюдога белеткеп турар үезинде тыва спортчулар-биле ооң баштайгы таныжылгазы эгелээн. Оларга ужурашкан соонда Тыва чуртун көрүксээр, республикада спорттуң сайзыралы ооң сонуургалын улам-на күштелдирген. Ынчангаш Тывага алдын күс «дүжүлгезинге» саадапканда, келгени бо.
Ак-Довурак хоорайның социал-экономиктиг хөгжүлдези Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Тываның Чазаа 2015-2020 чылдарда Ак-Довурак хоорайның социал-экономиктиг хөгжүлдезин деткиир талазы-биле хемчеглерниң планын ажылдап кылгаш, бадылаан. Биче болгаш ортумак бүдүрүлге черлерин, орук-транспорт база одалга-энергетика комплекстерин, ЧКА-ны болгаш тудугларны, өөредилгени, культураны база спортту сайзырадырынга таарымчалыг байдалдарны тургузарынче планны угландырган. Федералдыг болгаш регионалдыг күрүне программаларын боттандырбышаан, бюджеттен дашкаар дөстерниң дузазы-биле планнаттынып турары болза: асфальт-бетон заводун ажылдадыры, даг болбаазырадыр комбинатка чаа техниканы садып алыры болгаш даг-дүгү казарын айда 1 муң тонна чедир улгаттырары, республиканың барыын кожууннарының ажыл-агый болгаш эмчи хереглелдеринге дээш Ак-Довуракка кислородтуг станцияны тургузары, автомобиль агрегаттарын болгаш ажыглал техникаларын септээр пунктуну тургузары, ус-тывыш-чазаныкчы мастерскаяны, амыдырал хандырылга төвүн, консервалаан ногаа аймаан бүдүрер цехти организастаары. Чурттакчы чоннуң киржилгезин деткиир сорулгалыг дузалал ажыл-агыйны сайзырадып тура, ажыл чок хамаатыларга күрүне деткимчези көрдүнүп турар.
Тываның хүндүлүг башкылары! Республиканың педагогика ажылының хоочуннары! Силерниң профессионал байырлалыңар-биле эң чылыг болгаш сагыш-сеткилдиң ханызындан байырны хүлээп ап көрүңер! Башкы – чурттуң чоргааралы болгаш сүлде-сүзүктүң чөленгиижи-дир. Билиглерге уругларны хандыкшыдып, оларның эң үнелиг мөзү-шынарларын сайзырадып, патриоттарны кижизидип, чурттуң келир үезиниң, хөгжүлдезиниң болгаш күчүзүнүң үндезинин тургузуп турар силер. Россияның амгы байдалдарынга улус өөредилгезиниң ажылдакчыларының ажылы күрүне политиказында мурнуку черже үнүп келген. «Башкы» деп сөс кайы-даа дылга төлептиг болгаш хүндүткелдии-биле дыңналыр. Кижи бүрүзүнүң чүрээнде ооң эң эргим кижилери-биле кады Башкы чоруур.Тыва ниитилелге башкының ажылы кезээде онза хүндүткелдиг. 100 чыл хире бурунгаар, 1908 чылда, Туранга баштайгы школаның ажыттынганы-биле Тывага эртем-билиг өөредилгезиниң төөгүзү эгелээн. Чурттакчы чоннуң үжүк-бижик билбес чоруун узуткаар, оларның ажы-төлүн өөредир, тус черниң интеллигенциязын, баштайгы тыва башкыларны болгаш башкы эртемденнерни белеткээр дээш кончуг улуг ажылды янзы-бүрү националдыг башкылар кылган. Россияның аңгы-аңгы булуңнарындан республикага келген орус башкылар Тывага улус өөредилгезиниң системазын тургузарынга аажок улуг үлүүн кииргеннер.
Өөредилгениң чаа аргаларын, амгы технологияларны болгаш төлевилелдерни өөредилге-кижизидилге ажылынга чедиишкинниг шиңгээдип ап турар башкыларның аразынга конкурстарның тиилекчилери башкыларга, республиканың улус өөредилгезинге улуг үлүг-хуузун киирген башкыларга Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиин, Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын, Россия Федерациязының шаңналдарын тыпсырының байырлыг езулалы дүүн, октябрь 3-те, Чазак Бажыңынга болган. Ону өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей ажыткаш, байырлыг езулалга келген башкыларга байыр чедиргеш, Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хууракка сөстү берген. Чазак Даргазының оралакчызы башкыларга байыр чедирип, башкы дээрге кижи бүрүзүнүң чуртталгазында кол кижи-дир деп оларның ажылын бедии-биле үнелээн, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң, ТР-ниң ДХ-ның даргазы К.Давааның башкыларга байыр чедириишкинин номчуп дамчыткан.
Көп-Сөөк сумузунуң араттары Кызыл-Дагга эге школаны 1948 чылда улусчу арга-биле тудуп эгелээш, 1949 чылдың сентябрьда ажыглалга киирген. Школа тударынга херектиг чудуктарны арбаннарның өреге бүрүзүнге хуваагаш, сөөртүп чедирер хуусаазын айтып берген. Араттар бо ажылга кончуг идепкейлиг киришкеннер, чүге дээрге уругларын өөредир школа аалдарның коданнарындан ырак эвеске туттунар, мурнуку чылдарда ышкаш ажы-төлүн ол-бо суурларже аъттыг, чадаг чедирип, шүүдеп турбас болу бээр. Шивилиг, Чыланныг, Тура болгаш өске-даа тайгаларга белеткээн шынарлыг чудуктар чогуур үезинде тудуг шөлүнге дүшкен. Кызыл-Мажалык, Тээли суурларның школаларының, албан черлериниң бажыңнарын тударынга мергежээн, арга-дуржулгалыг, кончуг шевер Көп-Сөөктүң тудугжуларын школаны тударынга хаара туткан. ТАР-ның Күш-ажыл ордениниң эдилекчизи Хертек Шожун-оол, Салчак Сүрүң, Салчак Шөмбүл, Иргит Балчын, Салчак Энге, Салчак Намчыл, Иргит Оттуг-оол, Салчак Очур, Хертек Тойбухаа, Хертек Мижит-Доржу болгаш өске-даа хөй санныг тудугжулар школа тудуунга бир демниг ажылдап турганнар.
Бо чурукту ававыс Севеш Достаковнаның фото-чуруктар, солуннардан материалдар чыып, шыгжап чораан альбомундан тып алган бис. Ону 1949-52 чылдарда тырттырган боор. Ында ол үениң эр башкылары: Каң-оол Күжүгет — чон ону кончуг хүндүлээр, «Узун-Каң-оол башкы» деп адаар чораан, Тавак-оол Хертек — Кызыл хоорайның 2 дугаар школазын мөңгүн медаль-биле дооскан, Шыдыраа Хертек — эки ажылдап чораан аныяк башкыларның бирээзи. Бо башкылар Кара-Хөл сумузунуң эге школазынга ажылдап турганнар. Ол үеде Кара-Хөл сумузу Барыын-Хемчик кожуунга хамааржыр турган. 1950 чылдар үезинде колхоз даргазы Содунам Намчылович Иргит суурувусту көжүргеш, Дапсы-Аксынга туттурган. Бо хүннерде ол суур хөгжүп, чаагайжып турары бо. «Таакпылаары багай чаңчыл-дыр. Таакпының ыжы чыттыг, ол ыштан кузум тыптыр. Ол кузум кижиниң өкпе-хөрээнге сиңип каар. Таакпылаар улустуң диштери саргарып, баксырап, эрте дүжүп каар. Ынчангаш таакпы тыртып өөренмеңер» --деп, Каң-оол башкы биске үргүлчү чагыыр чораан. Ынчангаш-ла боор, ол үениң өөреникчи оолдары таакпылавас турдувус.
Башкылар хүнүн уткуштур чылдың-на аныяк башкыларны таныштырар езулал чаагай чаңчыл апарган. Бо чылгы чыскаалга бүдүн республикадан 62 аныяк башкылар кээп киришкен. Байырлыг ажыдыышкынны Тываның сайзыралынга үнелеп четтинмес үлүг-хуузун киирген баштайгы орус башкыларга тураскаалдың баарынга чечектер салырының езулалы-биле эгелээн. Аныяк башкыларга байыр чедирип, ТР-ниң Чазак Баштыңының оралакчызы А.П.Дамба-Хуурак, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей, ооң оралакчызы С.М.Ощепкова болгаш хоочун башкылар, школа директорлары чыглып келген. «Уругларны хүндүлээр, чөптүг, шынчы өңнүктери боор бис, оларны кажан-даа хомудатпас бис! Башкы мергежиливисти эки шиңгээдип, үргүлчү билиивисти бедидерин даңгыраглап тур бис! Школавыстың адын сыкпайн, коллегаларывысты хүндүлеп, мергежиливистиң ат-алдарын камгалаарын даңгыраглап тур бис!» — дээн сөстер-биле тураскаал чанында шөлге аныяк башкылар даңгыраан берген.
Тыва Республиканың Чазаан халажылгаже үндүрер дугайында Чарлыкка Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол ат салган. Чазакты халажылгаже үндүрер дугайында бодунуң шиитпирин Шолбан Кара-оол «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның Тывада регионалдыг салбырының Тыва Республиканың Дээди Хуралында депутаттарының фракциязының сентябрь 26-да эрткен организастыг хуралынга дыңнаткан. Команданың чүү хире дээштиг ажылдап келгенин депутаттар-биле сайгарып көргеш, кызыы черлерни илереткеш, кадрлар айтырыгларының талазы-биле эргежок чугула шиитпирни хүлээп алырын ол ынчан чугаалаан. «Чазактың халажылгазы дээрге Чазак Даргазының оралакчыларын болгаш сайыттарны анаа-ла солуп кааптары эвес, а чамдык берге айтырыгларны шиитпирлээриниң эргежок чугулазы-дыр» — деп Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Россия биле Тываның демнежилгезиниң байырлалынга тураскааткан хоочуннар аразынга республика маргылдаазы 2014 чылдың сентябрьның 27-де Кызылга болуп эрткен. Хоочун, билдингир мөге апарган кижиниң чон аразынга чорааш сагыыр езу-чурумнары база дыка хөй. Мөге кижи ак сагыштыг, биче сеткилдиг, дузааргак болур, оор херек кылбас, чонун мегелеп чорбас, бодунуң хүрешкен удурланыкчызынга кара сеткил кажан-даа бодавас, адааргак болбас, улуургак, өш-өжээн сүрүп хүрешпес дээш-ле баар! Ындыг аажы-чаңныг, боттарының ниити байдалын шак ынчаар ап чоруур хоочун мөгелер болуп эрткен маргылдаага хөй болган. Оларның бирээзинге 2013 чылда хоочуннар аразынга республика маргылдаазының тиилекчизи, бо төөгүлүг – 2014 чылда шак-ла ындыг маргылдаага Сүт-Хөл кожуундан келген, республиканың Арзылаң мөгези Амир Монгушка октаткаш, үжүүрлешкен Маадыр Монгушту киирип болур.
Байыр чедириишкини Тываның хүндүлүг хоочуннары болгаш пенсионерлери! Улуг назы-харлыг кижилерниң хүнү-биле сагыш-сеткилдиң ханызындан байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер. Октябрь 1-де демдеглеп турар байырлал – салгалдарның аразында харылзааларның, үениң төнчү чогунуң, кижи төрелгетенниң чуртталгазының уламчызының демдээ. Бистиң чуртувусту, республиканы, бистиң хоорай, суурларывысты боттарының маадырлыг чоруу болгаш күш-ажылы-биле тудуп каан кижилерни бөгүн байырлап турар бис. Хөй төөгүлүг болуушкуннарның херечилери силер, бүгү чурт-биле кады бергелерни шыдажып эртип, бистиң Төрээн чуртувустуң болгаш эргим республикавыстың сайзыралынга бодуңарның бүгү күжүңерни киирген силер. Бөгүн база амыдырал-чуртталгадан хоорулчак эвес силер. Силерниң хөй кезииңер ажылдаарын уламчылап, хөй-ниити организацияларның ажыл-херектеринге, аныяктарның патриотчу кижизидилгезинге идепкейлиг киржип, чогаадыкчы чорукка хандыкшып чоруурлар.
Кара-Хөл ортумак ниити билиг школазынга Күжүгет Серээевич Шойгунуң адын тывыскан байырлалдан фоторепортаж Хиндиинде хир чок аяс хүн – сентябрьның 24. Бай-Тайга кожууннуң Дапсы-Аксы суур. Билдингир күрүне болгаш хөй-ниити ажылдакчызы, журналист, чогаалчы Күжүгет Серээевич Шойгунуң адын Кара-Хөл школазынга тыпсырының байырлалы эгелээринге белен. Кара-Хөл ортумак ниити билиг школазы каас-шиник дериттинипкен хүндүлүг аалчыларын манап тур. Республика Наадымнарынга каш чыл улаштыр тиилекчи болуп келген хүрең-кызыл чараш хээлер, угулзалар-биле каастаан тыва өгнү школа даштында тип каан, а долгандыр бедик дагларны көөрге, байырлалды сонуургап, харап алган турганзыг.
Дүүн, сентябрь 29-та, Тыва Республиканың Дээди Хуралының ийиги чыыжының бирги сессиязының баштайгы организастыг хуралы болуп эрткен. Организастыг хуралды эгелээриниң мурнунда Тыва Республиканың Төп соңгулда комиссиязының даргазы Б.Д. Ондар Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттарының чаңгыс аай соңгулда округунуң талазы-биле база 16 чаңгыс мандаттыг соңгулда округтарының талазы-биле 2014 чылдың сентябрь 14-те соңгулдаларның түңнелдерин дыңнадып, Тыва Республиканың (парламентизиниң) ийиги чыыжынга 32 депутат соңгуттуруп, республиканың дээди хоойлужудулга органынга депутаттарның четчелеттингенин чарлаан. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) эң улуг назы-харлыг депутады И.В. Чучевке Тыва Республиканың Дээди Хуралының ийиги чыыжының бирги сессиязының баштайгы организастыг хуралын ажыдар эргени депутаттар берген.
Тывада регионнар аразының «Улуг-Хем хүнү» экологтуг байырлалды демдеглээри чаңчылчаан. Күчүлүг хемге тураскааткан хемчегни Красноярск крайның, Хакасияның болгаш Тываның девискээринге 2 чыл бурунгаар сентябрьның сөөлгү субботазында эрттирип эгелээн. Ооң кол сорулгазы – чурттакчы чоннуң кичээнгейин хемниң экологтуг байдалынче угландырары. Бо хемчегниң төлевилелин Орус географтыг ниитилел болгаш Русгидро тургускан болгаш үстүнде 3 регионнуң удуртулгазы оларны деткээн. Күстүң башкы айының 27-де найысылалдың чаарттынган кезээ, чоннуң ынак дыштаныр чери — «Азия төвүнүң» девискээринге чоннарның найыралын доңнаштырган күчүлүг Улуг-Хем хүнүн кызылчылар ыры-шоор, танцы-сам-биле демдеглээннер. Хоорайны аян-шинчи киир каастап турар эрик кыдыында чурукчулар бийири-биле чуруттунган, чурук тырттырар аппараттарында бот-боттарын тырттыржып турар улус-даа кайы хөй. Байыр чедириишкини Школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черлериниң ажылдакчылары болгаш кижизидикчилер хүнү-биле! Тываның бүгү школа назыны четпээн уруглар өөредилге албан черлериниң хүндүлүг ажылдакчылары болгаш хоочуннары! Школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черлериниң башкыларының болгаш кижизидикчилериниң хүнү-биле – профессионал байырлалыңар таварыштыр ханы өөрүп четтириишкин-биле Силерге байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер. Боттарының күжүн, билиин, ынакшылын болгаш буянныын ажы-төлге берип турар, оларга өөрүшкүнү болгаш аас-кежикти сөңнеп турар башкыларны Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылында хүндүткеп байырлаары онза өөрүнчүг-дүр.
Сентябрь 25-те Тыва Республиканың Чазааның хуралдаар залынга «Россия Федерациязының субъектилеринде конституционализм: хөгжүүрүнүң перспективалары» деп Бүгү-россия чергелиг эртем-практиктиг конференция болуп эрткен. Россияның Президентизи Владимир Путинниң Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл байырлалынга кээп, Тываның чонунга бо улуг байырлал-биле байыр чедиргениниң болгаш Тыва дугайында кыска видео-чурумалды конференция эгелээриниң мурнуу чарыында ооң киржикчилеринге көргүскен. Конференцияның ажылын Тыва Республиканың Конститустуг судунуң даргазы, юридиктиг эртемденнерниң кандидады Аяс Саая ажыткан. Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Артур Монгал конференцияның киржикчилеринге, ооң ажылынга Россияның өске регионнарындан киржип келген аалчыларга байырны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден чедирип, «Россия Федерациязының субъектилеринде конституционализм: хөгжүүрүнүң перспективалары» деп Бүгү-россия чергелиг эртем-практиктиг конференция Россияга болгаш ооң девискээрлеринге конститустуг ажыл-чорудулганың сайзыралынга идиг боор деп чугаалаан.
Тываның Баштыңының ажыл-албаны Сентябрь 23-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Россияның спорт сайыды Виталий Мутконуң ажыл-агыйжы ужуражылгазы болган. Ол дугайында девискээрниң удуртукчузу Вконтактыда арынынга дыңнаткаш, республикага Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалынга белеткелге деткимчези болгаш идепкейлиг киржилгези дээш өөрүп четтиргенин сайытка илереткен. «Инвестициялар талазы-биле Тываның инфраструктуразынче хөй акша-хөреңгини кол киирип турар яамы — РФ-тиң спорт яамызы – деп, Шолбан Кара-оол бижээн. — Каа-Хем суурда спорт-культура төвүн 2015 чылда тудуп доозарын дугуржуп алдывыс. 2015 чылдың тускай сорулгалыг программазынче бо тудуг объектизин киирер. Сарыг-Сеп суурда спорт төвүнүң, Ак-Довурак хоорайда бассейн тудуун бо чылын уламчылап турар. Чоокку үеде Чадаана биле Бай-Хаакта универсалдыг спорт тудугларын ажыглалче киирер бис. Бистиң сорулгавыс ол!».
ТАР-ның ССРЭ-ге каттышканы Тываның ном үндүрер чериниң 1974 чылда «Найырал, акы-дуңмалышкы аас-кежик» деп орус дылга үндүрген номунга парлаттынган Ооржак Лопсаңчаптың «Боттанган күзел» деп эгелиг сактыышкынын тыва дылга кызыра очулдургаш, мооң адаанда парладывыс. 1944 чылдың чайының төнчүзү, күзүнүң эгези турган чүве. Ынчан Ада-чурттуң Улуг дайынынга фашистиг Германияны ССРЭ-ниң удавас тиилээри хөйге тодаргайы-биле билдинип келген. Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунуң даргазының албан-хүлээлгезин күүсетпишаан, мал ажылы кылып турган мен. «Кончуг чугула херек болу берген, Кызылга дүрген чедип келиңер» деп бижээн ТАРН ТК-ның Чиңгине секретары Тока ат салган телеграмма чедип келген. Чүге хереглээнин кымдан айтырар боор, дүрген Кызылче чоруур ужурга таварыштым. Ол үеде ыңай-бээр маңнажып турар машиналар турган эвес, Чадаанага ылгын Доруг аъдым-биле дүрген чедип алгаш, манап тургаш, автобуска олурупкаш, Кызыл хоорайга чедип келдим.
Эрткен дыштаныр хүннерде Кызыл хоорайның школа назы четпээн өөредилге черлериниң ажылдакчыларының спартакиадазы Каа-Хем суурдан ырак эвесте Серебрянкага болуп эрткен. Күш-культураны болгаш кадык амыдыралды сайзырадыры-биле школа назы четпээн өөредилге черлериниң ажылдакчыларының аразындан эң-не активчилерни тып үндүрери-биле бо спартакиаданы эрттирип турар. Маргылдаага 29 команда киришкен, ында Кызыл хоорайның шупту уруглар садтарының ажылдакчылары кирип турар (чүгле №14 уруглар сады киришпээн). Бир командада-ла 5 кижи составтыг 153 киржикчи, аарыкчылары 150 кижи, ниитизи-биле 300 ажыг кижи кээп киришкен.
Москвада Тываның культура хүннери Москвада Тываның культура хүннерин таварыштыр Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан В.Көк-оол аттыг Национал театрның оюн-көргүзүү Россияның Аныяктарның академиктиг театрынга эрткен субботада, сентябрьның 20-де, болуп эрткен. Баштайгы хүнде бистиң театрның артистери ат-сураглыг «Кым сен, Сүбедей Маадыр?» деп шиизин москвачыларга болгаш ында чурттап турар чаңгыс чер-чурттугларынга бараалгаткан. Шиини Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижит бижээн, тургускан режиссеру – Тываның Улустуң артизи Алексей Ооржак, чурукчузу – Тыва Республиканың алдарлыг чурукчузу Валерий Шульга. Көрүкчүлер залга хостуг олут чок кылдыр чыылган. Артистерниң оюну, кайгамчык бедик утка-шынарыг шии хамыкты кайгаткан.
Тываның күрүнениң ыры болгаш танцының «Саян» ансамблиниң Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан «Күзелдиң алдын согуннары» деп чаа программазының баштайгы көргүзүү сентябрь 17-де В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга болуп эрткен. Ийи кезектен тургустунган улуг концерт Азий диптиң көшкүн чоннарының өзек төлээзи болур тываларның бурунгу өгбелериниң амыдыралындан эгелээш, бөгүнгү тываларның чечектелип хөгжээн амыдырал-чуртталгазынга чедир төөгүзүн ыры-танцының болгаш уран сөстүң кайгамчык күштүг аргалары-биле көргүскен. Ону тыва уран чүүлдүң ат-сураглыг, салым-чаяанныг мастерлери тургускан.
Тываның Баштыңы «ВКонтакте» четки таварыштыр дилег кылган хамаатылар-биле ужурашкан. Тываның Баштыңы хууда ээлчег езугаар чон хүлээп ап тургаш, Виктория Шипуля-биле ужуражылга үезинде өскүс уругларның хөй-ниити организациязын тургузар дугайында эгелекчи саналын киирген. Виктория – өскүс, бо хүннерде оран-бажыңы чогундан Кызылда бичии постинтернатта чурттап турар. Ол өскүс салым-чолдуң нарын айтырыгларын билир болгаш, ада-иезиниң азыралы чок арткан бичии уругларның постинтернат талазындан үделгезиниң дугайында бодунуң бодалын илереткен. Өскүс бичии уругларның кол айыылы – интернаттың ханаларындан чоруткаш, олар таварылгаларның хөй нуруузунда боттарынга ооргаланыр апаар. Боттуг арга-мергежил чогундан, боттарының эргелерин болгаш хүлээлгелерин билбезинден, амыдыралга багай чаңчыккан интернаттың доозукчулары арай боорда ажылдар тып, тускай ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринче кирип алыр. Оларның хөйү анаа-ла мөгүдеп, дүпче кире бээрлер. Постинтернат талазындан үделге интернаттың өөреникчилерин боду баш миннир амыдыралга психологтуг, моральдыг, материалдыг талазы-биле белеткээр, оларның эң-не кошкактарының бут кырынга турарынга дузалаар ужурлуг. «Өскүстерниң эң чидиг нарын айтырыы – чуртталга бажыңнарын алыры» – деп, Виктория чугаалаан.
Аът спорту Тываларның шагдан тура эрттирип келген маргылдаазы – аът чарыжы узун хемчээлдиг дистанцияларда эртип турар. Улуг, аныяк, чүгүрүк малдар болгаш чоруктуг, челер, чыраалаар, улуг база аныяк малдар чарыжын эрттирери чаңчылчаан. Аът малга ол хире сонуургалдыг чонга ипподромга чаржырының үш хевирин сайзырадырынга хамаарыштыр ТР-ниң Аът федерациязы хемчеглерни ап эгелээн. Бо талазы-биле бүрүн дерилгелиг үш хевирниң (троеборье) танцылаар, шураар, маңнаар аъттар маргылдаазынга амгы үеде Тываның адын камгалап, Визирь дээр чеди харлыг аът киржип турар. Сентябрь 15-те найысылалда чаарттынган «Азия төвү» тураскаалының чанынга Визирьниң «ажыл-чорудулгазын» аъттың ээзи, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Юрий Кара-оол мынчаар таныштырды: «Тываның Россияга бактаап киргениниң база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чылын таварыштыр хакас өңнүктеривистиң белекке берген аъды чедиишкиннерлиг болуп турары өөрүнчүг. Визирьниң тиилелгези — бистиң шуптувустуң чедиишкинивис-тир.
Төөгүнүң арыннары Чоргаарланып чоруур чаңгыс чер-чурттуувус, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Националдар Совединиң депутадынга тыва чоннуң мурнундан соңгуткан бир дугаар ие-херээжен Сереңмаа Ак-Баштыговна Ооржак дугайында бо чаа эрткен соңгулдалар-биле холбаштыр база катап чылыы-биле сактып өөрдүвүс. Ол, шынап-ла, Тывавыстың төөгүзүнге мөңгеде артар төөгүлүг болуушкун-дур. Бо кайгамчык аваның үлегер-чижээн салгалдары сагып арткан. Ооржак Сереңмаа Ак-Баштыговна 1884 чылда Чыргакы сумузунуң Теве-Адыр деп черге ядыы, хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге төрүттүнген. Ачазы чазаныр уран-шевер кижи чораан. Ядыы, түреңги чуртталганың бергелерин Сереңмаа кара чажындан көрген болгаш, амыдыралдың эки талаларын шиңгээдип алырынче чүткүлдүг чораан. 1937 чылда бодунуң кызымаа-биле номчуп, бижип өөренип алган. Өг-биле тудуп, Шеми сумузунга ажылчын допчу намдары эгелээн. Ол үеде тургустунуп эгелээн херээжен чон ортузунга ажыл чорудар шимчээшкинниң идепкейлиг киржикчизи болуп, үлегерлиин чонунга көргүзе берген.
Губернатор төлевилели Улуг кижилерге болгаш уругларга эмчи дузазын көргүзер бригада Тываның чедери берге кожууннарының бирээзи — Тере-Хөлде чеде берген. Бо удаада уруглар эмчилеринге улуг хүлээлге онаашкан — олар 7,10, 14 харлыг болгаш бир хар четпээн назылыг уругларның, а ол ышкаш өскүс болгаш хайгааралда турар чаштарның шинчилгезин эрттиргеннер. «Кадыкшылдың оруу» бригаданың бо чылын сөөлгү баар чери ол болган. Келир чылдың чазын база эмчилер Тываның суурларынче чоруптар. Эмчилер бригадазы Кунгуртугга вертолет-биле ужудуп келгеннер, оларны мурнай үнген эмнелге-диагностика албаны специалистерни кожуун эмнелгезинге манап турган. Шинчилгениң баштайгы үе-чадазын эрткен улуг кижилерни карак, бүүрек аарыгларының талазы-биле хыналдаже чоруткан. Кылдынган ажылдарның түңнелин сайгарып турар. Эндокринолог эмчилер Тожу азы Улуг-Хем кожууннарның чурттакчыларынга деңнээрге, Тере-Хөлде семириир чоруктар хөй болуп турарын илереткен.
Мал чеминиң белеткелиниң талазы-биле даалгаларын күүседип алган Улуг-Хем болгаш Сүт-Хөл кожууннарның соон дарый дыка хөй кожууннар белеткел ажылдарын дооскан. Эрткен неделяда Бай-Тайганың, Барыын-Хемчиктиң, Чөөн-Хемчиктиң, Каа-Хемниң, Таңдының, Чеди-Хөлдүң болгаш Кызылдың ишчилери планнарын күүсеткеннер. Улуг-хемчилер планнаттынганындан 15 хуу хөй сигенни белеткээннер, барыын-хемчикчилер — 13 хуу. Каа-Хем, Таңды болгаш Чеди-Хөл кожууннар баш удур санаан көргүзүглерни 4-5 хуу ажыр боттандырганнар. Өвүр болгаш Бии-Хем кожууннарның ишчилери планының 90 ажыг хуузун күүседип алганнар, хожудап турган ажыл-агыйлар темпизин дүргедеткен.
«Моолдуң болгаш Сибирь Байкалының бурунгу культуразы» деп делегейниң эртем конференциязы Тывада болуп турар. Азияның Төп болгаш Мурнуу-Чөөн регионнарының төөгүзүнүң болгаш археологиязының айтырыгларын сайгарар эртемденнер шуулганы Кызылга 2010 чылдан бээр чыл санында эртип келген. Ужуражылганың болур черин шилип алган чылдагаанын тайылбырлап тура, конференцияның харыысалгалыг секретары, төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның күрүне университединиң бүгү-ниити төөгү болгаш археология кафедразының доцентизи Елена Айыжы мынча дээн: «Бот-боттарын доктаамал солуп келген аңгы-аңгы үелерниң белдиринде турар Тыва чурту археологтарга улуг тывыш болуп турар. Аңгы-аңгы үелерниң төөгүлүг тураскаалдары мында базым санында таваржыр. Сонуургак эртемденнерниң тып алыры кайгамчык ажыдыышкыннар хөй. Хааннаршынаазында скиф үезиниң «Аржаан-2» деп делегейге билдингир базырыкты шинчилээниниң төөгүзүн чугаалаарга-ла, четчир».
Сентябрь 14-те болган Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттарының соңгулдаларынга «Чаңгыс демниг Россия» партиязы көскү тиилелгени чедип алган. Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттарының соңгулдаларынга «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның девискээр салбырының кандидаттары соңгукчуларның хөй кезииниң бадылалын алганы-биле холбаштыр Ирина Самойленко, Каң-оол Даваа, Вячеслав Ховалыг, Иван Чучев, Юрий Кара-оол дээш, өске-даа бөлүк депутаттар кыска парлалга ужуражылгазын эрттирген.
Тывага дыка үр үе дургузунда аңгы ок-чепсекке ча хамааржып турганын төөгүнүң материалдары бадыткап турар. Янзы-бүрү аң-меңни аңнаарының аргаларының хөй кезии ча-биле аңнаашкындан хевирлеттинип тывылган деп болур. Бурун шагда уранхайлар чаны тал, сөөскен ыяштан, те мыйызындан кылып ап чорааннар. А чаның кирижин 2 сувай инектиң азы улуг шарының сиирин кургадып алгаш, чымчадыр соктааш, өрээш, кириш кылып ап турганнар. Азы соок малдың кежин чиңгеледир өрээш, ону борбакталдыр тыртып тургаш, киришти кылып ап чорааннар. Чаның согунун хадың, тал ыяштан, кес талазын даас дээр куштуң, эзирниң чүү-биле кылып ап турган. Согуннуң бажын баштай шиш даш-биле, сөөк-биле, сөөлүнде демир-биле кылып ап турар апарган.
алының (парламентизиниң) депутадынга соңгулдалар хүнү Тываның парламентизинче соңгулдаларга бүзүрелдиг тиилелгени «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партия чедип алган. № 34 соңгулда комиссияларының аразындан 30 соңгулда комиссияларының протоколдарынга үндезилеп, соңгулдаларның даартазында хүн, сентябрь 15-те, эртенгиниң 8 шакта үндүрген баштайгы түңнелдер ону көргүскен. Комиссияларның түңнеп көрген бюллетеньнериниң 83,77 хуузунда «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның девискээр салбырының кандидаттарынга соңгукчулар боттарының бадылаашкынын берген болган. Олар дээш Сүт-Хөл кожууннуң соңгукчуларының 99,45 хуузу үннерин бергенин баштайгы түңнелдер көргүскен. Бо дээрге ук политиктиг партияның девискээр салбырының республикада эң бедик көргүзүү. Тес-Хем кожууннуң соңгукчуларының – 98,98 хуузу, Чаа-Хөл, Тере-Хөл кожууннарда – 97 хуузу, Бай-Тайга кожуунда 96,48 хуу хирези эрге-чагырга тудуп турар партияның кандидаттары дээш бадылаан. Кызыл хоорайда алды соңгулда округтарында соңгукчуларның 79,17 – 84,88 хуузу «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның девискээр салбырының кандидаттарын деткээн.
2014 чылдың сентябрь 14 — Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутадынга соңгулдалар хүнүнден Каа-Хемниң Западный №86 соңгулда участогунга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол барып бадылаан. «Соңгукчуларның идепкейлиинге сеткил ханып, бо хүн эки хөөннүг тур мен. Бистиң республиканың амыдыралынга аажок чугула болуушкунда агаар-бойдус база черле эки, таарымчалыг-дыр» – деп парлалга төлээлекчилеринге кыска интервью үезинде илереткен. Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылдаанын таварыштыр бистиң республикаже күрүнениң Баштыңы Владимир Путин келгениниң соонда, дораан эртип турар соңгулдалар регионга аажок улуг ужур-дузалыг деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. «Оларның түңнелинде политиканың быжыын болгаш хөй-ниитиниң чаңгыс эп-найыралын кадагалаары хамааржыр. Ниитилелди сырый каттыштырары база сорулгаларның чаңгыс аайы республиканың бурунгаар шимчээшкининиң кол негелдези болур. Юбилейлерге белеткел үезинде республиканың чедип алган тургузукчу, чогаадыкчы чүткүлүн арттырар ужурлуг бис. Чаа 100 чылда бистиң республиканың дүрген сайзыралы дээш Тываның чону шын шилип алырынга бүзүрээр мен» – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.
Тывага 11.20 шакта 16 хуудан хөй соңгукчулар барып бадылаан. Республиканың соңгулда комитединиң медээзи-биле, эртенгиниң 10 шакта Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) ийиги чыыжының депутаттарын соңгуурунга 27 387 соңгукчулар, азы даңзыже киирген чоннуң ниити түңүнден 16,12 хуузу кээп киришкен. 16,12 хуунуң ниити түңүнден 9,31-и хуусаа бетинде соңгааннар. Олар дээрге колдуунда ырак турлагларда чурттап турар малчыннар база ол ышкаш чоокта чаа төнген юбилейлер таварыштыр келген, өске хоорайларда өөренип турар элээн хөй сургуулдар. Тоорук сезону келген болгаш, тайга эдээнде кожууннарда тывыштар дээш аргаларже чоруп турар чурттакчы чон база хуусаа бетинде бадылаан.
Бадылаашкыннарның чаңгыс аай хүнүнде (сентябрь 14-те) Сибирьниң федералдыг округунуң (СФО-нуң) чурттакчылары губернаторларны, муниципалитеттер баштыңнарын болгаш аңгы-аңгы деңнелдерниң депутаттарын соңгааннар. Новосибирскиниң, Красноярск болгаш Алтай крайларның, Алтай Республиканың чурттакчылары губернаторларын шилээннер, Хакасияда, Тывада болгаш Забайкальеде депутаттар соңгулдалары болган. Новосибирск областың губернаторунуң соңгулдаларынга 12 шактың байдалы-биле соңгукчуларның 12,3 хуузу бадылааннар. Областың соңгулда комиссиязының даргазы Юрий Петухов бадылаашкыннар оожум байдалга эртип турар деп дыңнаткан. Ол областың губернатору албан-дужаал дээш үш кордакчы — регион баштыңының хүлээлгезин түр күүседип турар Владимир Городецкий («Чаңгыс демниг Россия») болгаш регионнуң хоойлужудулга хуралының депутады Анатолий Кубанов («Чөптүг Россия») болгаш РФ-тиң Күрдума депутады Дмитрий Савельев олар демисешкеннер.
Кайы-даа шагда мал ажыл-агыйы Тываның көдээ черлериниң кол өзээ бооп келген. Малчын өг-бүлелер чүс-чүс чылдарны өттүр чаагай езу-чаңчылдарны камгалап-кадагалап, салгалдарга дамчыдып арттырган. А олар ада-өгбелериниң чымыштыг ижин уламчылап чоруур. Чылдан чылче республиканың удуртулгазы мал ажылынче доктаамал кичээнгейни салып, деткимчени үргүлчү көргүзүп келген. Күрүне деткимчезин алыры-биле аңгы-аңгы чаа аргалар тыптып турар. Тараачын ажыл-агыйын сайзырадырынга болгаш эгелеп чоруур фермерлерге дуза чедирери-биле төлевилел езугаар көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелерин тургузуп ап, мал садып алгаш, ажылының эге таваан салгаш, шуудадыр ажылдай берген ажыл-агыйлар бар. Малды чай-кыш, дыштаныр шөлээ чок кадарарынга чүгле эрес-кежээ, кызымак кижилер тааржыр. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, арат, фермер ажылдары база белен эвес. Малды семиртип кадарары-биле малчын кижи турлаг-хонаштар кезип, көжүп чоруп бээр. Хонган черинге кажаа-хораазын кылыр, өөн өглээр, мал чеминге сиген-ширбиилди белеткээр дээш, ажыл-ла хөй.
Сентябрь 11-де Орус культура төвүнге Кызыл хоорайның муниципалдыг албан черлериниң ажылдакчыларын база хоочуннарын чыып, байырлыг байдалга шаңнап-мактаан. Зал долдур чыылган чонга «Найысылал» бөлүүнүң ыраажылары байыр чедирип, аян туткан соонда, Кызыл хоорайның мэри В.Т.Ховалыг биле Төлээлекчилер хуралының баштыңы Д.И.Оюн юбилейлиг медальдарны, хүндүлел бижиктерни база өөрүп четтириишкиннерни шаңналдарга төлептиг хоочуннарга тывыскан. Кызыл хоорайның социал-экономиктиг, культурлуг хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузу, хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш база Россия биле Тываның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылын таварыштыр юбилейлиг медальдар-биле 45 чыл күш-ажыл стажтыг инфекционист эмчи Тамара Алексеевна Асташеваны, 60 чыл башкылаан, хөй-ниитичи Раиса Исхановна Биче-оолду, көдээ ажыл-ишчи, партия албанының хоочуну Мартыс Ховалыгович Дапыкты, 40 ажыг чыл стажтыг эмчи сестразы, хөй-ниитичи Анна Борисовна Даргатты, «Тыва» КТРК-ның хоочуну, Россияның культуразының тергиини Галина Темировна Дүгержааны, Кызылдың күрүлетпүр комбинадының хоочуну, амыдырал хандырылга албанының тергиини, даараныкчы Телгер Чамбаловна Енданны, социал хандырылганың хоочуну,
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың буддистеринге Камбы-ламаның мөчээни-биле холбаштыр кажыыдалын илереткен. Тываның Камбы-ламазы Тензин Цультим аар аараанының соонда элекке мөчээн. «Шажын баштыңын оксунганындан республиканың чону улуг чидиригге таварышкан. Тензин Цультим башкы чүгле буддизмни сайзырадырынга эвес, ниитизи-биле чоннуң угаан-бодал культуразын бедидеринге, республика девискээринде чурттап турар бүгү чоннарның аразынга чөпшээрежилгени болгаш чаагай харылзааларны камгалап арттырарынга хөй-ле чүүлдерни кылган. Ону чүгле найысылалга эвес, эң ырак суурларга база чон таныыр турган. Ооң мөзү-бүдүжү чымчак-даа болза, арагалаашкын дээн ышкаш багай чүүлдер-биле эптешпес чораан. Амыдыралдың кадык хевири дээш ол доктаамал туржуп келген. Чүдүлгелерниң болгаш улустарның тайбың догуннаашкынын, республикага тайбыңны болгаш чөпшээрежилгени, ону сайзырадыр талазы-биле кады күш-ажылды аажок үнелиг эртине деп санап чораан. Бистиң Камбы-ламавыстың мындыг чагыын кажан-даа утпаалыңар: «Кижи бүрүзү бодунуң сагыжында чүдүп чоруур. Кол чүүл — өске чоннарның культуразын хүндүлевишаан, өгбелерниң чагыын езугаар чурттаары болур».
Сентябрь 4-тен 6-га чедир Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызылдың 100 чылынга, «Наадым – 2014»-ке тураскааткан Тыва Республиканың шыдыраага чемпионады болган. Аңаа 110 эр, 23 кыс — шупту 133 шыдыраачы кончуг идепкейлиг киришкен. Спорттуң кандыг-даа маргылдааларында ышкаш, шыдыраа база-ла кижиден кончуг күжениишкинни негээр, шыдамыын шылгаар. Кым эң хөйнү билирил, сагынгыр-тывынгырыл, эң салым-чаяанныгыл, ол тиилээр. Yш хонук иштинде үргүлчүлээн чидиг демиселдиң түңнелинде, эр шыдыраачылардан шупту Кызыл хоорайдан, спорт мастериниң кандидаттары Эдик Ховалыг (9 сан) бирги черни, ийигизин Артыш Чүлдүм (7,5 сан), а үшкү черни Олег Дамбиев (7,5 сан) ээлээн. Эр шыдыраачыларның эң улуг назылыы Кызылдан 76 харлыг бирги разрядтың шыдыраачызы Соскур-оол Ондар (6 сан) назы-харынга-даа чалынмас, ойнаары, шыдамыы-биле хамыкты кайгаткан. «Азаның бичези» кончуг дижиривис, эң бичии шыдыраачы, Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурдан ийиги классчы Ринчен Монгуш (3,5 сан) 109 эр шыдыраачылар аразынга төлептиг ойнаан.
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын байырлап эрттирип турда, Тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргыга тураскаалды Национал музейниң чанынга тургускан. Сентябрь 6-да ону байырлыы-биле ажыткан. Аңаа республиканың шупту суурлар, хоорайларындан келген кижилер, байырлалче чалаттырган аалчылар киришкен. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол тураскаалды ажыдып тура: — Политиктиг репрессияга таваржып, актыг черге тыва күрүнениң болгаш тыва чоннуң дайзыны деп буруудаткаш, 1932 чылда адып өлүрткен, Тыва Арат Республиканың Чазааның Даргазы Монгуш Буян-Бадыргыны тускай чарлык-биле 2007 чылда бүрүнү-биле агарткан. Буян-Бадыргыга тураскаалды кылырынга болгаш тургузарынга акша-хөреңгини, 2011 чылды уткуп тура, эрттирген ачы-буян кежээзинге чыып эгелээн. Тураскаалдың Ачы-буян фондузун тургускан. Бо фондунуң, чоннуң, Тыва Республиканың Чазааның кады ажылының ачызында Буян-Бадыргыга тураскаалды кылырынга херек акша-хөреңги чыгдынган. Тываның маадырлыг оглу Буян-Бадыргыга тураскаалды тургускаш, бөгүн ажыдып турарывыс бо-дур. Бистиң өндүр өгбевистиң ат-алдарынга төлептиг болуулуңар, Төрээн чуртувус Тываның хөгжүлдези, келир үези, ат-алдары дээш ажылдаалыңар, чурттаалыңар – деп чугаалаан.
Эрткен улуг байырлалдар хүннеринде база бир онзагай болуушкун Президентиниң Кызыл хоорайда кадет училищезиниң ажыдыышкыны болуп эрткен. Найысылалдың мурнуу талазында субурган чанында оран-бажың тудуу каш ай бурунгаар эгелээн. Ам ооң эжиктери бирги кадеттерге ажыттынганы бо. Байырлыг ажыдыышкынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база Төп шериг округунуң башкарыкчызы Владимир Зарудницкий РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң болгаш РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгунуң өмүнээзинден сургуулдарга, башкыларга база өске-даа ажылдакчыларга байыр чедирип, чылыг-чаагай күзээшкиннерни чугаалааннар. ТР-ниң Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Кызыл хоорайга кадет училищезин тургузар дугайында саналын РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу үезинде деткип, тудугну дарый эгелээн, а чоокта чаа шериг өөредилге черинге өөренир күзелдиг оолдарның хөйүн барымдаалап, ону 300 сургуул өөренир кылдыр калбартыр дугайында дугуржулганы чедип алган. 2014-2015 өөредилге чылының эгезинде аңгы-аңгы өрээлдерлиг чуртталга блоктарын ажыглалче киирген. Өрээл бүрүзүнде үш орун, чунар болгаш арыгланыр чер, гардероб бар. Оон аңгыда өөредилге чорудар блокту болгаш 178 кижиге чемненир столоваяны тудуп дооскан. Стадион, халыыр оруктар, дыштанылга парыгы база белен. Кичээлдер эрттирер өрээлдерни амгы үениң негелделеринге дүүшкен чаа технологияларлыг өөредилге дериг-херекселдери-биле шүмнээн.
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалынга келген аалчылар-даа, кызылчылар-даа Улуг-Хемниң эриин аян-шинчи киир кылганын, бо талазы-биле улуг организастыг-даа, тудуг-даа ажылдары чоруттунганын демдеглеп турдулар. Аян-оол Ооржак, Чөөн-Хемчик кожуун: — Кызыл хоорайга чазын кээп чораан кижи мен. Улуг байырлалга белеткел ынчан чаа-ла эгелээн. Улуг-Хемниң эриин чаза соп алган чораан. Солун-сеткүүлдерден, радио-телевидениеден аңаа кылып чорудар ажылдарның дугайында дыңнаан болгаш, күске чедир каяа четтигер деп, арай чөгенип турдум. Байырлалга келгеш, кайгап кагдым. Улуг-Хемниң эрии шуут үндезини-биле чаарттынган-дыр. Чедир кылбаан ажылдарның демдектери ында-мында бар-ла-дыр. Ол-даа ажырбас, чедир кылып алыр. Виктор Монгуш, Улуг-Хем кожуун: — Кызыл хоорайның девискээринде Улуг-Хем эриин кижилер маңаа дыштаныр кылдыр чаартыр кылганы эки-дир. Байырлал эрткен-не дээш, маңаа доктаавас болза эки. Чаартылгалар ажылдарын чылдың-на уламчылаар херек. Чүгле ынчан Кызыл хоорай ылап-ла чараш боор. Угулзалар дег чалгыглары-биле найысылал Кызыл хоорайны соңгу талазындан каастап, эриктерге хөглүү кончуг чайтыңайнып чыдар Улуг-Хемниң солагай талакы эрииниң кырында дең-дески шывыглыг орукка өрү-куду селгүүстеп, чаарттынган «Азия төвүн», «Хаан аңнаашкынын» көрүксээн улуг, бичии кижилер-ле хөй. Херим иштинде бо тураскаалдар кандыг-ла-бир тывызыксыг хевири-биле оларны боттарынче хаара тудуп турган-даа ышкаш.
Өглер хоорайындан Yш хүн үргүлчүлээн байырлалдарның эң сонуурганчыг болгаш чараш хемчеглериниң хөй кезии Тос-Булакка болган дээр болза, хөөредиг чок. Аңаа сентябрь 5-те өглер хоорайының ажыдыышкыны-биле малчыннар байырлалы «Наадым – 2014» эгелээн. Тос-Булактың оргу шөлүнге республиканың 16 кожууну өглерни база Тожу кожуун тос-чадырны тиккен. Кызыл, Мөңгүн-Тайга кожууннарның өглери келген чоннуң кичээнгейин дораан хаара туткан. Өглерниң ишти-даштын долузу-биле дерээн: кидис болгаш алгы-кештен чадыглар, кончуг нарын угулза хээлер-биле каастаан дериг-херекселдер, тыва эр, херээжен кижиниң идик-хеви, аъттың дериг-херексели дээш, оон-даа өске чүүлдерни тыва чоннуң езу-чаңчылдарынга, төөгүзүнге даянып тургаш күүсеткен. Хадың ыяштан чазап кылган, эргек бажы хире хемчээлдиг тоолчургу аңнар-биле каастаан тос-карактан эгелээш, «Тыва биле Россия 100 чыл» деп бижикти сырып каан өгнүң даштыкы кидис шывыынга чедир чүнү чок дээрил. Бо-ла бүгүнү кижи төнчү чок кайгап туруксаазы келир болду. Кожууннарның өглеринден аңгыда республиканың янзы-бүрү албан черлериниң өглерин база аажок сонуургадым. ТР-ниң Өөредилге яамызының өөнүң ээлери тыва езу-чаңчылдарны езулуг сагып билир, кончуг эвилең-ээлдек улус болду.
Алдан-Маадыр музейинге сентябрь 5-те «Тываларның ус-шевер уран чүүлү» деп мөңгүн кылыглар делгелгезиниң ажыдыышкыны болуп эрткен. Улуг байырлалдар эртип турар болгаш ындыг бе, музейде келген чоннуң хөөнү бедик, каас-шиник кеттинген, байырлал шинчилиг. Делгелгени театржыткан көргүзүг-биле бурун шагның хамы дүңгүрүн соктап, музейниң оран-савазын арыглап, оран-делегейниң ээлерин кыйгырган алгыштарын ырлап тургаш ажыткан. Уран чүүлге сонуургалдыг аалчылардан аңгыда Күрүне Думазының депутады Л.К.Шойгу, Кызыл хоорайның баштыңы Д.И.Оюн, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей, ТР-ниң культура сайыдының бирги оралакчызы В.Н.Лапшакова олар киришкен. ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей мындыг чараш мөңгүн байырлалынга кээп киришкен чонга байыр чедирип: «Мөңгүн дээрге чер-чуртувустуң каас-чаражы-дыр. Ус-шеверлерниң холунга мөңгүн чараш дүрзүлер бооп хуула бээр. Мөңгүн — тываларның бурун шагдан эдилеп чораан үнелиг металлы, ол арыг, чымчак сеткилдиң демдээ-дир. Сагыш-сеткилиңерниң мөңгүнүн кадагалап чоруңар» деп чараш, угаадыглыг сөстер-биле чагаан. Алдан-Маадыр музейиниң директору В. С. Чигжит бо делгелгени чыып, дерип каастаан ажылдакчыларын база ТР-ниң Культура яамызының деткимчези дээш өөрүп четтиргенин илереткен.
100 чылдаан байырлалдарның бир дугаар хүнүнде чаа ажыттынган Чурукчулар бажыңынга «Скифтер эртинези» деп фото-чуруктар делгелгезиниң ажыдыышкыны болуп эрткен. Улуг шил соңгаларлыг, өттүр көстүп турар ханаларлыг чаа өргээниң адаккы каъдын фото-чуруктар-биле долдур делгээн. Ында Хааннар шынаазының алдыннарын фотомастер Андрей Бронников бодунуң көрүжү-биле бир онзагай көргүскен. Кара дөжекте алдындан кылган кылыгларны улгаттыр, тода тырттырган ажылдарын көөрге, кижи адырылбайн баар, бир-ле сорунзалыг. Чижээлээрге, бурунгу шеверлерниң кылганы даңгынаның алдын дээрбээнде ивилерни база угулзалай сиилбээн он ийи адыр сыынның дүрзүзүн чырык дузазы-биле көргүскени чараш, тывызыксыг, бир тускай. Национал музейниң ажылдакчызы Светлана Тулуш скиф алдыннары-биле мооң мурнунда чоок ажылдап турган болгаш, бо удаада мастерниң фото-чуруктарында дүрзүлерни бир өскээр көргенин, мурнунда эскербээн нарын чүүлдерни ам онзалап каанын чугаалады. Уран чүүлге сонуургалдыг аалчылар база езулуг профессионалдың ажылдары-дыр деп демдеглээн.
База бир кайгамчык өткүт үн сентябрь 8-те театрга чаңгыланган. Ол дээрге Россияның болгаш Тываның Улустуң артизи, Москваның күрүне филармониязының солизи Надежда Краснаяның күүселдези-дир. Концерт эгезинде ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак: «Бистиң Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чыл оюн демдеглеп эрттирип турарывыс, Силерниң салым-чолуңар-биле, Кызыл хоорайны удуртуп чораан ачаңарның ады-биле база сырый харылзаалыг байырлалдарывыста келгениңер дээш Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң болгаш бодумнуң өмүнээмден өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис. Силерге чоргаарланыр бис. Тывада Силер ышкаш салым-чаяанныг ыраажылар ам-даа төрүттүнмээн» — деп үнелээш, боодал чечекти Надежда Краснаяга сөңнээн. Кызыл хоорайның баштыңының оралакчызы Аяс Лопсан аалчыларга байыр чедирбишаан, оларга «Кызыл хоорайның 100 чыл ою» медальдарны тывыскан. Алдарлыг артистиң ырыларын хөгжүмде үдеп келген, ооң өөнүң ээзи, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, концертмейстер Вадим Федоровцев чылыг, чымчак сөстерге өөрүшкү-биле харыылаан:
Байырлалдар хүннеринде Тывага ыры-хөгжүм чаңгыланып, танцы-сам хамыкты кайгаткан. Ылаңгыя Россияның алдарлыг артизи Анита Цойнуң концерти Арат шөлү сыңмас чонну чыыпкан: кижи бажы кизирт! Концерт эгелээр мурнунда, Россияның эстрада сылдызы-биле республиканың журналистери ужуражыр, каш айтырыг салыр аргалыг болдувус: — Силерниң бодалыңар-биле, Тыва –… — Дүүн ужуп келгеш, Сизимге четтим. Силерниң чуртуңар кайгамчык чараш-тыр. Тыва черниң бойдузу байлак, чону эвилең-ээлдек-тир. Шөлдер, хемнер, даглар, эзимнер… Ындыг каас-чараш чурумалдан кижиниң бажы дескинер-дир. Сибирьге мооң мурнунда каш-даа катап чораан мен, ынчалза-даа бо удаада бир онзагай оранда аалдап келген-дир мен. — Чаа чүс чылда Тывага чүнү күзээр Силер?
Байырлал хемчеглериниң эң-не хөй аарыкчыларын чыгган спортчу маргылдаа – аът чарыжын сонуургаары-биле чон тос кожууннардан келген дээр ийикпе. Агаар-бойдустуң таарымчалыы аажок: дээрниң хиндиинде хир-даа чок, эмин эрттир изиг-даа, соок-даа эвес, чымчак салгын сырыннай каап турар. Сентябрь 7. Тос-Булак. Чылдың-на улуг хемчээлдиг аът чарыжы эрттирер чер. Республиканың ырак-чоок кожууннарындан чылгычылар эң-не, эң-не деп шилиттинген чүгүрүктерин каш хонук бурунгаар-ла мында эккелген. Тыва чоннуң эң ынак спортчу оюннарының бирээзи – аът чарыжында бо удаада эң ырак Тере-Хөл база Тожу кожууннардан чүгүрүк аъттар база бар. Малдар кулактарын сүвүрертипкен, баштарын сававышаан, тынын сула салыптарын четтикпейн манап, бурунгаар чүткүп каап турлар. Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга база республиканың малчыннар Наадымынга тураскааткан республика чергелиг аът чарыжының маргылдаазы 6 аңгы салыгга эрткен. Ниитизи-биле 610 хире мал чемпионнуң кожаазы дээш чидиг маргылдааларга киржиринге белен.
Байырлыг чыскаалдан Сентябрь 7-де найысылалдың Арат шөлүнге Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылдарынга тураскааткан «Хемнерниң каттышканы – чүректерниң каттышканы» шиижиткен байырлыг чыскаал болуп эрткен. Мооң мурнунда эртип турган кандыг-даа байырлалдарның чыскаалдарындан черле ылгалдыг болгаш онзагай болур дээрзи билдингир турза-даа, бо чыскаал республиканың чурттакчыларын шуут кайгаткан деп болур. Муң ажыг киржикчилиг, улуг хемчээлдиг дөрт колонна Орус культура төвүнүң чанындан шимчеп үнгеш, Кочетов кудумчузун өрү чорааш, Тыва эки турачылар кудумчузун таварааш, Ленин кудумчулап, Арат шөлүнүң чанындан эрткен. Бирги колоннаны ТР-ниң яамыларының, ийиги колоннаны федералдыг албан черлериниң, үшкү колоннаны республиканың 17 кожуунунуң киржикчилери, а дөрткү «Хөй националдыг чоннуг Кызыл» колоннаны янзы-бүрү нацияның төлээлери тургускан. Чыскаалдың киржикчилериниң байырлалга шыырак белеткелин көрүкчүлерниң оларны диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп база аразында магадап чугаалажып турганы бадыткаан. Байырлыг чыскаалды Кызыл хоорайның сүлдезиниң демдээниң каастакчызы сарлык малы эгелээн.
Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чылының байырлалын демдеглээн хүннеринде найысылалдың төп кезээнде Арбат шөлү ажыттынган. Күстүң башкы айы сентябрь 6-да Кызылдың төп кудумчузунда Арбат шөлүнде кижи бажы кизирт. Ыры-шоор чаңгыланган, уран шеверлер каасталгаларын делгеп салган, чурукчулар чуруттунган, мастер-класстарны көргүскен, танцы-самын тепкен, черле дыка солун болду. Ол девискээрде бичии дагжының тураскаалын, «Кызыл хоорайымга ынак мен» деп бижиктиг самбыраны болгаш сандайларны эптиг кылдыр тургусканы улуг-бичии чонга дыка таарымчалыг-дыр. 100 чыл — ол дээрге эрткен орукту, республиканың болгаш найысылалдың төөгүзүн сайгарарынга, бодунуң төөгүзүн билип алырынга, чурт-шинчилелдиң улуг ажылынга болгаш Төрээн чуртунга ынакшыл деп билиглерни ханы утка-шынар-биле долдурарынга кайгамчык арга-дыр. Бо дээрге чугула болгаш шиитпирлиг чыл-дыр, ол чоннарның чоокшулажылгазынга болгаш найыралынга, Азияның төвүнге аныяк күрүнениң тургустунарынга, амгы Тываның таваан салырынга акы-дуңмалышкы дузаны болгаш деткимчени төөгүге кииреринге ужур-дузалыг болур.
Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылдаанынга тураскааткан спортчу маргылдааларның эң солуну – хүреш маргылдаазы болганы чугаажок. Ооң байырлыг хемчеглеринде чонга чарлаан ады безин бир янзы – «100 чылдың эң-не шыырак мөгелери» деп адаан. Шынап-ла, хүреш тыва чоннуң амыдыралынга тоол дег узун бооп, чүс-чүс чылдар ажылдыр биске чедип келген. Өскээр чугаалаарга, бурунгу өгбелеривис боттарының сүр-күжүн адаан-өжээнниг, алгыш-кырыштыг мөөрейлерге көргүзүп чораанындан хүреш төөгүлүг үелерни чурттап эртип, үе аайы-биле эттинип-чаарттынып келген түңнелинде, 20 вектиң эгезинден эгелээш амгы үеде тайбың оюн-тоглаа бооп доктааган. Ол дугайында төөгүнүң салгалдан салгалче дамчып келген чугаалары бадыткап турар. Чижээлээрге, Улуг Моолдуң үндезилекчизи Чиңгис-Хаанның шерииниң эң бедик эрге-дужаалдыг удуртукчуларының бирээзинге тыва уктуг Субудай маадыр турганын билир бис. Төөгүчүлерниң бижип турары-биле алырга, Субудайның баштап турган шериглери эрес-дидиминиң, аваангыр-кашпагайының, мөге-шыырааның талазы-биле өскелерден ылгалып, тергиидеп турганын төөгү материалдары херечилеп, бадыткап турар.
Сергей Шойгунуң хоочуннарга белээ Юбилейлиг хемчеглерге киржири-биле төрээн булуңунга чедип келген Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу-биле республиканың хоочуннарының ужуражылгазы Национал музейниң хуралдаар залынга болуп эрткен. Хүндүлүг аалчыга байыр чедирип тура, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол мынча дээн: «Силерниң утпайн чорууруңар чаңгыс чер-чурттугларыңарның өмүнээзинден Силерге, Сергей Күжүгетович, өөрүп четтирдим деп чугаалайн. Төрээн чериңерге сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис. Юбилейни байырлап турар үевисте бистиң-биле кады болганыңар өөрүнчүг-дүр. Тудар деп шиитпирни Силерниң ачыңарда хүлээп алдынган Президентиниң кадет училищезин Кызылга бо эртен ажыттывыс, ону шериг тудугжулар тудуп дооскан. Бөгүн музей чанынга Тыва күрүнениң үндезилекчизи Буян-Бадыргыга тураскаалды ажыттывыс. Болуушкуннар мурнувуста ам-даа хөй. Силер бөгүн бистиң-биле кады тур силер, каяа-даа чорзуңарза, төрээн булуңуңарда чон Силерге ынак, Силерни эң күзенчиг аалчы кылдыр манап чоруур дээрзин утпаңар».
Владимир Путин байыр чедирген Тывага байырлалдар хүннеринде Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путин бистиң республикага чедип келген. Чурттуң удуртукчузу Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга тураскааткан байырлалдарга киришкен. Барык 10 муң ажыг көрүкчүлерни чыгган театржыткан көргүзүг «Хүреш» стадионунга болган, национал хүрешке 310 мөге киришкен. Владимир Путинни стадионга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол болгаш РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу олар үдеп келгеннер. Россияның Президентизи чыылганнарга мындыг сөстерни чугаалаан: «Хүндүлүг өңнүктер, Тыва Республиканың эргим чурттакчылары! Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалы-биле силерге байыр чедирип тур мен. Ол болуушкун душ болуп тыптып келбээн: XVII чүс чылда маңаа Россияның баштайгы элчиннери, Россия империязының хайгааралынга алганының дугайында ол үеде тургускан бижиктери көстүп келген.
Республиканың Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылынга, найысылал Кызылдың 100 чылынга тураскааткан байырлыг хурал Кызылга болган. Байырлал программазынче регионну сайзырадырынга улуг салыышкынны киирген күш-ажылдың болгаш дайынның хоочуннарын, хамаатыларны, муниципалдыг тургузугларның баштыңнарын, хөй-ниити организацияларның удуртукчуларын чалаан, а ол ышкаш Россияның регионнарындан келген хүндүлүг аалчылар киришкен. Хуралдың киржикчилеринге байырны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чедирген. «100 чыл дээрге бичии үе, чаңгыс кижиниң назыны-дыр, ынчалза-даа Тывага салым-хуу айтыырын шиитпирлээн үе-дир — деп ооң байыр чедириишкининде чугаалап турар. — 1914 чылда, кажан бистиң өгбелеривис Николай II хаанче хайгаарал дугайында дилег киирип тура, олар бистиң республикавыстың төөгүзүн, ооң Россия-биле чоокшулажылгазының бүгү оруун тодаратканнар. Тывалар Россияның составынга киргеш, шаг-төөгүден бээр чаңгыс аай урянхай бөлүк болуп турганы төрел чоннар: хакастар-биле, тофалар-биле, алтайлар-биле, якуттар-биле каттышканнар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол сентябрь 3-те РФ-тиң Президентизи Владимир Путинниң делегациязы-биле Улан-Баторга четкен. Россияның удуртукчузу Моолдуң Президентизи Цахиагийн Элбэгдоржтуң чалааны-биле албан-езузунуң бир хүннүң аян-чоруун кылган. Орус-моол чугаалажыышкыннар бедик деңнелге эрткен. Ийи таланың кады ажылдажылга документилеринге ат салдынган. Россия биле Моолду хөй он-он чылдарның кады ажылдажылгазы каттыштырып турар дээрзин демдеглевишаан, калбак хемчээлдиг айтырыгларны шиитпирлээринге беленин РФ-тиң Президентизи айыткан. Ийи чурттуң удуртукчуларының ужуражылгазы Моолдуң найысылалында күрүне ордузунуң бир каъдында тускай тургускан көшкүн чоннарның чаңчылчаан чурттаар оран-савазы — өгге эрткен. «Моол-биле кожалар болгаш, хөй чылданың дургузунда кады ажылдажып келгени база чоннарның этнокультурлуг чоок езу-чаңчылдары Тываны орус-моол харылзааларны калбартырының быжыг шөлү болдуруп турар» — деп үнелелди Президент Владимир Путинниң Моолга чораанының түңнелдеринге Шолбан Кара-оол берген. Тываның Баштыңы российжи делегацияның составынга Халгин-Гол тиилелгезиниң 75 чылынга тураскааткан Улан-Баторга эрткен байырлалга киришкен келгенин сагындырып каалы.
Байыр чедириишкиннери Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс, республиканың хүндүлүг аалчылары! Төөгүлүг улуг ужур-дузалыг, тыва чонга уттундурбас болуушкуннар ооң үндезини болуп турар байырлал-биле — Тываның Россия-биле демнежилгезиниң болгаш республиканың найысылалы Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы-биле сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис. Идеологтуг көрүштүң уржуундан дыка үр үениң дургузунда бо байырлал дугайында ыыттавайн келген. Ындыг турбуже Тываның салым-хуузунуң төөгүзүнге ооң ужур-дузазы чугула болгаш улуг болуп келген. 1914 чыл болгаш Россияның хайгааралы Тывага чаа амыдыралдың эгезин салган үе болур. Россияның хайгааралынга болгаш ооң дузазы-биле бистиң өгбелеривис 100 чыл бурунгаар хөй-хөй чүс чылдарда бир дугаар чаңгыс аай чон кылдыр каттыжып, бодунуң девискээрин тургузуп, бодунуң дылын болгаш бодунуң культуразын камгалап алган. Тыва күрүнениң баштайгы дазылы ынчан тургустунган, ооң соонда бот-догуннаан республика көстүп келген. Эрткен 100 чыл бистиң чоннарывыска бөдүүн эвес болган. Төөгүнүң байдалдары--революциялар-биле, дайыннар-биле, Совет Эвилелиниң бузулганы-биле, экономиктиг буураашкыннар-биле эвилелдиң быжыын чаңгыс эвес удаа хынап келген. Ынчалза-даа бистиң ниити бажыңывыс буступ дүшпээн. Харын-даа улам улгадып, оон-даа быжыг апарган. Бистиң өгбелеривистиң Россияны шилип алганы кара чаңгыс шын шиитпир болганын ол көргүзүп турар.
Революсчу болуушкуннарның уржуунда Россияда хаанныг чазакты 1917 чылда дүжүрген дугайында Тывага дыңналы бээрге-ле, Урянхай крайда орус чурттакчыларлыг суурларга Советтерни тургузуп эгелээн. Орус империяның кыдыг-кызыгаары чер Тывага революцияны чоннуң хөй кезии деткээни эрткен вектиң эгезинде орус күрүнеде бөдүүн чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы ындыг-ла кончуг эки эвес турган дээрзиниң херечизи деп, төөгүчүлерниң чамдыызы санап турар. 1918 чылдың июнь айда Тываның орус болгаш тыва чоннарның төлээлериниң чыыжы болган. Орус биле тыва улустарның найыралының болгаш чаңгыс демнежилгезиниң, Тываның бот-догуннаан күрүне болурунуң дугайында Дугуржулганы аңаа хүлээп алган. Хамаарышпас тыва күрүнениң тыптып келгенинге Октябрь революциязы улуг салдарлыг болганын үстүнде бижээн болуушкуннар болгаш ийи чоннуң демнежилгезиниң дугайында Дугуржулга херечилеп турар. Россияга хаанныг чазак турда, Тыва күрүне болурунуң дугайында чугаа шуут турбаан. 1921 чылдың июнь айда эң хөй чурттакчылыг Даа биле Бээзи кожууннарның төлээлериниң шуулганы Чадаанага эрткен. Бот-догуннаан хамаарышпас тыва күрүнени тургузар дугайында шиитпирни аңаа үндүрүп, Совет Россияның төлээлерин бо шиитпирни деткииринче кыйгырган. Ол-ла чылдың август 13-16 хүннеринде Таңды кожууннуң Суг-Бажы суурга Тываның шупту кожууннарының, Совет Россияның, Моолдуң, Коммунистиг интернационалдың төлээлери бүгү Тываның шуулганынга хамаарышпас күрүне Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан.
Алдан-Маадыр аттыг национал музейге 100 чылдаан байырлалдарга тураскааткан «Кызыл – төөгүлүг хоорай» деп делгелгениң ажыдыышкынынга Кызыл хоорайның мэри биле хүндүлүг хамаатыларның ужуражылгазы эрткен. Музейниң делгем залында Кызыл хоорайның (1914 чылда — Белоцарск, 1918 чылда — Урянхайск, 1920 чылда — Красный, 1925 чылда — Кызыл) төөгүзүн фото-чуруктарда көргүзүп, архив материалдарын делгээн. Ында Тыва музейниң бир дугаар директору В.П.Ермолаевтиң Кызылдың тургустунганындан эгелээш 1950 чылга чедир тырттырган ховар фото-чуруктарын көргүскен. Совет үеде хоорайның бир дугаар үлетпүр болгаш социал-культура объектилериниң фото-чуруктарын, социал-экономиктиг сайзыралын херечилээн документилерни делгээни онзагай. Хоорайның юбилейинге тураскааткан «Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатылары» деп бир дугаар үнген номнуң таныштырылгазы база болган. 120 арынныг, өңнүг номда хоорайның 55 хүндүлүг хамаатыларының фото-чуруктарлыг допчу намдарын, төөгүзүн бижээн.
Сентябрь 1-де, Билиглер хүнүнде, Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга онзагай болуушкун болган – Сергей Шойгунуң удуртулгазы-биле тургускан «Урянхай. Тыва дептер» деп чеди томнуг антологияны Тываның ат-алдарлыг кижилеринге, республиканың экономиказының, эртеминиң, культуразының болгаш өске-даа адырларының хөгжүлдезинге үлүүн киирип чоруур кижилерге Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылы-биле холбаштыр тывыскан. Тыва улустуң эң сонуургаар номун тыпсырының мурнунда ооң республиканың хөгжүлдезинге, чоннуң угаан-медерелинге ужур-дузазын Тываның Баштыңы онзалап демдеглээн. Шолбан Кара-оол: «Мында улустуң эмчилери, улустуң ус-шеверлери, улустуң артистери дээш, Тываның чонунуң эң төлептиг төлээлери чыглып келген-дир. Силер тыва ниитилелдиң мерген угаан-медерелиниң илередикчилери силер. Бөгүн бис Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглеп эрттирип турар бис. Ол дээрге анаа эвес байырлал-дыр. Ону демдеглеп эрттирип тура, эрткен төөгүвүсче хая көрнүп, кылган чүүлдеривисти түңнеп, нарын айтырыгларны сайгарып, чүнү кылырын демдектеп алыр ужурлуг бис. Шупту чүүлдерни дүрген кылыптар арга бисте чок, ынчалза-даа Тыва өскерлип, бурунгаар хөгжүп орар деп чүвени билип, сандаргай эвес угаан-медерел-биле чаа 100 чылче кирер ужурлуг бис» — дээш, республикада кылдынып турар ажыл-херектерни, берге айтырыгларны каксы сайгарып чугаалаан.
Россия Федерациязының харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды Николай Никифоров Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга Тываның информатизация болгаш харылзаа четкизиниң, массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары, яамыларның болгаш албан черлериниң удуртукчулары-биле дүүн ужурашкан. Ужуражылганы Тываның Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит башкарып эрттирген. Николай Никифоров харылзаага чаа технологияларны шиңгээдип алырының идепкейлиг талалакчызы, «Татарстан Республиканың электроннуг чазаа» деп төлевилелди боттандырар талазы-биле бөлүктүң кежигүнү турган, күрүнениң болгаш муниципалитеттерниң электроннуг ачы-дузазының интернет-порталын шиңгээдип алырынга улуг үлүүн киирген, 2012 чылда РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды албан-дужаалга томуйлаткан.Тывага информатизацияны болгаш харылзааны хөгжүдер талазы-биле кылып чорудуп турар ажыл дугайында дыңнадыгны республиканың информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсак кылган. Ооң соонда РФ-тиң харылзаа болгаш массалыг коммуникациялар сайыды бистиң республикага харылзааның чаа технологияларын шиңгээдип алыр талазы-биле федералдыг яамының ап чорудар хемчеглери-биле чыылганнарны таныштырган.
Тываның күрүне университединиң студентилериниң болгаш башкыларының Билиглер хүнүнге тураскааткан байырлыг хуралы Кызылга, Улусчу чогаадылга бажыңынга болган. Келир үениң специалистеринге чагыын республика Баштыңы Шолбан Кара-оол берген. Чугаазынга чаңчылчаан сөстер киирбейн, бодунуң студент чылдарын, сагыжында кезээ мөңгеде арткан чүүлдерни болгаш студент бузулбас найыралдың дугайында таныштырган. Чаңгыс №315 өрээлге ооң-биле кады Павел Егоров, Сергей Золотов болгаш Юрий Прохоренко олар чурттап турган дээрзин ол сагынган. Ынчан олар аңаа деңнээрге, шериг албанын эрттирип каапкан, кирер мурнунда Свердловскиниң ажылчын факультедин дооскан улуг эрлер турган. Оларның бирээзи университеттиң комсомол комитединиң секретары, өскези — профэвилел удуртукчузу, а үшкүзү — факультеттиң парторугу.Ол арга-дуржулгалыг эрлер Тывадан барган бичии оолду хайгааралга алганнар. Ону делгелгелерге, музейлерге, театрга чедирип турганнар. Юрий Прохоренко хүннүң-не эртенгиниң 6 шакта тургаш, ооң-биле кады чадаг маңнаарын өөрүнден негээр. Ылаңгыя баштайгы үеде аажок берге болган деп, Шолбан Кара-оол билинген.
Сентябрь 5 (пятница) «Скифтерниң эртинези» чуруктар делгелгези – «Азия төвү» скульптура ансамблиниң чанында чурукчулар бажыңынга сентябрь 5-тен 7-ге чедир 10.00-18.00 шакта. Өглер хоорайының ажыдыышкыны. «2014 чылдың эң-не шыырак өө» национал өглер конкурузунуң көрүлдези – Тос-Булакка 11.00 шакта. Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылдаанынга болгаш «Наадым-2014» малчыннар байырлалынга тураскааткан Тыва Республиканың чогаадыкчы бот-тывынгыр уран чүүл коллективтериниң конкурузунуң көрүлдези – Тос-Булакка 12.00 шакта. Россия биле Тываның демнежилгезин эгелээннерниң бирээзи, Тываның күрүнезиниң үндезилекчизи Буян-Бадыргы Монгушка тураскаалдың байырлыг ажыдыышкынының езулалы. – Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң чанында шөлчүгешке 13.00 шакта.
Тываның хүндүлүг чурттакчылары! Чаа өөредилге чылының эгелээни-биле болгаш Билиглер хүнү-биле силерниң шуптуңарга чүректиң ханызындан изиг байырны чедирип тур мен. Шуптуңарга дээн чылдагааным--бистиң аныяк республикавыста өөреникчи азы студент, башкы, кижизидикчи чок өг-бүле чок. Бистиң 57 муң хире оолдарывыс болгаш кыстарывыс сентябрь 1-де парталарга олуруптар, 12 муң хире аныяктар студентилер сандайларын ээлептер. Бир эвес улус өөредилгезиниң адырында школаларның болгаш профессионал өөредилге организацияларында сес муң ажыг башкылар ажылдап турар дээрзин барымдаалаар болза, Тываның дөрт чурттакчызының бирээзи-ле билиглер чедиреринге болгаш өөредиринге дорт киржип турар. Ол билиглер бистиң сайзырап турар ниити республикавыска эргежок чугула болгай. Сентябрь 1 -- онзагай хүн. Аныяк салгалга ол кайгамчык чажыттарны болгаш ажыдыышкыннарны шыгжап чыдар билдинмес делегейже нарын болгаш солун аян-чоруктуң эгези, хүн бүрүде хөй-хөй чүүлдерни болгаш долгандыр турар хүрээлелди билип эгелээриниң хүнү.
Билиглер хүнү болгаш чаа өөредилге чылының эгелээшкини, чагыдып каан дег, чылыг, аяс хүнде эгелээн. Хоорайның № 3 школазының шөлү байырланчыг байдалда: хөй-ле чаңгыс аай көк-көк хептерлиг уруглар ада-иелери-биле янзы-бүрү өңнерлиг шарлар, чечектер туткулаан, класстар аайы-биле чыскаалыпкан турлар. Биргиклассчыларга сентябрь 1 – онзагай байырлал, бир дугаар башкызы, он бир чыл катай өөренир эш-өөрү, школазы, клазы-биле таныжар хүн. Республикада эң-не улуг бир школа бо чылын 320 биргиклассчыларны хүлээп алган, оларны 9 класстарга чарган. Ниитизи-биле бо чылын 2800 ажыг өөреникчи бо школага өөренир.
«Российская газетаның» федералдыг үндүрүлгезинге Шолбан Кара-оолдуң интервьюзу: чергелешкек юбилейлер делегейге шуут өске Тываны көргүзүп турар. Чурттуң эң ырак регионнарының бирээзи төөгүлүг үш юбилейни демдеглээр: Россия-биле демнежилгезиниң болгаш бодунуң найысылалының 100 чылы, РСФСР-ниң составынга эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылы. Бо болуушкуннар төөгүлүг дээрзи чугаажок. Саян сыннарының артында бөгүнгү болуушкуннар федералдыг эрге-байдалдыг апарган байырлалга чүүлдежип турар. Бурунгу черде болуп турар өскерилгелерниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалап турар. — Бир чурттуң өске чуртка хайгааралының дугайында шоолуг ыыттавас болгай. Силер ол чаңчылдан уштунуп, Россияның Тываны протекторатка алганының 100 чылын байырлаарының эгелекчизи болдуңар. Бо таварылга, Шолбан Валерьевич, чүгле Россияда эвес, делегей деңнелинде безин онзагай болуп турар-дыр. Шолбан Кара-оол: «Мен бодаарымга, бодунуң төөгүзүн ыттавайн эрттирип азы хөөредип турган херээ чок. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр бистиң эвилеливисти колонияга алган азы бичии Тываны улуг Россияның күш-биле киирип алганы кылдыр көргүзер оралдажыышкыннар бар харын. Ынчалза-даа фактылар бар болгай: Ол айтырыгны Россия эвес, а Тыва көдүрүп үндүрген, демнежилге дугайында айтырыгны чаңгыс удаа эвес тургузуп келген. Орус чурт дугайында бистиң өгбелеривис чүс-чүс чылдарда бодап келген. Орус хаанга бердингениниң дугайында баштайгы даңгыраан XVII чүс чылда-ла берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң «Евраз» холдингиниң тургузуунда кирип турар «Межегейуголь» хөмүр-даш компаниязы» КХН-ниң удуртукчузу Вячеслав Сараев-биле ужуражылгазы Шахтер хүнүнүң бүдүүзүнде, «Межегейуголь» шахтаны тударының езулалдың мурнуу чарыында болган. Бүдүрүлгениң удуртукчузу Вячеслав Сараев «Улуг-Хемниң хөмүр-даш бассейнинде Межегей чыдынында хөмүр-даш казып тывар комплекстиң тудуу» инвестиция төлевилелиниң канчаар күүсеттинип турары-биле Тываның Баштыңын таныштырган. Межегейниң чыдынында хөмүр-даштың санаттынган курлавыры 213,5 миллион тонна болуп турар, ол дээрге «Ж» марканың, металлургия үлетпүрүнге калбаа-биле хереглеттинер кокстуг хөмүр-даш дээрзин Вячеслав Сараев демдеглээн. Бүдүрүлге төлевилээни чылда 7,7 миллион тонна хөмүр-даш казып тывар күчүзүнче 2017 чылдың февральда үнер деп, ол чугаалаан. Республика Баштыңынга өөрүп четтиргенин Вячеслав Сараев илергейлээн болгаш ооң талазындан деткимче көргүспээн болза, төлевилелди күүседири болдунмас турган деп айыткан.
Август 31-де Кызылда Арат шөлүнге хоорайның чурттакчылары Шахтернуң хүнүн байырлаан. Аңаа Россияның хөйге билдингир «Серебро» бөлүү концертин эрттирген. Аныяк-өскен бөлүктүң ырыларын кады ырлажып, аажок сонуургаан. Ыраажы кыстар боттарының мөгейикчилерин чылыг уткуп, чымчак, эки хүлээп алганы дээш четтиргенин илереткен. Диңмиттиг адыш часкаашкыннарынга олар «Сени кымга-даа бербес мен», «Холдардан туттунчуп алыыл», «Тын» дээш, оон-даа өске ырыларын бараалгатканнар. «Серебро» бөлүүн көөр дээш хар-назы аайы чокка келген кижиниң хөйү аажок. Бирги хүндүткелдиг олуттарда Тыва Республиканың хөмүр-даш бүдүрүлгезиниң ажылчыннары, хоочуннары олурганнар. «Чырыктың болгаш чылыгның кол үндезини – хөмүр-даш казып тывар үлетпүрже кичээнгейни угландырып, бо байырлалды шак мындыг бедик деңнелге эрттирип турары өөрүнчүг-дүр. Хөмүр-даштыг республикага шахтернуң ажылын үнелээр болза эки» – деп, Тываның энергетика үлетпүр корпорациязының БелАЗ чолаачызы Евгений Астанин чугаалаан. Регионнуң баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың аалчызы, билдингир кинорежиссер, актер Федор Бондарчук-биле Тываның хөмүр-дашчыларын профессионал байырлалының хүнү-биле байыр чедирип, сценаже үнүп кээрге, көрүкчүлерниң күштүг шимээни хөлзеп эгелээн. Оларга ТЭYК-түң директору Руслан Байсаров каттыжып келген
Азияның географтыг төвүнүң чаа тураскаалы субботада Кызыл хоорайда Италиядан чедип келген. Бо болуушкунну Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чүгле төөгүлүг эвес, өөрүшкүлүг деп үнелээн, чүге дээрге ооң Тывага чедир эрткен оруу узун болган. Ол Украинаның чөөн талакы кезиин тавартыр чорупканы Чазак Даргазын дүвүреткен, чүге дээрге ооң оруу аңаа саадай берип болур. Суббота кежээзинде Тываның Баштыңы болгаш Тывага дыштаныры-биле келген сураглыг кинорежиссер Федор Бондарчук чаа скульптураны сонуургап көргеннер, ооң чаражы аалчыны аажок магадаткан. Хөй-ле кижилер адааргалдан чарлы бээр боор деп, ол баштактанган. «Азия төвү» тураскаалдың орнунга чаа композицияны скиф аян езугаар делегейге ат-алдарлыг скульптор Даши Намдаков тыва чурукчулар-биле кады тургускан дээрзин Шолбан Кара-оол аалчыга тайылбырлаан. Солун чүве чүл дээрге, тураскаалды көрдүнген черинге чогуур негелде езугаар тургузары-биле итали мастерлерниң боттарының Тывага чедип келгени болур. Байырлалдар эрткен соонда тураскаалга немелде чырыкты тургузар деп, республика удуртукчузу бүзүреткен.
Тываның хөмүр-даш адырының хүндүлүг ажылдакчылары! Улуг ужур-дузалыг профессионал база бир байырлал — Шахтернуң хүнүн бистиң чуртувус демдеглеп турар. Шахтернуң күш-ажылын ниитилел кезээде үнелеп келген. Ол мергежил аңаа ажылдаар кижиден кадыг-быжыг, туруштуг, идегелдиг болгаш эш-өөрүнге дузалаарынга кезээде белен чорукту негээр, шахтернуң ажыл-ижи бистиң республикага аажок улуг ужур-дузалыг. Силерниң күжениишкиннериңерниң ачызында энергетика объектилериниң, үлетпүр болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң, социал адырның албан черлериниң болгаш организацияларының ажылы үзүк-соксаал чок болуп, бажың бүрүзүнге өг-бүлениң чаагай чоруу боттанып турар. Ынчангаш силерниң күш-ажылыңар дээш өөрүп четтириишкинниң сөстерин чүректиң ханызындан чугаалап турар бис.
Август 29-та чуртувустуң ажыл-агыйының кол адыры – Шахтерлар хүнүн найысылалдың Арбат шөлүнге ыры-шоор, танцы-сам-биле демдеглээн. Шахтер кижиниң күш-ажылын бедии-биле үнелээш, дагжы бичии оолдуң тураскаалын Арбаттың девискээринде тургузуп, ооң ажыдыышкынынга ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол байыр чедирип, чылыг сөстерни чугаалаан: «Тываның хүндүлүг дагжылары! Силерниң күш-ажылыңар чуртувуска дыка ужур-дузалыг. Республиканың хөмүр-даш казып тывар адырында ажылдап турар бүдүрүлгелериниң моон-даа соңгаар хөгжүлдезинче улуг кичээнгейни салып турар бис. Бөгүн мында Тываның Арбадын улам аян-шинчи киирип турар бичии дагжы оолдуң тураскаалы ханы, байлак уткалыг болгаш уругларывыска-даа өөредиглиг болур» — деп, ол демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Чазааның өмүнээзинден Шииткел күүселдезиниң федералдыг албанының эргелели-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага ат салган. Ол дугуржулганы регионнуң удуртукчузу Кызыл хоорайда №1 эдип чазаар колониязынга барып чарган. Документиге ат салырының мурнунда Шолбан Кара-оол херек эрттирип турар бөлүк кижилерге мынча дээн: «Шииткел күүселдезиниң эргелели-биле дугуржулга чарып тур бис. Ооң сорулгазы — хосталган соонда силерниң ниитилелге ээп келгеш, ооң бүрүн эргелиг кежигүнү болурунга дузалаары. Биске эң кол чүүл — кем-херек үүлгедиишкиннериниң катаптаар чоруун болдурбазы». Тываның Баштыңы бо ажылды өске кижиге чүге дагзып кагбайн, бодунуң аңаа келгениниң чылдагаанын тайылбырлаан. «Чардынган дугуржулгага бодум маңаа ат салгаш, бо дээрге чаңгыс удааның херээ эвес дээрзин бадыткап тур мен. Документини үш чыл дургузунда белеткеп келген. Аңгы-аңгы юридиктиг нормаларны болгаш негелделерни дугуржурунга дыка хөй үе эрткен. Хосталып чанып келгениңерниң соонда силерниң-биле кады төрээн черивиске кады чурттаар бис дээрзин барымдаалаан бис. Силерни чогумчалыг амыдыралче эглип келир, баш муңгаш, оон база херек үүлгедиишкининге чедирер орукче киирбес ындыг системаны тургузар ужурлуг бис.
Республиканың уруглар эмнелгези август айда 60 чылын демдеглеп турар. Ак халаттыг эмчилерге байырлалын таварыштыр Тываның Чазаа уруглар коллективинге акшалыг сертификаттарны берген. А ТР-ниң кадык камгалал сайыды Орлан Донгак байыр чедиргеш, хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш эмчи Долаана Ивановага, Анжелика Айнаровага, повар Елена Орловага, Галина Оюнга, чазаныкчы Валерий Самдармаага, эмчи сестразы Софья Туматка, статистика ажылдакчызы Саида Сатка, санитарка Салбак Ховалыгга, склад эргелекчизи Чечекмаа Ландыкка шаңналдарны тывыскан. Аңаа улажып республиканың №1 эмнелгезиниң кол эмчизи Вячеслав Ховалыг чылыг сөстерни дамчытты:«2014 чылда онзагай болуушкуннар, Россия биле Тываның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылы база республиканың уруглар эмнелгези 60 чылын демдеглеп турар. Кадык камгалал талазы-биле программаларны база бо уруглар эмнелгези өскелерден чыда калбайн, эки күүседип турар болгаш эртем-билиг-биле шыырак чепсегленген, байлак арга-дуржулгалыг эмчилер хаара туттунган. Эмчи кижиниң кол-ла сорулгазы – аарыг улус эвээш, чонувустуң кадык-шыырак болурун чедип алыры болур. Эң-не харыысалгалыг болгаш чонга буян чедирер мергежилди шилип алган, быжыг тура-соруктуг, чоннуң кадыы дээш сагыш човап чоруур кижилер эмчилер-дир. Бичии уругларның кадык-чаагай чоруу дээш үлүг-хуузун киирип чоруур коллегаларымга байырлал таварыштыр сеткилимден чедиишкиннерни күзедим» — деп, ол чугаалаан.
Өвүр – Тываның мурнуу чүгүнде Моол чурту-биле кызыгаарлажып чыдар кожуун. Долгандыр бедик арт-сынныг, аржаан-сугларлыг тывызык-ла оран. Кожууннуң төөгүзүнүң арыннарын ажып көөр болза, солун. Тыва Арат Республиканың Биче Хурал Президиумунуң чарлыы-биле 1941 чылдың май 24-те аңгы кожуун болуп тускайлаттынган. Өвүр кожууннуң кол адыры – мал ажылы. Бо чылдың санаашкыны-биле мал бажының саны 185 муң. 15 муңчу малчынныг, ажыл-агыйын чаа эгелеп чоруур 5 фермерлиг. Өвүр кожууннуң төвү Хандагайтыга чаңчыл болган, чылдың эртер көдээ ажыл-агыйның малчыннар байырлалын август 24-те эрттирген. Суурнуң чону, сумулар Саглы, Солчур, Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чырааның ажыл-ишчилери база чалаттырган төлээлер, спортчулар, аът салыкчылары, мөгелер болгаш кожазында Моолдуң Убса-Нур аймактан аалчылар сонуургап келген. Кожуун төвүнге чоокшулап кээрге-ле, ийи улуг кудумчуларының оруктары чаарттынган, чаа бажыңнарның немей туттунганы, черле бурунгаар сайзырап турары каракка көскү.
Тыва Республиканың башкыларының август 25-те чөвүлел хуралы чаарттынган Улусчу чогаадылга бажыңынга ажылын эгелээн. Чаа аян-шинчи кирген бажыңның фойезинде өөредилге адырының төөгүзүн көргүскен делгелгени Күрүне архивиниң ажылдакчылары организастаан. Залда кижи олурар хостуг олут чок кылдыр республиканың башкылары, өөредилге адырының ажылдакчылары долдур олурупкан. Хуралды ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей ажыткаш, ТР-ниң Чазак Баштыңы Ш.В.Кара-оолга сөстү берген. Ол чыылган чонга кел чыдар байырлалдар база чаа өөредилге чылы-биле байыр чедиргеш, чаңчыл болган чылдың эртер август чөвүлел хуралы башкыларның ниити ажыл-чорудулгазының чурумун, сорулгаларын чугаалажыр бир аргазы деп демдегледи. Бо хуралдың кол сорулгазы – «Өг-бүле бүрүзүнге – дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелин боттандырары-биле өөредилгениң шынарын экижидериниң ниити аргаларын сүмележири. Ш.В.Кара-оол бо төлевилелче улуг кичээнгейни углап: «Уруг бүрүзүнге ооң ада-иезиниң акша-хөреңгизиниң хемчээлинден хамаарылга чокка бодунуң арга-шинээн боттандырар арганы бербишаан, соовуска шыырак эртем-билиглиг салгалды арттырып каар ужурлуг бис. Оон бистиң республиканың келир үези хамааржыр. Ынчангаш өөредилгеге камналга кылыр эргевис чок. Бир дугаарында, бо төлевилелче улуг кичээнгейни салырын диледим».
Тываның юбилейлиг чылында болуп турар онзагай болуушкунну республиканың буддистери үрде манаан. Август 26-да мында чаларап келген Хүндүткелдиг Чадо Тулку Ринпоче башкыны Тываның буддистер ниитилелиниң лама-башкылары Артыш башкы, Лопсан Дондуп, соңгу Индияда өөренип турар Сонам Пелгель башкы база Буян Чамзырын болгаш лама-башкылар тыва езу-биле уткуп алган. Гелуг школазының эң-не хүндүткелдиг лама-башкыларының бирээзиниң бистиң республикада келгени таварылга эвес. Дөрт чыл бурунгаар Ыдыктыг Далай-Ламаның Өөредилгезин дооскан соонда, Тываның Камбы-ламазының (Дээди лама) Тензин Цултим башкы Ыдыктыг Далай-Лама-биле ужуражып чугаалашкаш, Ыдыктыг Далай-Ламаны Тывага келирин ол чалаан. Онза хүндүткелдиг Тензин Цултим башкының чугаазы-биле алырга, Тыва Республиканың шажынының дээди эрге-дужаалынга соңгуттурган соонда, шажын башкызын Тываже чорударының дугайында дилегни Ыдыктыг Далай-Ламага бир-ле дугаар киирген. Ынчан Ыдыктыг Далай-Лама бо айтырыгны деткиирин аазаан турган. Чылдың-на Россияның буддистериниң болуп турар ийи дугаар өөредилгезиниң үезинде бистиң Камбы-ламавыс Дхарамсалага чоруп турда, ол айтырыг шиитпирлеттинген.
«Бир чуруктуң төөгүзү» Чурукта: 1937 чыл. Кызылдың Ленин биле Чүлдүм кудумчуларының белдири. Ленин кудумчузун бир дугаар чаагайжыдып эгелээн үе. Туктар туткан пионерлер май байырлалдарының үезинде төп кудумчуну куду чыскаалыпкан чоруп олурар. ТАР-га 1920 ажыг чылдарда пионерлер организациялары тургустунган, а 1937 чылда оларның саны көвүдээн турган. Өртке удур албан чериниң суургазындан соңгу чүкче углуг тырттырган чурук. Ол үеде өртке удур албан чериниң суургазы амгы Арат шөлүнүң (төөгү арыннарында чамдык чүүлдерде ук суурганы Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының орнунга турган деп бижип турар) девискээринге турган. В.Ермолаевтиң ук суурга кырындан хоорайны ол-бо чүктерже тырттырганы чуруктары хөй. ТР-ниң Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң төөгү килдизиниң эргелекчизи Шончалай Ондарның чугаалап турары-биле алырга, чурукта чуртталга бажыңнарының бирээзинге фотограф В.Ермолаев боду чурттап чораан.
Арат шөлүнде эртенниң-не эртип турар «Бодрое утро» деп эгелээшкинниң сула шимчээшкининге киржир сорулгалыг эртенгиниң 6 шакта оттуп келген-даа болзумза, 5 минут озалдап чеде бээримге, Арат шөлүнде 30-40 шаа киржикчилер хүннүң эртенги чырык херелдеринден өөрээн-даа ышкаш, сула шимчээшкиннерни омак-сергек кылган турлар. Киржикчилерниң аразында хөй кезии — 40 хардан өрү назылыг херээжен чон. Пенсия назылыг киржикчилер база хөй, ынчалза-даа ында аныяктар, элээдилер болгаш школа назыны безин четпээн чаштар бар болду. Кырган-авалар уйнуктарын эдертип алган-дыр деп билдим. Келген киржикчилерниң аразында Кызыл хоорайның баштыңы Дина Оюн, ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Мерген Ооржак база бо төлевилелдиң эгелекчизи Адам Текеев сула шимчээшкиннерни сеткилинден кылып турлар. Ушу тренери Роберт Күнзектиң удуртулгазы-биле «улунуң самы»-биле эгелээн сула шимчээшкин чоорту нарын хевирлеринче кирип, чыглып келгеннерниң хей-аъдын көдүрүп тур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республикада эң бурунгу төп Самагалдай суурга чораан. Тес-Хем кожуунда турар Самагалдай суур 1921 чылга чедир Тываның баштайгы найысылалы болуп келген. Ол дээрге бистиң девискээривисте эрте-бурунгу деп болур чер-дир, Самагалдай 1773 чылда үндезилеттинген. Тываның Камбы-ламазының өргээзи аңаа турган, амбын нояннарның тыптып хөгжүүрүнге салдар чедирген чер база ол. Амбын ноянның дээди албан-дужаалы Тываның тарамык-быдаргай чонун 200 чыл бурунгаар каттыштырган. Ынчангаш Тыва күрүнениң тургустунарынга, Россия биле Тываның демнежилгезинге Амбын ноянның ужур-дузазы аажок улуг. Август 23-те Шолбан Кара-оол Тес-Хемниң малчыннарының наадымынга киржип чораан. Баштай ол муңчу малчын Ольга Сыраттың аалынга барган, ооң ажыл-агыйында 1200 хире шээр, 100 ажыг мыйыстыг бода мал бар. Малчын-биле ажыл-ишчи чугааны кылган соонда Тываның Баштыңы Самагалдайже чорупкан, орук аксынга ону Россияның болгаш Тываның туктарын туткан, аът мунган тес-хемчилер уткааннар. Шолбан Кара-оол база оларга каттыжып, аът мунгаш, кожуун төвүнче кирген.
Дрепунг Гоманг хүрээзиниң бөлүк ламалары август 24-те Кызылга Будданың чаа хүрээзин тудар шөлдү ыдыктааннар. Ол ламалар Тывага он бир хонук дургузунда күүседир программа езугаар чоруп турарын сагындыраал. Тулку Лобсанг Ярпель Ринпочеге удурткан делегация Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалалгазы-биле келген. Ыдыктаашкынның езулалын күүсеткен соонда, ламалар чаа хүрээни 14-кү Далай-Ламаның чүүлдүг деп көрген черинге тударынга деткимчени көргүзерин чүдүлгелиг чурттакчылардан дилээннер. Будда шажынныг республикага чаа хүрээ эргежок чугула, ол чаагай чүүлдерни болгаш чечектелиишкинни хайырлаар деп, олар дыңнатканнар. Ол хүрээни Сүбедей спорт комплекизиниң чоогунга тудар. Ону тудар деп саналды Шолбан Кара-оол үндүрген, православ шажынның хүрээзин туткан соонда буддистерге база ыдыктыг черни тудары чугула деп, ол санаан. Чаагай сеткил акша-хөреңгизин чыыры-биле бо чылдың апрельде коммерцияга хамаарышпас фондуну тургускан. Бо хүнге чедир ооң фондузунче 2 млн. 885 муң рубль кирген.
Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга уткуштур маркаларны болгаш чагаа хаптарын бүдүрүп үндүрген. Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызының, Харылзаа талазы-биле федералдыг агентилелдиң болгаш «Марка» парлалга-садыг төвүнүң Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга уткуштур почта төлевириниң күрүне демдектерин бүдүрүп үндүрер талазы-биле кады кылган төлевилели күүсеттинген. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга тураскааттынган ийи марка, ийи чагаа хавы болгаш Россияның болгашТываның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур үндүрген марканы сугар белекке тыпсыр кылдыр белеткээн хапчыгаштарны бүдүрген.
Август 22-24 хүннеринде Кызылга регионнар аразының «Тыва ЭКСПО – 2014. Күс» делгелгези болган. 12 дугаар эртип турар делгелгениң киржикчилеринге ТР-ниң экономика сайыды Елена Каратаева, делгелгениң күүсекчи директору Сергей Власенко, Тыва Республикада РФ-тиң Президентизиниң төлээзи – федералдыг инспектор Татьяна Монгуш олар байыр чедирген. Аалчылар делгелгениң киржикчилериниң саны чылдан чылче өзүп, ооң географтыг девискээриниң делгемчип олурарын демдеглээннер. Тыва Республиканың Чазааның болгаш Новосибирск облазының удуртулгазының аразында садыг-экономика, эртем-техника болгаш культура талазы-биле кады ажылдажылга дугайында дугуржулгазы езугаар 2004 чылдан бээр болуп келген «Тыва – ЭКСПО» мооң мурнунда хөй кезиинде Сибирь регионнуң бараан бүдүрүкчүлерин чыыптар турган болза, а бо чылын Москва, Санкт-Петербург хоорайлардан база киржикчилер келген. Ниитизи-биле делгелгеге 96 компаниялар болгаш бүдүрүкчүлер боттарының барааннарын болгаш ачы-дуза чедирилгезин чонга таныштырар күзелин илередип, киржикчилер даңзызынга баш бурунгаар бүрүткеткен турган болза, а херек кырында оларның саны 120 ашкан.
Бүгү-россияның караа көрбестер ниитилелиниң республика организациязының Кызыл хоорайның Кечил-оол кудумчузунда клувунга чеде берген санымда-ла, караа багай көөр азы көрбес инвалид кижилерниң тура-соруунуң күштүүн магадаар мен. Олар аңаа чыглып алгаш, боттарының ажыл-херээн чугаалажып, аразында сүмележип, концерттерге белеткенип ырлажып турарлар. Кыдыындан көрүп, дыңнап олурарга, олар салым-хуунуң кандыг-даа бергезинге туттурбаан-даа ышкаш. Август 23-те база олар аңаа чыглып, оон демнии-биле кады чоруткаш, автоорук техникумунуң спорт шөлүнге Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан «Чайгы чурумалдар» деп VII чайгы спартакиаданы эрттиргеннер. Спартакиада чогум август чээрби ийиде-ле хөл шыдыраа болгаш шашки маргылдаалары-биле ажыттынган. Ооң уламчызы – карак талазы-биле инвалидтерниң чиик атлетикага маргылдаалары. 100 метр дистанцияга чадаг чарышка, турган черинден узунун халыырынга, аар бөмбүк октаарынга, хол басчырынга (армрестлинг) 45 хар чедир болгаш оон өрү назынныг эр, херээжен спортчулар күжүн шенешкеннер. Караа көрбес кижилерниң узуну 100 метр черге маңнаарын көргеш, дидимин кижи кайгаар. Орукту көрбейн, канчап ынчаар дидим, дүрген маңнаар боор!
Мен ам бо улгаткыжеге чедир назыдап чурттап келгеш, чеже-чеже соңгулдаларны көрүп эртпедим дээр. Шаанда кыштың соогунда безин авам-ачам мени негей чагыга ораап алгаш, шанактыг аъттыг суурга чедип келгеш, соңгуп турганын утпаан мен. Амыдыралым аайы-биле Кызылга көжүп келгеш, үжен чыл чедип тур мен. Совет үе дижиривис өйде болуп турган соңгулдалардан база-ла чыда калбас турдум. Уругларывысты эдерткеш, арай херии черде турар соңгулда участогунга дүъш четпээнде кылаштажып чеде бээр бис. Биеэгиде ышкаш байырланчыг, ажык хөөннүг, сагыш-сеткилден шилилге кылып соңгуур соңгулдалар ажыт кирип бар чыдар-дыр. Оода ужур эдертип, аңгы-аңгы партия бүрүзү бир-бир ажыктыг, көскү ажылдан «Бо-дур, чонум!» дээш, кылып каан болза, чон амырап соңгуур ийик. Амгы үеде чүгле «Чаңгыс демниг Россия» партиядан өске көскү ажыл-херек бүдүрген кандидаттарлыг партия чок-тур. Коммунистиг партияны чүү деп чүү дээр, хөөкүйлер кызып-ла турар, арткан «Парнас», «Чөптүг Россия» дээн ышкаш партиялар ээлчеглиг соңгулдалар кээрге-ле чаштынып чыткан дег, хенертен үне халып, көскүлеңнеп эгелээни чаржынчыг.
Август 22-де Россия тугунуң хүнүнде ТР-ниң Чазак Бажыңынга ийи дакпыр байырлыг болуушкун болган. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың ажыл-агыйларының аңгы-аңгы адырларының тергииннеринге, мурнакчыларга, хүндүткелдиг хоочуннарга Чазак шаңналдарын тывыскан. Ниитизи-биле 50 ажыг төлептиг кижилерге улуг өөрүшкүнү ол хүн сөңнээн. ТР-ниң Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле чеди ажылдакчыны шаңнаан. «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты Бай-Тайгадан Светлана Иргитовна Самбый-оолга, «ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» атты Каа-Хем кожууннуң Көк-Хаак ортумак ниити билиг школазының башкызы З.И.Дапыга, «ТР-ниң Улустуң башкызы» бедик атты Кызылдың транспорт техникумунуң башкызы Г.Е.Селивановага тывыскан. «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медальдарны Аянгатыдан Х.О.Донгакка, Кызылдан З.М.Бадыргыга тывыскан. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан юбилейлиг медаль-биле дөртен ажыг кижи шаңнаткан. Оларның аразында культураның хоочуну А.М.Салчак, ИХЯ-ның хоочуну К.Д.Даржаа, күш-культураның хоочуну Ө.Ч.Ондар, культураның хоочуну В.В.Нагорный, Тываның Улустуң хөөмейжилери Андрей Монгуш, Игорь Көшкендей, парлалганың тергииннери В.М.Балчий-оол, С.С.Балчыр болгаш өскелер-даа.
Чаңгыс чер-чурттуглар съездизинден чүүл Август 21-де ТР-ниң Чазак Бажыңынга чаңгыс чер-чурттугларның съездизи ажыттынган. Россияның аңгы-аңгы хоорайларында, республикаларында ажылдап-чурттап чоруур, ол ышкаш кожавыс Моол, Кыдаттан келген чаңгыс чер-чурттугларывыс төөгүлүг ол чыышка киришкен. Съездини ТР-ниң Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол ажыткаш, эге сөстү алган. Республика улуг юбилейлерниң бүдүүзүнде хайымныг ажыл-иште чоруп турарын тайылбырлааш, Шолбан Валерьевич ол анаа-ла байырлал эвес, а Тыва күрүнениң чүс чыл дургузунда чаартылгаларынга, чедиишкиннеринге хамаарыштыр улуг түңнелди үндүрер, ол ышкаш келир чаа чүс чылда амыдырап-чурттаарының сорулгаларын салыр төөгүлүг үе-чада дээрзин онзалап демдеглээн.Байырлалдарга уткуштур республикада улуг ажылдарның, ылаңгыя төлевилелдерниң боттаныышкыны чедиишкинниг чоруп турарын аалчыларга Чазак Даргазы допчузу-биле таныштырган. Ылаңгыя «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» төлевилел чүгле бок аштап-арыглаары-биле холбашбаан, а кижилерниң сагыш-сеткил арыглаашкыны, башта хоозуралдан адырлыры-биле, чырык бодалдары-биле холбашканын айтып, долгандыр турар байдал — ээнзирээн кажаа-хораалар, кагдынган болгаш хоозураан ажыл-агыйлар оран-савалары каракка чаржынчыг көстүп турда, өзүп орар салгалды ажылгыр-кежээ, чараш чүүлче чүткүлдүг кылдыр кижизидери болдунмас, ынчангаш чонну чаагай амыдыралче кыйгырарда, бо бүгүнү өскертир, арыглаар, кылыр, септеп-селиир ужурлуг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол улуг назылыг хамаатыларны бирги ээлчегде хүлээп алырының дугайында нормативтиг актыны ажылдап кылырын дааскан. Хоочуннарны хүндүлээр, оларның кылган ажыл-херектерин үнелээр чорук — тыва улустуң эрте-бурунгу чаңчылы. Келир салгалынга хөй чүүлдерни кылып берген хоочуннар амгы үеде боттары сагыш салыышкынны манап турар болгай. Күш чок кижилерге, ылаңгыя назылап кырааннарга хумагалыг хамаарылга — ниитилелдиң моральдыг чоруунуң бадыткалы. «Бо саналдың канчаар боттанырын көрүксээрим аажок, кижиге аажок чугула чүүл-дүр. Назы-хары улгады берген кижилер дээрге, олардан арга-сүме алырынга чугула чон-дур, оларның-биле чүнү-даа чугаалажып, санал-оналын айтырып болур. Бир эвес албан-дужаал ээлээннер кижилерни ынчаар билип чоруур болза, ол кончуг эки-дир»--деп, Россияның Улус ажыл-агыйы болгаш күрүне албанының академиязының күрүне эрге-башкарылга факультединиң кафедра эргелекчизиниң оралакчызы Александр Балобанов чугаалаан.
Россияның Күрүне тугунуң хүнү — август 22 Тыва Республиканың хүндүлүг чурттакчылары! Бистиң чуртувуста эң чугула байырлал — Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнү-биле силерге байыр чедирип тур бис! Россияның тугу — ол дээрге бистиң күрүневистиң аңгы-аңгы сөөк-язылыг, шажын-чүдүлгелиг, политиктиг туруштуг болгаш культура чаңчылдарлыг кижилерниң чаңгыс демниг чоруун көргүзүп турар эң кол демдектериниң бирээзи болур. Ол Россияның кайгамчык төөгүзүн, ооң шериг күчүзүн болгаш угаан-бодалының эң байлак салгалын, чаңгыс чер-чурттугларывыстың өндүр, улуг чедиишкиннерин болгаш эрес-маадырлыг чоруктарын илередип турар. Ол дээрге катап тургустунуп турар Россияның социал болгаш политиктиг турум чоруунуң демдээ-дир. Бөгүн Күрүне тугунуң ак, көк, кызыл өңнери чаа, хостуг Россияны болгаш ооң чечектелиишкининге бүзүреливисти илередип, бистиң кижи бүрүзүнге патриотчу эң эки хөөннү киирип, улуг Төрээн чуртка ынакшылга бисти каттыштырып турар. Россияның тугу улуг чурттуң аажок делгем девискээрин көргүзүп турар. Бо чылын бүгү российжилер-биле кады бистиң чаа чаңгыс чер-чурттугларывыс — Крымның болгаш маадыр хоорай Севастопольдуң чурттакчылары, Күрүне тугунуң хүнүн бир дугаар демдеглээрлер.
Россияның ак, көк, кызыл өңнерлиг күрүне тугу көзүлбес чер бөмбүрзекте бөгүн чок деп чугаалап болур. Бистиң чуртувустуң күрүне тугу Соңгу-Доштуг океанның дүвүнде безин чалгып чыдар. Делегейниң кайы-даа девискээринге Россияның үш өңнүг тугунуң киискип чорууру— бистиң күрүневистиң күчү-күжүнүң херечизи. Ак, көк, кызыл өңнерлиг тукту эң-не баштай 1667 чылда Орел аттыг орус шериг кораблинге көдүрген. Чүгле харын ол тукту бо корабль үр эвес эдилээн, үш чыл болганда ону Степан Разинге баштаткаш, тура халыышкын кылган орус тараачыннар өрттедипкен деп төөгү дыңнадыгларында демдеглээн. Орус күрүнениң сүлде демдектериниң бирээзи кылдыр бо тукту доктааткан кижи—Петр I хаан. Садыгжы корабльдарга ак, көк, кызыл өңнүг туктарны азып алгаш чорууру албан дээрзиниң дугайында чарлыкты 1705 чылдың январь 20-де бо хаан үндүрүп, ол кандыг хевирлиг болурунуң чуруун боду чурааш, каяа кандыг өңнүг боорундан безин айтып каан. Эң адаанда кызыл туктуг дилиндек — эрес-маадырлыг, төлептиг мөзү-шынарның, ортузунда көк өңнүг дилиндек — чаагай, чөптүг сагыш-сеткилдиң, эң кырында ак өңнүг дилиндек сагыш-сеткилдиң арыг-чаагайының илергейи деп санап турар. Россияның тугунуң өңнериниң утказынга хамаарыштыр албан-езузунуң-даа болгаш өске-даа чаңгыс аай тайылбыр чок, ынчалза-даа билдингир тайылбырлар эрес-маадырлыг чорук, эки сеткил, чуртунга ынакшыл-биле холбаалыг.
Тываның Баштыңының ажыл-албаны Тываның Баштыңы ажыл хүнүнүң ийиги чартыында Кызыл хоорайның тудуг шөлдеринге болгаш найысылалдың чугула объектилеринге чораан. Ол тудугжулар-биле, бодунуң оралакчылары-биле болгаш мэрияның удуртулгазы-биле кудумчуларны чадаг эргип кезээн. Ол хыналда Улусчу чогаадылга бажыңындан эгелээн. Тудугжуларның ажылын кичээнгейлиг көргеш, ону кылып турар кижилер шалыпкын апарган дээрзин демдеглээн. Бажыңның даштыкы хевирин каастаары, кудумчуга электри чырыын тургузары дээн ышкаш ажылдар чоруп турган. Доозар мурнунуң ажылын боттандырып тургаш, чамдык чугула чүүлдерни эрттириптер чадавас дээн сезиг-биле, ону онза контрольга алырын тудуг сайыды Александр Свинцовка дааскан. Кызыл партизаннар кудумчузу-биле чорааш, Тываның Баштыңы «Восток» КХН-ниң орукчулары-биле ужурашкан. Кол кичээнгейин Енисейниң эриинче угландырган, уран чүүл мастерскаяларының болгаш тыва аъш-чем белеткээр ресторанның тудуунуң чоруп турар байдалы-биле танышкан. «Азияның төвү» комплекстиң девискээринде ажылдар доостур чоокшулаан. Мрамор даштарны черде салган, 20 шивини олурткан. Даши Намдаковтуң төлевилелин езугаар «Хаанның аңнаашкыны» скульптураны тургускан. Чоокку үеде «Азия төвү» чаа обелиск Кызылга чедип кээр. Шолбан Кара-оол комплекстиң девискээриниң архитектурлуг овур-хевириниң дугайында айтырыгны тудугжулар-биле сайгарган.
Губернатор төлевилели Бо чылын дээди өөредилге черлеринче Тывадан чеже доозукчу кирип алганын база ооң түңнелдерин билип алыр сорулгалыг ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының кадрлар белеткелиниң болгаш профессионал өөредилге салбырының консультантызы Ольга Дуюнгаровна Очур-биле баш бурунгаар дугурушкаш, ужуражып чугаалаштым. — «Өг-бүле бүрүзүнге — дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилели ажылдап эгелээн болгай, профессионал өөредилге черлеринче доозукчуларның киирилдези бо чылын өске чылдарга бодаарга, онзагай болган боор аа? — Республиканың киирилде комиссиязы дээди өөредилге черлеринче тускай көрдүнген олуттарны «Өг-бүле бүрүзүнге — дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелге дүүштүр чоруткан. Төлевилелди боттандырары-биле база Тываның доозукчуларынга кадрлар белеткели дээш тускайлаан чагыг езугаар Россия Федерациязының 64 дээди өөредилге черлеринче 871 бюджеттиг олутту, ооң иштинде ТКУ-га 95 олутту база Тыва Республикадан дашкаар 63 дээди өөредилге черлеринче 776 олутту аңгылаан. Абитуриентилер аразында эң-не улуг конкурс медицина, педагогика, юридиктиг, экономиктиг өөредилге черлеринге болган.
Соңгулдаларга уткуштур Тус черниң парламентизинче чүткүп турар чеди партияның бежи херекке онаажып чораан кандидаттарын эрттирерин оралдашканнар. Мурнуку чыыштың Дээди Хуралының соңгулдаларынга деңнээрге, бо чылын хоойлужудулга хуралынче чеди партия кордап турар. Оларның аразында — «Чаңгыс демниг Россия», «Чөптүг Россия», РФКП, «Россияның патриоттары», «Россияның коммунистери», РЛДП болгаш «РПР-Парнас» кирип турар. Киржикчилерниң санының өзүп турары политиктиг чижилгеге болгаш демократияны сайзырадырынга эки болуп турары билдингир. Бүрүн эргелери дооступ турар Хуралда чүгле ийи политиктиг күштер — «Чаңгыс демниг Россия» биле 2010 чылда парламентиге чүгле ийи депутат киирип алган «Чөптүг Россия» бар турган болгай. Бо чылдың сентябрь 14-те соңгуурувус парламентиниң кандидаттары шынар талазы-биле кандыг составтыг болуп турарыл? Ол дугайын «ФедералПресс. Сибирь» агентилелдиң материалдарында бижээн.
КИРЕРИНИҢ ЧАЛАЛГАЗЫ Кызыгаар чоогунда Эрзин кожуунче кирер оруктуң аксында «Кудай эжиин» тургускан. Ооң ажыдыышкыны август 16-да болган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Эрзин кожууннуң наадымынга киржип чорааш, ооң ажыдыышкынын база сонуургап көрген. Ол хаалганы чөөн чүктүң будда архитектуразының негелдезин езугаар туткан болгаш улуг ужур-уткалыг болуп турар. Буддизмде, өске-даа шажын-чүдүлгеде, «кудай эжии» дээрге чүдүлгелиг кижиниң бурган-биле харылзаазын, көзүлбес ыдыктарга дегенин көргүзер. «Кудай эжиин» Эрзин суурдан 25 километр черде тургускан. Ол чаа тудугну кылыры-биле федералдыг оруктуң эң нарын участогунуң бирээзин шилип алган. Аңаа орук чиңгелеп кээр, даштар орукту ийи таладан хөме ап келген, чамдыкта ол черлеп чорууру берге апаар. Эрзин кожууннуң чагыргазының баштыңы Роман Шинин чолаачы кижиниң мурнунга көстүп келген «Кудай эжии» кижи амыдыралы эң үнелиг деп чүүлдү база катап сагындырар деп чугаалап турар.
Август 15-те Алдан-Маадыр аттыг Национал музейге Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду биле Моолдуң эртем академиязының төөгү институдунуң эртемденнериниң кады ажылдаан эртем экспедициязының отчеттуг таныштырылгазы болган. ТГШИ-ниң директорунуң хүлээлгезин күүседип турар М.М-Б.Харунова Моолда Хубсугул аймактың Цагаан-Нуур сумузунуң цаатан-ивижилеринге (цаатаннар – моолдап ивижилер дээн) чедип чораан эртемденнериниң ажылының дугайында илеткээн. Ужуражылгага ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей, ТГШИ-ниң эртемденнери, Моолдуң эртем академиязының төөгү институдунуң директору С.Чулуун база ол институттуң аныяк эртемденнери, массалыг информация чепсектериниң журналистери болгаш эртемге сонуургалдыг аалчылар кээп киришкен. С.Чулуун «Моолдуң цаатан-тывалары: төөгүзү болгаш амгы үези» деп илеткелин арыг тыва дылга чугаалааны сонуурганчыг болган.
Тывада байырлал Республиканың бир онзагай байырлалы «Кидисте амыдыралдың хээлерин» чылдың-на августуң ортан үезинде эрттирери чаңчылчаан. Тывада болуп турар кидис байырлалы Азияның көшкүн чоннарының сонуургалын оттуруп турар дээрзи мында чедип келген аалчылардан көскү. Аңаа Кыргыстандан, Бурятиядан, Красноярск крайдан, Алтайдан, Башкортостандан, Кемероводан, Хакасиядан болгаш Моолдан 54 аалчылар болгаш республиканың чону киржип чедип келген. ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев, культура сайыды Вячеслав Донгак болгаш көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуш байырлалдың ажыдыышкынынга чылыг сөстерни чугаалап, байырны чедирген. Дүк салыр мөөрейлерниң эге көргүзүүнде Сергей Огнев, Вячеслав Донгак болгаш Самойлов Монгуш олар дүктү савааштаарын тыва езу-биле кылганы солун. Улуг-бичии көрүкчүлер диңмиттии-биле адыш часкап турду. Байырлалдың оюн-көргүзүүнге Национал театрның артистери болгаш республиканың кожууннарындан салым-чаяанныглар танцы-самчылары киришкен. Ырак-чооктан келген аалчылар боттарын таныштырып, кидистен кылган национал хептери-биле байыр чедириишкинниг үнүп турду. Эрте-бурунгу езу-чаңчылдарын камгалап арттырган Тыва чурту хамык чоннуң сонуургалын сорунзалаан.
Россияның Чазаа Тывага кадет училищезин ажыдарының дугайында албан-езузунуң шиитпирин хүлээп алган. РФ-тиң Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев төлевилелин РФ-тиң Камгалал яамызының тургускан айтыышкынга атты август 9-та салган. Ооң дугайында РФ-тиң Чазааның парлалга албаны дыңнаткан. Тюменьде ындыг училищени эде организастаарының — ону «Президентиниң Кызылда кадет училищези» кылдыр тускайлаарының хевири-биле тургустунар деп дыңнадыгда айтып турар, ол федералдыг казна албан чери эрге-байдалдыг болур. Чаа училищениң күрүне бүрүт келин 2 айның дургузунда боттандырарын Камгалал яамызынга дааскан. Өөредилге чериниң штат саны 108 хамааты кижилер, 150 сургуул болур. Айтыышкын үнген хүнден алды айның дургузунда училище ажылдап эгелээр ужурлуг.
ТР-ниң Дээди Хуралында Август 14-те ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа кызыгаар-шериг өөредилгезиниң доозукчулары-биле байырлыг байдалга ужурашкан. Удавас российжи-моол кызыгаарже шериг-албанын эрттирип чоруур аныяк офицерлерни Россияның федералдыг айыыл чок чорук албанының кызыгаар удуртулгазының даргазы Евгений Труханов таныштырган. Тыва чылдың-на кызыгаар институттарының доозукчулары-биле немежип турарын ол демдеглээн. Бо чылын доозуп келген оолдар Хабаровскиниң, Курганның болгаш Москваның институттарын өөредилге талазы-биле бедик көргүзүглерлиг, спортка – чиик атлетикага, бокска, аар атлетикага чедиишкиннерлиг доосканнар. Аныяк кызыгааржыларның аразында Николай Лобарев — үшкү салгалдың кызыгааржызы. Удавас 100 чылдаар Тываның төөгүзүн, езу-чаңчылдарын база республиканың амгы үеде байдалын оолдарга К.Даваа таныштырган.
2014 чылдың август 15-те республиканың девискээринде өрт байдалы) 2014 чылдың эгезинден август 15-ке чедир Тываның девискээринге ниитизи-биле 12762 га черге 167 өрт хып үнген. Оларның 155-жин өжүрген. Август айның ийиги чартыында Кызыл кожуунда Черби арга-ыяш участогунуң девискээринде өрттер удаа-дараа хып үнүп турар апарган. Ол өрттерниң ыжы найысылал Кызыл хоорайга безин билдингир апарган. Август 13-те Черби суурнуң соңгу талазында 15 километр хире черде, август 14-те ол-ла суурнуң мурнуу-чөөн талазында 10 километр хире черде, август 14-те Кызыл хоорайдан дыка ырак эвесте Бегреда деп черде өрттер хып үнгүлээн. Таңды биле Улуг-Хем кожууннарда суурлардан ырак эвесте өрттер база хып үнгүлээн. Ол дээрге Чал-Кежигниң мурнуу-барыын талазында 7 километр, Ийи-Тал суурнуң мурнуу-чөөн талазында 16 километр хире черде, Бии-Хем кожуунда Могай сууржугаштан 5 километр черде, Каа-Хем кожууннуң Көк-Хаак суур чанында өрттер-дир. Бо өрттерниң кат-чимистиг черлерде хып үнүп турары олар каттаан кижилерниң от-одаг-биле оваарымча чок болганының уржуунда болган деп түңнелди үндүрүп болур. Тус чер чагыргалары боттарының девискээрлеринде өрт байдалынче кошкак кичээнгей салып, арга-арыгже кижилерниң баарын кызыгаарлавайн турары — өрттер хып үнүп турарының база бир чылдагааны.
Бай-Тайга кожууннуң наадымы Ээр-Хавак сумузунуң көктүг-шыктыг девискээринге болуп эрткен. Арыг агаарлыг, шыктыг девискээрде ак-ак өглер кайы ырактан-на онзагай кылдыр көзүлдү. Шупту сумуларның малчыннары, күш-ажылдың хоочуннары улуг-бичии чон чыглып келген. Байырлыг хурал Тээлиниң Н.Өлзей-оол аттыг Культура бажыңынга болган, аңаа Кызылдан аалчылар: ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Тимурович Даваа, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) бюджет, үндүрүг болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитет даргазы Маргарита Михайловна Чүльдүм, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) социал-политика комитединиң даргазы Ульяна Байыр-ооловна Монгуш, ТР-ниң чер болгаш өнчү-хөреңги сайыды Эрес Кыргысович Чүльдүм, Бай-Тайга кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң удуртукчузу Владимир Очурович Салчак, кожууннуң Төлээлекчилер Хуралының даргазы Каң-оол Иргитович Седип база чагырга даргазы Чап Шыырапович Доңгак чыылган чонга байыр чедирип, аныяк малчыннарга, «Бай-Тал» КУБ-туң ажыл-ишчилеринге, кожууннуң хоочуннарынга, көдээ ажыл-агый кооперативтериниң ажылчыннарынга, агиткварталдар даргаларынга шаңнал-макталдарны байырлыг байдалга тывыскан. Байырлал клуб ажылдакчыларының солун концерти-биле доозулган. Улаштыр «Бай-Тайганың даңгыназы – 2014» мөөрей болган.
Дыңгылдайың дыңналбаска... Бо кайгамчык кижи чырык черден өске өртемчейже «аъттаныпканындан» бээр бир чыл эрте берген. Ынчалза-даа ооң чону, эш-өөрү, чоок кижилери ол чидириг-биле кажан-даа эптежип шыдавас, ол болдунмас-даа ынчаш. Эрткен чайын Бай-Тайганың Шивилиг аржаанынга кезек эжишкилер дыштанып чораан бис. Национал театрның артистери – Надежда Наксыл биле хөй-хөй уран номчулга конкурстарының тиилекчизи Мерген Хомушку олар аржаанчыларга концерт көргүзер деп белеткенип турда, Кызылдан «Конгар-оол Борисович Ондар чок апарган!» деп коргунчуг медээ ужугуп келирге, чырык хүндүс чаңнык дүшкен-биле дөмей болчук. Чон-биле ужуражырынга белеткенип турган артистеривис хып чыткан отче суг чажыпканы-биле дөмей «өжүп» калган. Аржааннап турган дыка хөй кижилер К.Б.Ондарны сөөлгү оруунче үдежири-биле майгыннарын дораан бускаш, машиналарынга олурупкаш чорупкан. Бистер чаа бир-ийи хонуп чоруур улус, ам канчаар, аржааннап артып кагдывыс. Улуг артизивисти орнукшудуп каанының соонда, даартазында театрның артистери чон-биле ужуражылгазынче үнгеш, «кажыыдалдың езулалын» чарлап, сактыышкынын үлешкен чүве.
Бо чылын уругларның чайгы дыштанылгазы ниитизи-биле эки эртип турар-даа болза, таарымча чок санитарлыг байдалының хараазындан хагдынып турар лагерьлер база бар. Ооң-биле чергелештир Тываның уруглары Кара далай эриинге дыштаныр арганы бо чылын алганы онзагай. Дыштанылга сезонунуң ийи дугаар ээлчээ дооступ турар болганда, уругларның кадыын быжыглаар ажылдың баштайгы түңнелдериниң дугайында Тыва Республикада Хереглекчилерниң эргелерин камгалаар болгаш кижиниң чаагай чоруун хайгаараар федералдыг эргелелдиң удуртукчузу, республиканың улуг санитар эмчизи Людмила Кимовна Салчактан тайылбырны бээрин дилээн бис. – Людмила Кимовна, уругларның чайгы дыштанылгазын ниитизи-биле канчаар үнелеп болурул?
Тываның Чазаа мал ажылының хөгжүлдезинче улуг кичээнгейни салып, деткимчени көргүзүп турар. Август 11 — көдээ ишчилерге онзагай, уттундурбас хүн болган. Найысылалдың Арат шөлүн чаа «Камаз» машиналар, тракторлар каастапкан. Ажыл-агыйын чаа эгелеп чоруур араттарга болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга ол техникаларны дамчыдары-биле ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол байырны чедирген: «Республиканың көдээ ажыл-агыйы ам-даа бурунгаар сайзыразын дээш, көдээ ишчилерге деткимчени көргүзүп турар. Мал ажылынче чаа кирип турар аныяктарның бары өөрүнчүг. Машина, техниканы алгаш, мал-маганга сиген-ширбиилди белеткээринге чиигелделиг болур. Силер бо техниканы алгаш, ажыл-агыйыңарны ам-даа бурунгаар сайзырадыр, делгемчидер силер. Күрүне ол хире деткип турда, силерниң ажылыңарның түңнели эки боор дээрзинге бүзүрээр мен» — деп, ол демдеглээн.
2013 чылда ажыл-чорудулгазының дээштииниң талазы-биле Кызыл кожуун муниципалдыг тургузугларның аразындан бирги черни ээлээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл кожууннуң чагыргазынга 2013 чылда ажыл-чорудулгазының дээштииниң талазы-биле муниципалдыг районнарның аразындан бирги черни ээлээни дээш 1 миллион рубль түңнүг сертификатты тывыскан. 3.500 миллион рубль түңнүг сертификатты кожуун чагыргазынга Каа-Хем суурга кылымал карттыг футбол шөлүнүң тудуун доосканы дээш берген. 2.5 млн. рубль түңнүг сертификатты көдээ ажыл-агыйның «Саян-Даа» хереглел кооперативинге сүт болбаазырадып кылыр дериг-херекселдер садып алыры-биле тывыскан. Кызыл кожууннуң школаларынга болгаш уруглар садтарынга ажыглаары-биле 30 млн. рубль түңнүг сертификатты Кызыл кожууннуң чагыргазынга берген. Эгелеп чоруур фермерлерни деткиири-биле үш миллион ажыг рубльди тускайлаан.
Тываның Баштыңының сайыттары-биле кады кайы-бир кожуунга келген соонда, баскетбол маргылдаазын эрттирери чаагай чаңчыл апарган. Ажыл хүнүнүң төнчүзүнде республиканың Чазааның командазының баскетбол шөлүнче үнүп, муниципалитеттиң командазы-биле күжүн шенежири дүрүм болу берген. Кызыл кожуунга август 7-де малчыннар наадымы болган. Тываның Баштыңы малчыннар-биле ужурашкан, күрүне шаңналдарын болгаш аныяк фермерлерге сертификаттарны тывыскан, тус черниң активи-биле чугула айтырыгларны шиитпирлээн. Ооң соонда спортчу ужуражылгага белеткенип эгелээннер. Каа-Хем суурда аяң черде баскетбол шөлүн тудуп дооскан, аңаа кым ойнаксавас боор. Каа-Хем суурнуң чагыргазының даргазы, тыва тон кеткен Юрий Ананьин чыылган чоннуң мурнунга кызыл кожааны кескен болгаш Чазактың болгаш Кызыл кожууннуң командаларын ужуражылгаже чалаан. Шолбан Кара-оолдуң командазында Чазак Даргазының оралакчылары, сайыттар кирген, Кызыл кожууннуң ойнакчылары — суму чагыргаларының баштыңнары болган. Баштайгы бөмбүктү Шолбан Кара-оол аргаан четкиже чедиишкинниг киир октаан.
ТУДУГЖУНУҢ ХYНY-БИЛЕ! Тываның тудуг комплекизиниң эргим ажылдакчылары болгаш хоочуннары! Силерниң профессионал байырлалыңар-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер! Тудугжунуң хүнүн республика бо чылын төөгүлүг болуушкуннарның — Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылының бүдүүзүнде демдеглеп турар. Бо юбилейлиг чылда бистиң төрээн булуңувустуң социал-экономиктиг сайзыралынга хөй-хөй салгалдарның тудугжуларының киирип турар салыышкынынче кичээнгей салбайн барып шыдавас бис. Кызылды тударының баштайгы дажын олар салганнар, Азия төвүнүң бурунгу черинге он-он хоорайларны болгаш суурларны ээн черлерге олар тутканнар. Тывага тудуг адырының тургустунганының болгаш сайзыралының төөгүзү тыва чоннуң сөөлгү чүс чылда сайзыралы-биле сырый холбаалыг. Ол төөгү чүс-чүс үлетпүр болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, школалар болгаш эмнелгелер, культура албан черлери, спорт тудуглары болгаш архитектурлуг тураскаалдар болуп көстүп келген. Тудуг адырының ажылдакчыларының чаарттынып турар ажыл-чорудулгазын бисте кижи бүрүзү эскерип турар, ынчангаш Тудугжунуң хүнү чүгле оларның байырлалы эвес апарган.
Чурттуң экономика, тудуг комплекизиниң болгаш социал-адырының хөгжүлдезиниң үндезини тудуг ажыл-агыйының сайзыралында. А тудуг ажыл-агыйының шимчедикчизи – тудугжу. Тудугжу – кадыг-берге-даа бол, буянныг мергежил. Тудугжулар чүү-даа чок, ээн черге келир, а ооң соонга хоорай, суурлар, фабрика, заводтар, электростанциялар болгаш демир-оруктар артып каар. Оларның ажыл-ижи бистиң амыдырал-чуртталгавысты үргүлчү өскертип, чаартып, ону катаптаттынмас болдуруп турар. Бөгүн хөй-хөй миллион тудугжуларга байыр чедирип, оларның күш-ажылынга мөгеер ужурлуг бис. Тудугжу хүнү — Россияда делгеми-биле демдеглеп эрттирип турарывыс байырлалдарының бирээзи. Ооң төөгүзүнден алырга, 1955 чылдың сентябрь 6-да ССРЭ-ниң Дээди Чөвүлелиниң Президиумунуң «Чыл санында эртер «Тудугжу хүнү» байырлалды тургузарының дугайында» айтыышкыны езугаар ук байырлалды албан-езузу-биле бир дугаар 1956 чылда демдеглээн. Оон бээр Россияда чыл санында август айның ийи дугаар улуг-хүнүн тудугжуларга тураскаадып эрттирип турар.
Тываның Баштыңының ажыл-албаны Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглээриниң бүдүүзүнде Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгудан ПТС-2 деп бистиң девискээриниң үштүң бир кезии анаа техника эртер аргажок республикага деңнештирер чүве чок ийи транспортер келген. Камгалал яамызының балансызындан үндүрген ийи аажок улуг, бирээзи-ле 25 тонна деңзилиг машиналарны Тывага чедирип келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол техниканы хүлээп алган болгаш ооң канчап Тывага көстүп келгенин чугаалаан. Ындыг белектиң келген чылдагааны — чоокта чаа Ажыг-Суг аржаанынга Сергей Шойгу чаңгыс чер-чурттуглары-биле дыштанып турган кижи-дир. РФ-тиң камгалал сайыды төрээн булуңунга кыска хуусаалыг шөлээлеп келгеш, эм шынары-биле Тывадан дашкаар безин сураглыг аржаан сугларынга кирер чаңчылдыг. Аңаа республиканың чурттакчылары-биле чугаалажып ора, ындыг солун белекти бээр бодал генералга тыптып келген.
Соңгулда-2014 Дүүн, август 8-те, Тыва Республиканың Соңгулда комиссиязының даргазы Болат-оол Ондар Бүгү-россияның «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның соңгулда каттыжыышкынының депшиткени Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттарынга кандидаттарга бүрүткеттирген дугайында шынзылгаларны тывыскан. Шынзылгаларны Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң ИХЯ-ның хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Марат-оол Ондар, Тываның күрүне университединиң ректору Ольга Хомушку, РФ-тиң Камгалал яамызының пенсионери Лидия Волошина, «Жилье» КХН-ниң директору Владимир Гавриленко дээш, өскелер-даа алганнар.
Улуг-Хем кожууннуң девискээринде сиген кезилдези кидин түлүк. Бо хүнде кожуунда ниитизи-биле 2065 тонна (план 11935 тонна) сигенни кезип белеткээн. Ооң иштинде дузалал ажыл-агыйлар — 90, көдээ ажыл-агый кооперативтери — 50, тараачынфермер ажыл-агыйлар — 725, чурттакчы чон 1200 тонна сигенни кезип алган. Тараачынфермер ажыл-агыйлардан Иван Ханды мал чеми белеткээринге мурнуку одуругда чоруп турар. Ол 151 тонна белеткээр тургаш, бо хүннерде 200 тоннаны кезип белеткеп алган. Кожуунда бо чылын сиген эки үнгенинден кожууннар аразында сиген кезер маргылдааны бир дугаар Улуг-Хем кожуун организастап эрттирген. Аңаа хол кадыыры-биле сиген кезеринге эрткен чылдың чемпиону Эйлиг-Хемден Рафик Биче-оол чемпионнап каан, Чаатыдан Буян Чамзы ийиги, Арыг-Бажындан Арбай Калын-оол үшкү черни алган. Херээжен кезикчилерден Көк-Чыраа сумузунуң баштыңы Любовь Анай-оол чемпионнаан. Ийигизин Руслана Калын-оол, үшкүзүн үндүрүг инспекциязының специализи Чодураа Шижинова алган.
Өскүс уруглар бичиизинден тура амыдырал-чуртталганың кадыг-дошкунунга таварышканнар-дыр. Ынчангаш олар боттарынга бажың-балгат тудар акша-төгерии-даа, аргазы-даа чок. Евгений, Марина Фонаревтар солагай талакы дачалар болгаш Сукпак суурнуң аразында Лазурная кудумчузунда 2 аал чурттаар бажыңынче 1 ай бурунгаар көжүп кирген. Оларның бажыңының чанынга чеде бээривиске, өске бажыңнардан ылгалдыг. Херимин вагонка-биле кылып, бажыңының девискээрин сай-биле дескилеп, бичии демир херимчигешти чогаадып кылган болду. Бир ай дургузунда Евгений мынча хөй ажылды кылганы дээрге ооң ажылгыр, кызымааның бадыткалы-дыр. Херим иштинде сай, ыяш чудуктар, бетон блоктар бар. Биче сеткилдиг, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек аныяк өг-бүле бажыңынче чалап, изиг шайын кудуп, өгнүң кыс ээзиниң быжырган амданныг тортун мурнувуска салып, столче чалады. Олар-биле шайлап ора, чугаалаштывыс.
Тываның Баштыңының ажыл-албаны Чаа өөредилге чылындан эгелеп Тывадан барган студент бүрүзү республика Баштыңының оралакчылары-биле азы регионнуң сайыттары-биле телефон дамчыштыр харылзажып болур апаар. Амыдыралында нарын байдалдар азы ада-иелери болгаш чоок кижилери шиитпирлеп шыдавас айтырыглар тургустунуп келгенде, ынчан чүгле долгаары көрдүнген. Ындыг шиитпирни Тываның Баштыңы авгут 4-те чаңгыс чер-чурттуг студентилерниң президентизи-биле ужуражылга үезинде хүлээп алган. Шолбан Кара-оол чаңгыс чер-чурттугларның бөлүктериниң удуртукчуларынга Чазак Даргазының оралакчыларының мобиль телефоннарының дугаарларын дамчыдып берген, ооң соонда республика Чазаанда албан-дужаалдыг кижилери-биле харылзажырынга эргежок чугула медээлерни бодунуң ВКонтактыда арнынга киириптерин аазаан.Чазактың удуртулгазынче дорт үнер арганы хамыктың мурнунда Тывадан дашкаар өөренип турар студентилерге тургускан деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.
Чүс чылче базымнар Республиканың Баштыңы ажыл хүнүнүң төнчүзүнде юбилейлиг тудугларда ажылды хынап барып турар. Дүүн ол кол-кол тудугларга база катап чораан. «Чаңгыс чер-чурттугларым, ажылдың темпизин кошкатпазы чугула! Найысылалдың оруктары экижээн – деп, ол Вконтактыда бодунуң арынында бижээн. – Бөгүн база тудугларга чордум. Ажыл хайныышкынныг. Тудугжулар эртен эртеден орай кежээге чедир кызып ажылдап турар-дыр». Тудугжулар үш ээлчеглиг ажылдап турар. Сентябрь байырлалдарының кол эртер чери Улуг-Хемниң эрик кырынче кичээнгей дыка улуг. Даши Намдаковтуң кылганы «Хаан аңнаашкыны» деп экспозицияны Кызылда эккелген, ону тургузарының белеткел ажылдары дооступ турар. Сергей Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңының даштыкы хевири болгаш девискээри дыка көрүштүг апарган. Ооң девискээрин бүрүнү-биле асфальтылаан.
Кежээликтей Кызылдың мурнуу чүгүнде Бай-Хаакская кудумчузунда каът бажыңнарның чанынга улуг чүък сөөртүр «Урал» деп автомашиналар кээп туруптулар. Удаваанда уурук-суурук чиик машиналардан чон дүжүп, «Уралдарже» садып алган барааннарын, ажын-чемин чүдүрүп эгелей бердилер. Бир шак хире болганда үш «Урал» чүдүртүнген, кижилер эт-сеп аразынга олурупкан соонда, машиналар Кызыл — Эрзин оруу-биле шимчеп үнүпкеннер. Ийи ногаан өңнүг «Урал» — Россияның камгалал яамызындан келген шериг машиналар. Оларда «Тыва — бистиң өргээвис» деп фестивальга Тере-Хөлдү төлээлеп киржип турган чон сыңмарлажып олурупту. Чогум олурар дээрге олуттар-даа, соңгалар-даа чок, муңгаш машинаның иштинге ап чорааны хаптар, чоорганнарны салгаш, эптештир олуруп алдылар. Мээң олурупканым чиңгир көк өңнүг «Урал» — кожууннуң социал «автобузу», ооң иштинде олуттар-даа бар, соңгаларлыг-даа. Кызылдан Кунгуртугже чаңгыс талаже оруктуң хөлезини: кожууннуң чурттакчыларынга — 1500 рубль, өскээртен келген аалчыларга — 2000 рубль. Удаваанда чүък чүдүрер хос чер долдур-ла эт-сеп салдына берген. Аразында хеп чуур машина, чадаг-тергелер, уруглар колясказы, аъш-чем, шоодайлап каан чагаалар, посылкалар дээш, амыдыралга херек кандыг-даа чүүл бар.
Чаа ном Тываның республика типографиязы тозан харлаан юбилейин демдеглеп эрттирген. Бистиң республиканың төөгүзүнде эң баштайгы үлетпүр адырларының бирээзи болур бо эвээш эвес чылдарның дургузунда муң-муң авторларның номнарын миллион чыгыы экземплярга үндүрген хоочун бүдүрүлгениң ажылдакчылары ол төөгүлүг болуушкунга уткуштур «Судьбы. Печатные оттиски» («Кижилерниң салым-хуузу. Парлаттынган одуруглар») деп бодунуң орус, тыва дылдарда бижиттинген номун чырыкче парлап үндүрген. Номнуң хемчээли улуг эвес, ийи чүс ажыг арында парлаттынган. Ынчалза-даа ында кирген сактыышкыннар, фото-чуруктар, аңаа ажылдап чораан ишчилерниң эш-өөрүнүң, типографиязының дугайында сөглээн чылыг сөстери номчукчуну тозан чыл бурунгаар эгелээн амыдыралче хаара тудуптар. Типография бүдүрүлгеге хамааржыр-даа болза, каш алдын касканын, чеже тонна хөмүр-даш тыпканын «илеткеп» турар чер эвес, республиканың чонунуң үжүк-бижиктиг болурунга, культурлуг деңнелин бедидеринге кол чепсек болуп келген бүдүрүлге болур.
Агаар-десант шериглериниң (АДШ) хүнүнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Десантчылар эвилелиниң кежигүннери-биле ужурашкан. Чазак Даргазы оларга сеткилиниң ханызындан байыр чедирген болгаш күрүне шаңналдарын тывыскан. Соңгу Кавказка дайын чорудулгазының киржикчизиниң медалын Аян Лопсанга тывыскан, ол 1999 чылда Дагестанның суурларының бирээзинге тускай операцияга киржип тургаш, оорга чүнүнче балыглаткан, ооң түңнелинде инвалидтер сандайынга олурар ужурга таварышкан. Шолбан Кара-оол А.Лопсанга медальды, дискек кырынга олура, тывыскан. «Медальды шупту улус көөр кылдыр, ону кончуг эки кылдыр кадап бээр күзелдиг мен — деп, ол чугаалаан. — Бөгүн аажок эки хүн-дүр, Аян кайгамчык кыс-биле өгленип турар. Олар эки өг-бүле болур деп билир мен. Оларга аас-кежиин күзевишаан, Аян чоорту бут кырынга туруп кээп турарынга дыка өөрүп тур мен». Ол ышкаш старшина Лопсан аныяктар ортузунга шериг-патриотчу кижизидилгени чорудуп турары дээш «АДШ-ке шынчы чоруу дээш» медаль-биле база шаңнаткан.
Акция Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазы мындыг ачы-дуза акциязын эрттирип турар. Республиканың албан черлериниң, хуу ажыл-агыйларының удуртукчулары болгаш чурттакчы чону Силерни амыдыралы берге байдалдыг өг-бүлелерниң ажы-төлүн школаже белеткээринге ачы-дуза чедиреринче кыйгырып тур. Ачы-дуза чедирер күзелдиглер Кызыл хоорайның мэриязының өөредилге департаментизинге кээрин дыңнадып тур. Адрези: Кочетов кудумчузу, бажың дугаары 137, харылзажыр телефону 8(39422)3-31-56. Районнарда чурттап турар болгаш дуза чедирер дээн кижилер тус черниң өөредилге эргелелинче баар. Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының телефону: 8(39422)2-32-38.
Россияның күрүне тугунуң хүнүн Тываның чурттакчылары чаңгыс чер-чурттуглар съездизиниң киржикчилери-биле кады демдеглээр. Олар кымнарыл дээрге Россияның болгаш делегейниң аңгы-аңгы булуңнарында чурттап чоруур Тыва чурттуг ат-сураглыг кижилер-дир. Оларның аразында — Россияның болгаш Тываның Улустуң артизи, Москваның күрүне филармониязының ыраажызы Надежда Красная. Ол өөнүң ишти концертмейстер, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Вадим Федорцев-биле кады кээр. Ат-сураглыг ыраажы Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база ачазы Сергей Хочекович Красныйның мэр болуп ажылдап чорааны Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганындан бээр 100 чылының байырында чаңгыс чер-чурттугларынга белек кылдыр бодунуң концертин көргүзер деп шиитпирлээни ол. Россияның күрүне тугунуң хүнү — август 22-де Тываның В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга Надежда Краснаяның «Мээң ынак аялгаларым» деп концерти болур.
«Дорт харылзаа» Тыва биле Россияның демнежилгезиниң база найысылалдың тургустунганындан бээр 100 чылын демдеглээр байырлалдарга чедир мурнувуста каш-ла хонук арткан. Аңаа хамаарыштыр июль 29-та «Шын» солуннуң редакциязынга «Кызыл хоорайның 100 чылынга белеткели» деп темага ээлчеглиг «Дорт харылзаа» эрткен. Журналистерниң болгаш номчукчуларның айтырыгларынга Кызыл хоорай мэриязының хоорай тудуу болгаш архитектура талазы-биле эргелелиниң даргазы Орлан Васильевич Машпалдыр, Кызыл хоорайның культура, спорт болгаш аныяктар политиказының департаментизиниң культура килдизиниң даргазының оралакчызы Валерий Дадар-оолович Сандан харыылаан. Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору: — Найысылалда чаа тудуглар ажылы саадап турар-дыр. Бо эртен паркка четтим, ында чаңгыс-даа шимчеп турар кижи чок, ажыл туруп алган. «Азия төвүнүң» тураскаалының девискээринге чеде бээримге, ажыл-иш хайныгып турарынга сеткил-сагыш көдүрлүп өөрүй берди. Бо ажылда 260 кижи хаара туттунган, дүн-хүн чок ажылдап турар дээрзин тудугнуң удуртукчузу М.А.Бережегин чугаалады. Паркта ажыл кажан доостурул, Орлан Васильевич?
Тываның эң баштайгы Чаан мөгези, Ак-Туруг чурттуг Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чырык адынга тураскаадып, «Төрээн черим, төрел чонум, төөгүм» деп кыйгырыгның адаа-биле ооң чоок төрелдери, чаңгыс чер-чурттуглары демнежип, каттыжып алгаш, кончуг солун хүреш маргылдаазын эрткен субботада организастап эрттиргеннер. Аңаа республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан эң шыырак дээн 74 мөгелери хүрежип, Тываның бир дугаар Наадымынга шүүлген өгбези Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чырык адын база катап сактып, Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл болган оюнуң бүдүүзүнде ооң адын мөңгежидер дээш чыглып келгеннер. Чаңман Балчымай оглу Монгуштуң чаңгыс чер-чурттугларындан Дембирел Кунааевич Ховалыг кончуг эки билир чораан. Ынчангаш 2000 чылда чырыкче үнген «100 чылдың мөгелери» деп барымдаалыг номумдан чамдык ушта бижидилгелерни мооң адаанда киирдим:
2014 чылдың август 15-те Тыва Республиканың хүнүн 2014 чылдың сентябрь 5-че шилчидериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң дилээн Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары ээлчег чок сессиязынга чугаалажып көрген. Ындыг дилегни Шолбан Кара-оол Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылы-биле холбашкан юбилейлиг байырлалды ол үеде эрттирери көрдүнүп турары-биле киирген. Ынчаар чылдырган чорук күрүне эрге-чагырга болгаш муниципалдыг тургузуглар органнарының бүгү тургузугларының, ол ышкаш ажыл-агый ээлериниң чогумчалыг ажылын хандырар дээрзин регионнуң удуртукчузу дыңнаткан. Дилегни парламентарийлер деткээн болгаш дыштаныр болгаш ажылдавас байырлал хүннерин чон ажыктыг ажыглаар кылдыр Тыва Республиканың Дээди Хуралының чогуур доктаалын хүлээп алган. Малчыннарның республика Наадымы сентябрь эгезинде Кызыл хоорайга Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглээри-биле катай болур. Малчыннарның республика чыыжы чаңчыл езугаар база эртер.
Июль 31-де Чөөн-Хемчик кожууннуңнаадымы болуп эрткен. Тус черниңудуртулгазы бо чылгы малчыннар байырлалын Тыва биле Россияныңдемнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайныңүндезилеттингенинден бээр 100 чыл оюнга база Майдыр Бурганның эргилдезинге тураскааткан. Даа кожуун наадымының хүндүлүг аалчылары – Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол болгаш ооң оралакчылары Артур Монгал, Сергей Огнев, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, депутаттар: Радислав Намажап, Юрий Кара-оол, Святослав Ондар, ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыдының оралакчызы Аганак Монгуш, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыдының оралакчызы Сергей Оюн болганнар. Чөөн-Хемчик мооң мурнунда наадымын делегей чергелиг «Yстүү-Хүрээ» шажын-хөгжүм фестивалы-биле дакпырлаштыр кожуун төвү Чадаана хоорайга эрттирип турган болза, бо чылын ооң хемчеглери Yстүү-Хүрээ девискээринге болган. Хүннүң бирги чартыында «Майдыр бурганның эргилдези» шажын езулалы кожууннуң камбы-ламазы Гелег Чалсре болгаш хөй санныг ламабашкыларның, чүдүкчүлерниң киржилгези-биле эрткен. Хороо соонда, лама-башкылар Туйсол болгаш буян-кежик номнарын, Бурган Башкыга йөрээлдерни номчаан.
Тываның Десантчылар эвилелиниң хүндүлүг кежигүннери! Силерге болгаш силерниң өмүнээңерден десант шериинге албан эрттирери-биле холбашкан бүгү кижилерге Россияның эң чырык болгаш улуг ужур-дузалыг шериг байырлалы — Агаар-шериг десантчыларының хүнү-биле байыр чедирип тур мен! Агаар-шериг десантызының шериглери — Россияның Чепсектиг Күштериниң эң кол кезээ, ооң күчүзүнүң болгаш дайынчы арга-шинээниң, чурттуң камгалакчыларының эрес-дидиминиң болгаш бедик мергежилдииниң демдээ болуп турар. Ак-көк өңнүг беретка кедери — маадырлыг чорук болгаш алдар дугайында бодап чоруур дыка хөй оолдарның ыдыктыг күзели. Бистиң Төрээн чуртувустуң эрге-ажыктарын мурнуку одуругга эрес-дидим камгалап тургаш, десантчы шериглер аныяктарның сонуургалын болгаш улуг назылыгларның хүндүткелин чаалап алганнар. «Чалгынныг чадаг шеригниң» чаныш-сыныш чок, маадырлыг болгаш эрес-дидим чоруун Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында дүшкүүрлүг болгаш кара сеткилдиг дайзын бодунуң карактары-биле көрген. Тайбың хүннерде десантчы дайынчылар боттарының албан-хүлээлгезин төлептиг күүседип, делегей терроризминге болгаш политиктиг дээрбечи чорукка эртери болдунмас камгалал болуп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва АССР-ниңалдарлыг тудугжузу, Россияның «Монтажспецстрой»-нуң Хүндүткелдиг монтажниги, Күш-ажылдың Кызыл Тук болгаш Улустарның найыралы, Тыва Республика Ордени орденнерниң эдилекчизи Аркадий Поручникке август 1-де ооң 80 харлааны-биле байыр чедирген. «Хүндүлүг Аркадий Прокопьевич! Силерниң чуртталгаңарда онзагай болуушкун – төрүттүнген хүнүңерден бээр 80 харлааныңар-биле чүрээмниң ханызындан изиг байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Бодуңарның 60 чыл бүгү күш-ажылчы чуртталгаңарны ынак ажылыңар – монтажниктиң мергежилинге, шеригге техниктиг монтаж батальонунга албан-хүлээлге эрттиргениңерден бээр тураскааттыңар. Тывага экономиканың болгаш социал адырның улуг хемчээлдиг тудугларын тудуп эгелээни-биле Силерни, бедик мергежилдиг специалисти, Кызылче монтажниктер коллективин тургузары-биле чоруткан. Силерниң туда удуртулгаңар-биле тудуг индустриязының болгаш коммунал ажыл-агыйның, аъш-чем болгаш чиик үлетпүрнүң, эвилел чергелиг «Тыва даг-дүгү» биле «Тывакобальт» комбинаттарынга, спорт тудугларынга, Национал музейге болгаш өске-даа тудугларга нарын технологтуг дериг-херекселдерни тургузуп турган. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, Силерниң киржилгеңер чокта ажыглалга кирген бүдүрүлгени республикадан тывары берге.
Тере-Хөл кожууннуң Кунгуртуг суурга чаңчыл болган, чылдың эртер көдээ ажыл-агыйның малчыннар байырлалы «Наадым-2014» суурнуң «Заречная» стадионунга бедик деңнелге эрткен. Суурнуң чону, сумулар Эми, Шынаа, Каргы, Балыктыгдан чалаттырган төлээлер, малчыннар база Улуг-Хем, Өвүр, Эрзинден аалчылар, спортчулар, аът салыкчылары, мөгелер кээп киришкен. Наадымга кожууннуң Шынаа сумузу ийи өгнү тиккен. Байырлыг ажыдыышкынны кожууннуң чагырга даргазы Андрей Александрович Салчак ажыткаш, кожууннуң алдарлыг малчыннарынга байыр чедирип, ажыл-ижинге чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды күзевишаан, шаңналдарны тывыскан. Тере-Хөл кожууннуң чагыргазы «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг сарлыкчызы — 2014» хүндүлүг атты Адыя Андреевич Кызылга, «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг хойжузу – 2014» атты Белекмаа Ивановна Артынага, «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг чылгычызы — 2014» атты Айдыс Най-оолович Найданга, «Көдээ ажыл-агыйның алдарлыг малчыны» Ирина Ивановна Банданга, Орлан Иванович Найданга тывыскан.
Арга-арыгже кирерин кызыгаарлаары-биле Тывада 218 кижиден өртке удур 43 таңныыл черлери тургустунган. Республиканың «Авиаарга-арыг камгалалы» КАА-ның медээзи-биле, республиканың девискээринге 17 арга-арыг өрттери демдеглеттинген. Ниити шөлү – 2451,2 гектар, ол өрттерниң дөртү улуг хемчээлдиг. Арга-арыг өрт айыылының эгелээн үезинден бээр Тывада ниитизи-биле 133 арга өрттери бүрүткеттинген. Ниити шөлү – 7851,51 гектар. Тываның күрүне арга ажыл-агый комитединиң медээлеп турары-биле алырга, эрткен чылдың ол-ла үези-биле деңнээрге, демдеглеттинген өрт саны 12 азы 10 хуу өскен. Өрттүң 60 хуудан эвээш эвес кезии, оларның иштинде хыналда чок хову шөлдерде өрттер кижилерниң хайындан болуп турар. База ол ышкаш өрттүң элээн хөй кезии диңмирээшкин-кызаңнаашкындан хып үнүп турар.
Чеди-хөлчүлер малчыннарының ажыл-ижин түңнеп, Наадым байырлалын Сайлыг сумузунуң көктүг-шыктыг стадионунга эрттирген. Бо удаада оларның байырлалы мурнуку чылдардан ылгалдыг болуп, кызылчылар хоорай хүнүн малчыннар-биле кады демниг демдеглээннер. Кызылчылар биле чеди-хөлчүлерниң кады ажылдажылгазы ол хүнден эгелээн. Долгандыр ногаан, шыргай арга-эзимниг бедик даглар бүзээлээн суурнуң стадионун каас-шиник кылдыр дерип каанын көрүптерге-ле, езулуг байырлал шинчилиг. Докулчак ак кидис өглер, сумулардан келген аалчыларның чаглактаныр майгыннары база ында-мында шаараңнашкан улуг-бичии, аът-хөлдүг улус-ла хөй. Кымыскаяктар өөнге дөмейи аажок. Наадымның киржикчилериниң чыскаалы. Ооң бажында дерип каан аъттарлыг, тыва хептерлиг аът мунукчулары баштап алган. Оларның соонда кожууннуң депутаттары, Сайлыг, Хендерге, Элегес, Хөлчүк, Чал-Кежиг сумуларының көдээ ишчилери, Хову-Аксының албан черлери болгаш Кызыл хоорайның мэриязының ажылдакчылары чыскаалыпкан. Элегестиң муңчу малчыны Вячеслав Маскыр байырлалдың тугун көдүрдү.
80 харлаар юбилейинге Тываның көскү күрүне болгаш партия ажылдакчызы, 1973-1991 чылдарда Совет Эвилелиниң Коммунистиг партиязының Тыва область комитединиң бирги секретарынга ажылдап чораан, республиканың хөй-ниити амыдыралынга бодунуң ханы угаан-сарыылы, арга-дуржулгазы-биле улуг салдарлыг политик Григорий Чоодуевич Ширшин бо чылдың август 5-те 80 харлаар. Ол Эрзин кожууннуң Нарын сумузунуң малчын арат өг-бүлезинге төрүттүнген. Бодунуң күш-ажылчы амыдыралын улус судунуң секретары бооп эгелээн. Комсомолдуң район комитединиң организастыг килдизиниң эргелекчизинге ажылдап турган. Шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, ийи чыл дургузунда Мөренниң ортумак школазынга башкылаан. Комсомолдуң Эрзин район комитединиң ийиги, ооң соонда бирги секретары, комсомолдуң Кызыл хоорай комитединиң бирги секретары, ВЛКСМ-ниң Тыва область комитединиң ийиги, ооң соонда бирги секретары албан-дужаалдарга 1957-1967 чылдарда ажылдаан.
Тывага июнь 1-де делегейниң бирги скульптура шуулганының киржикчилериниң белеткеп кылганы элээн каш чаа скульптуралары сентябрьда Тываның чаарттынган найысылалын каастай бээр. Тыва уран-шеверлер Москвадан, Красноярскиден, Моолдан болгаш Киргизиядан келген коллегалары-биле кады бир ай ажыг үениң дургузунда маны-даштан кижилерниң, мал-маганның дүрзү-хевирлерин чонуп кылып турарлар. Ол кылыглар тыва черге көшкүн чоннуң амыдыралын долузу-биле көргүзер. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол оларның ажылдап турары шөлчүгежинге чораан. Республика удуртукчузунуң кичээнгейи дээш скульпторлар өөрээн болгаш боттарының ажылының дугайында улуг сеткил-ханыышкын-биле чугаалап турганнар. Хевир-дүрзүлерниң онзагайын өөрүнден дыңнаанын Чазак Даргазы чугаалаан болгаш оларның авторлары-биле таныжып алыр сорулгалыын, дүрзүлерни каяа тургузарын оларның-биле сүмележир күзелдиин дыңнаткан.
Төп шериг округунуң командылакчызы генерал-полковник Владимир Зарудницкий ажыл-албан аайы-биле Тывага кээп чорааш, курлавырда майор Шолбан Кара-оолга курлавырда подполковник шериг атты тывыскан. Тываның Баштыңынга шериг эргени тыпсырының езулалы Кызылдың аэропортка Төп шериг округунуң бедик албан-дужаалдыг офицерлериниң киржилгези-биле эрткен. «Россияга бараан бооп тур мен!» деп сөстер-биле чаа погоннарны хүлээп алгаш: «Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези-биле чергелештир чурттуң камгалалын күштелдирер дээш, ам-даа хөй чүүлдерни кылыр бис» — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Тываның Баштыңы өзүлдениң чаа базымнарынга даянгаш, Ак-Довурак хоорайның сайзыралының планын ажылдап кылыр сорулганы салган.
Чайгы үеде республиканың бүгү кожууннарын эргип кезиири, тус чер эрге-чагыргаларының канчаар ажылдап турарын көөрү Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга чаңчыл апарган. Ол аңаа хоочуннар-биле, башкылар-биле, малчыннар-биле ужуражылга база эрттирип турар. Республиканың федералдыг эрге-байдалдыг апарган юбилейлиг байырлалдарын муниципалдыг тургузуглар кандыг чедиишкиннер-биле уткуп турары чугула апарган. Июль 20-де Барыын-Хемчик кожууннуң чурттакчылары-биле ужурашкан соонда, Шолбан Кара-оол тургустунганындан бээр 50 харлаан Ак-Довурак хоорайга барбас аргажок болган, ону чон Тываның ийиги найысылалы деп санап турар. Ак-Довурак ажыл-ишчи кижилерниң хоорайы болуп турган-даа, болуп-даа турар, оон бедик мергежилдиг кижилер, сураглыг удуртукчулар, инженерлер, орук ажылдакчылары, коммуналчылар үнгүлээн дээрзин ол демдеглээн.
Июль 24-те Yндезин тыва культура төвүнге «Тувинская правда» солуннуң 90 чыл оюнга тураскааткан байырлал болуп эрткен. Аңаа редакцияның журналистери, ажылдакчылары, бижикчилери, номчукчулары болгаш массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары – коллегалары, чалаткан аалчылар киришкен. Фойеже кирип кээрге-ле, коридорнуң ортузунда делгээн хана-солуннар хамыктың кичээнгейин хаара тудуптар. Ында редакцияның аңгы-аңгы чылдарда ажыл-амыдыралын, хоочун база аныяк солунчуларны оон көрүп, сонуургадывыс. Бай төөгүлүг солун-дур. Хурал эгелээр бетинде улус-чон залга олуттарны ээлептери билек, экранга бижиткен кино-чурук дамчыштыр «Тувинканың» аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан журналистериниң чугаазын дыңнадывыс.
«Сибирь – идегелдиң девискээри» шуулганынга келген журналистер Тываның сайгарлыкчы бүдүрүкчүлериниң Арат шөлүнге делгээн барааннарын база сонуургаан. Ук делгелге үезинде болган конференцияга республикада чарлаттынган губернатор төлевилели «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» дугайында Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев кысказы-биле таныштырган: «Тыва боттарының бүдүрген барааннарын республикадан дашкаар сайгарып ап турар. Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин ажылдап кылган. Ажылгыр, кызымак сайгарлыкчылар боттарының барааннарын бүдүрери-биле суур бүрүзүнде биче бүдүрүлгелерни тургузуп, ажылын шуудады берген». Тус черниң бүдүрген барааннарын делгеп салган сайгарлыкчылар республиканың ырак-чоок суурларында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң киржикчилери болдулар. Майгыннарда делгеп салган барааннарны эргий кезээш, олардан сонуургаан айтырыгларымны салдым:
100 чылче базымнар 2014 — чугула болгаш шиитпирлиг чыл болуп төөгүге артар. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш найысылал Кызыл хоорайның 100 чылын күзүн демдеглээр бис— ол онза чугула ужур-дузалыг юбилейлер-дир. Аңаа уткуштур республиканың сайзыралынга көскү өскерилгелерни чедип алыр болгаш келир үениң чогумчалыг таваан салыр ужурлуг. Эге базымны кылыр болгаш Тываның чаа, чырык овур-хевирин шимээр тудугларны кылыр арга тургустунганы-биле хоорайның ол-бо чүгүнде тудуг ажылының кидин түлүк чоруп турарын эскербес аргажок. «Байырлалдың чугула тудугларының аразында Енисейниң эриин чаартыры база кирген. Күчүлүг Енисей эгезин моон алган, келир үеде Тываның найысылалының таваан маңаа салган. Бо черниң онзагай демдектери биске хөйнү сөглеп турар. «Каттышкан хемнер — каттышкан салым-хуу». Тываның болгаш Россияның ниити салым-хуузу маңаа доңнашкан. Улуг-Хемниң эриин ооң төөгүзүнге төлептиг кылдыр чаартып кылыр сорулганы ыяап-ла эки күүседир ужурлуг бис» — деп, Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол айыткалында эрик кыдыының ажылын база демдеглээн.
Барыын-Хемчик кожууннуң төвү Кызыл-Мажалык суурга келир чылын чаа школа туттунар. Ол ажылга 345 млн. рубльди республика бюджединден тускайлаан. Оон аңгыда 280 олуттуг уруглар садын ажыглалга киирери база көрдүнген. Шекпээр болгаш Барлык суурларда спорт шөлдери көскүзү-биле чаарттынар, ол ажылга 2 млн.250 муң рубль көрдүнүп турар. Чамдык школаларга септелге кылып алыры-биле 250 муңдан 800 муң рубльди тускайлаар. Шекпээр суурда уруглар садының оран-савазын чаартып кылырынга 19 млн. рубльди хары угда төлээр. Ол дугайын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бо чылдың июль 20-де Барыын-Хемчикке болган малчыннар наадымының үезинде дыңнаткан. Мурнунда ол ук кожууннуң чурттакчылары-биле ужуражылга үезинде кирген чагыгларның барык дөгерезин күүсеткенин база ол дыңнаткан. Ооң сөстерин чурттакчылар улуг сеткил ханыышкын-биле хүлээп алган, чүге дээрге сөөлгү үеде көдээде амыдырал хайныышкынныг апарган. Аныяк өг-бүлелерниң саны көвүдээн, ооң уламындан уруглар саны база немешкен. Чаа школага болгаш уруглар садынга малчыннарның уруглары баарлар. Бо чылын Барыын-Хемчиктиң 35 чаштары Крымга халас путевка-биле дыштанганнар, 70 кижи Россияның өске лагерьлеринге дыштаныр. Путевкаларны хөй кезиинде малчыннар уругларынга берген. Санитар «УАЗ» машинаны болгаш «Волганы» социал ажылдакчылар ажыглаар кылдыр чагырга черинче дамчыткан.
«Тувинская правда» солун-биле мээң харылзаам Светлана Владимировна Козлованың ады-биле холбашкан. Бо кайгамчык аттың артында катаптаттынмас овур-хевир, чогаалчының болгаш журналистиң улуг талантызы, мерген угаанныг дагдыныкчының, эриг баарлыг ие кижиниң салым-чаяаны чаштып чыдар. Эгелеп чоруур авторларга ол кайгамчык камныг кижи. Ынчангаш «Исток» чечен чогаал каттыжыышкынын дыка хөй чылдарның дургузунда удуртуп келген. «Исток» дугайында душ бооп билип каан мен. 1971-1972 өөредилге чылында (Тывага ажылдап эгелээн чылым ол чүве) Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг суурга башкылай берген мен. «Тувинская правда» солунче чечен чогаал каттыжыышкыны тургузуп алыр дугайында саналдап чагаа бижээн мен. Бистиң Соңгу Осетияга ындыг чечен чогаал каттыжыышкынын тургузуп алгаш турган бис. Ол санал-чагаам-биле катай элээн каш шүлүктеримни база чоруттум. Светлана Владимировна дораан харыылаан, ындыг чечен чогаал каттыжыышкыны бар, ооң адын «Исток» дээр деп. Кызылга келгеш, ыяап-ла редакцияже бакылап кээп турарын чагып каан болду. Шүлүктеримни база дораан солун арнынга парлаан, а ооң соонда өзүп орар даш чонукчуларының дугайында «Даш тоол» деп очеригимни «Тувинская правда» чырыткан. Ол очерктиң маадырлары Валерий Ооржак биле Александр Ойдуп шагда-ла Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүннери апарган, оларның ажылдары болгаш ат-сураа хөйге дыка эки билдингир.
Найысылалдың чаартылгазы Кызыл хоорайның төп кезээниң чаартылгазы чиңгине планның төлевилелинде кирген. Эрги оруктар чаарттынып турар, чадаң ыяштарны тарып, төп черниң даштыкы хевирин үреп турар садыг төптерин өскээр көжүрери-биле ажылдар эгелээн. Найысылалдың Тыва эки турачылар кудумчузу удавас чаа Арбат шөлү кылдыр хуула бээр. Хоорайның төп кудумчуларының аян-шинчизи шевергин, чараш апаар. Чаа тыва Арбатка эрткен-дүшкен улуг-бичии улус дыштаныр аргалыг болур. «Бо ажылдың баштайгы чадазы «Найырал» кинотеатрындан Россельхозбанкының дужунга чедир Арбаттың девискээри кылдыр көрдүнген. Хоорайның хевирин онза көрүштүг кылырын планнаан. Ол чоокта үүрмек барааннарның бичежек үгектерин ап кааптар. Чаартылга ажылынга чарыгдалдың түңү улуг. Ынчангаш Кызыл хоорайның 100 чылынга «Далайга дамды дуза» деп фондуну тургускан бис. Төп кудумчуну чаартып кылырынга хоорай чагыргазының ажылдакчылары боттарының ай дургузунда ажылдаан шалыңын берген база сайгарлыкчылар акша-көпеекти агар санче шилчидип эгелээн. Чүгле хоорайның бурунгаар хөгжүлдезинге эвес, төрээн республикавыстың сайзыралынга үлүг-хуузун киириштирип турар. Бо орукка чүгле чадаг кижилер кылаштажыр болгаш машиналар маңнавас кылдыр төлевилелде ынчаар киирген.
Тываны Россияның өске девискээрлери-биле харылзаштырып келген кара чаңгыс улуг орук амгы үениң делгем автомагистралы М-54-түң төөгүлүг ады — Ус оруу. Күчүлүг Улуг-Хемниң бир адыры Ус хемниң адындан ооң ады укталган. Бо орукту тударын XIX векте Тыва биле Россияның аразында ажыл-агыйжы болгаш садыг харылзааларының тывылганы негей берген. Орус садыгжы Н.В.Веселов бодунуң бараан чиңин Тываже 1863 чылдың март айда эң-не баштай чоруткан. Ооң соонда орус садыгжылар Тывага садыг паараңнарын ажыдып, тус черниң чонундан мал, өлүк аймаанга, пөс-таавы, эт-сепке орнап ап турар апарганнар. Саян сынны ажылдыр орук тудар дугайында айтырыгны садыгжы Г.П.Сафьянов кончуг идепкейлиг көдүрүп турган. 1909 чылда Россияның Күрүне Думазы орукту тудуп эгелээриниң дугайында шиитпирни хүлээп ап, баштайгы дээрезинде 1,25 млн. рубль акшаны үндүрген. Ол шагда орус акшаның үнези дыка улуг турган болгаш, бо дээрге кончуг хөй акша-төгерик-тир. Инженер А.Глебовичиниң төлевилели-биле Ус оруунуң тудуун 1910 чылда эгелээн. Олче көшкүн орус тараачыннарны, шөлүттүрген херектээннерни, тус черниң чурттакчыларын хаара туткан. Хамык ажылды хол-биле кылып, чүъктер сөөртүрүнге аъттарны ажыглап турган. Чон Ус оруу-биле ону туткан шаа-биле аргыжып эгелээн.
Журналистер шуулганындан Тыва Республиканың төөгүзүнде болгаш Тываның журналистериниң амыдыралында бир уттундурбас улуг болуушкун болуп эрткен. Ол дээрге «Сибирь – идегелдиң девискээри» деп журналистер шуулганы-дыр. Ооң байырлыг ажыдыышкыны ТР-ниң Чазак Бажыңының хуралдаар залынга болган. Сибирьниң бүгү булуңнарындан келген журналистер болгаш Москвадан хүндүлүг аалчылар – шупту ийи чүс ажыг массалыг инфомация чепсектериниң ажылдакчылары ол шуулганга киришкен. Байырлыг хуралга олар националдар аразында хамаарылгаларны аяннаштырарынга массалыг информация чепсектериниң ролюнуң дугайында чугааны кылган. Чыылган хөй журналистерниң мурнунга байыр чедирип сөс алгаш, ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол чүнүң-даа мурнунда мындыг улуг, хүндүлүг шуулганны хүлээп ап, ону организастап эрттирер ээлери боор эргени берген РФ-тиң Журналистер эвилелиниң баштаар черинге, ооң даргазы Всеволод Леонидович Богдановка, Ажык-чарлыг чорук камгалалының фондузунуң президентизи Алексей Кириллович Симоновка өөрүп четтиргенин илереткен. – Журналисчи мергежилиңерниң тергииннери болгаш силер сөстүң күжүн кымдан-даа артык эки билир силер, ылаңгыя амгы информастыг технологиялар чүс чылында. Силерниң ажылыңар чонга дыка херек. Украинаның мурнуу-чөөн талазында дайынчы хөделиишкиннерни, ында байдалдың шынын хөйнүң караанга көргүзүп чедирер дээш журналистер солдаттар-биле дөмей амы-тынын артынче каггаш, эрес-дидим ажылдап чоруп турарын көрүп тур бис. Ол дайында Россияның журналисчи ниитилели кижи хорамчазынга таваржып эгелей бергени хомуданчыг болбас аргажок. Бүгү делегейге шынны көргүзери ол хире аар «өртектиг» болуп турары ол-дур — деп, Шолбан Валерьевич демдеглээн.
«Сибирь – идегелдиң девискээри» деп журналистер шуулганының үезинде «Сибирика» сайттың редактору, Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң шаңналының лауреады, «Сибирьниң журнализи» аттың эдилекчизи Олег Нехаев «Журналистикада майыктарның (стереотиптерниң) кулданыышкынындан адырлып алырының херек кырында аргалары» мастер-классты эрттирген. Олег Алексеевич — журналистикада тапталы берген майыктардан хостуг болурунуң, материалдар белеткээрде канцеляризмнерни ажыглаарының удурланыкчызы. Канцеляризмнерни эң ылаңгыя даргалар хөй ажыглап турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Родина» журналга интервьюзунга, канцеляризмнер ажыглавайн, республиканың дугайында билдингири-биле чугаалап бергени ооң угаан-сагыжының хостуунуң херечизи дээрзин Олег Нехаев демдеглээн.
Аныяктарның «Дүрген-2014» шуулганының киржикчилери Тываның Баштыңынга бизнес-төлевилелдерин кииргеннер. Ол дугайын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяктарның «Дүрген-2014» өөредилге шуулганының киржикчилери-биле ужуражылга үезинде дыңнаткан. Мурнуку чылдарда дег, Тывада, Россияның өске регионнарында, оон туржук, даштыкыда дээди болгаш тускай ортумак өөредилге черлеринде өөренип турар оолдар болгаш кыстар-биле чугаа ажыт-чажыт чок болган. «Чыл санында эртип турар бо шуулганның кол сорулгазы — ажыл-чорудулганың аңгы-аңгы хевирлеринге чугула төлевилелдерни ажылдап кылып шыдаар аныяктарны илередири» — деп, Чазак Даргазы дыңнаткан. «Силерден ажыктыг саналдарны хөйнү манап турар бис, ооң соонда күрүне деткимчезин аңаа тургузар — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. - Аныяктарның республика амыдыралынче ханылап кирери, ооң сайзыралының «моторжугажы» болуру күзенчиг. Ынчангаш силерниң-биле ажылдаар кылдыр тодаргай төлевилелдерни күүседириниң талазы-биле эксперттерни чалаан ужурувус-даа ында. Мындыг ужуражылгалардан ажыктыг чүүлдер алырынга сонуургалым улуг. Силерден кол негелде — шыырак билигни чедип алыры, баштай бодаарга, шыдаттынмас ышкаш төлевилелдерниң күүселдезинге киржир үени эрттирбези чугула. Аныяк назын дораан эрте бээр, профессионал өзүлдениң таваан салып, четтигер ужурлуг силер. Оон аңгыда силерни регионну сайзырадырының оруктарын саналдаар кижилер деп идегеп турар бис».
Орус дыл башкылаашкынының дугайында Россияның Чазаа орус дылды өөредип турары чогуур деңнелге четпейн турар девискээрлерге орус дылды башкылаарының тускай сорулгалыг программазын белеткээрин РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызынга дааскан. Ол дугайында Россияның Чазааның чанында орус дыл талазы-биле чөвүлелдиң хуралынга сайгарган, ону Чазак Даргазының оралакчызы Ольга Голодец башкарып эрттирген. Тываның үлегерин езугаар орус дылды деткиириниң онза хемчеглерин алыры чугула дээрзин сөөлгү ЕГЭ-ниң түңнелдери көргүскен, Голодецтиң чугаалап турары-биле алырга, «орус дылды школага канчаар өөредип турарын илдеңи-биле ажыткан». Орус дылды өөредири чогуур деңнелге четпейн турар болгаш онза хемчеглерни алыр ужурлуг регионнарның даңзызын чөвүлелге тургускан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бо айтырыгны 2007 чылда көдүрүп турар үеде орус дылды билириниң деңнели Россия Федерациязының 10 регионнарында, ооң иштинде мурнунда бо талазы-биле чогумчалыг деп санадып турган Якутияда болгаш Бурятияда чогумчалыг эвес болган.
«Звезда» телеканалдың тырттырыкчы бөлүү Тываның девискээринге ажылын бо хүннерде доозуп турар. Ийи неделя дургузунда бөлүктүң кежигүннери бүгү республиканы эргип кезээн. Кызыгаар чоогунуң районнарының чурттакчылары болгаш малчыннары-биле ужурашканнар, аңчылар болгаш балыкчылар-биле чугааны кылганнар. Тываларның хүн бүрү амыдыралын сонуургап көргеннер, а ол ышкаш хоорайжыларның канчаар чурттап турарын сонуургааннар. Оларның сорулгазы — амгы Тываның амыдыралының дугайында фильмни тырттырары. Июль 17-де регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол-биле бөлүктүң ажылдакчылары ужурашканнар, журналист Никита Рудаков айтырыгларны салган. — Протекторатты чарлаан соонда чүс чыл, бистиң күрүнениң составынга Тываның киргенинден бээр 70 чыл эрткен соонда Россия-биле чоокшулажылга Тываны чогумчалыг кандыг чүүлдерге чедиргенил?
Журналистер шуулганы Июль 18-те ТР-ниң Чазак Бажыңынга журналистерниң «Сибирь – идегелдиң девискээри» шуулганының байырлыг ажыдыышкыны болган. Аңаа Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол, Россияның Журналистер эвилелиниң баштаар чериниң даргазы Всеволод Богданов, ТР-ниң информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсак, Кемерово, Омск, Томск, Тюмень, Новосибирск областардан, Красноярск, Алтай крайлардан, Бурят, Хакас республикалардан, Ямал-ненец автономнуг округтан, Москвадан келген журналистер болгаш Тываның массалыг информация чепсектериниң төлээлери киришкен. Шуулганның байырлыг хуралы Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң байыр чедириишкини-биле ажылын эгелээн. Ш.В.Кара-оол Сибирьниң журналистеринге республика бо чылын Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн демдеглеп турарын, тыва-орус чоннарның аразында акы-дуңмалышкы харылзааларын, ылаңгыя Ада-чурттуң Улуг дайынынга тыва эки турачыларның эрес-дидим тулушканын чоргаарал-биле чугаалаан. Июль 24-те 90 харлаар эң-не хоочун «Тувинская правда» (баштайгы ады «Кызыл тараачын») солунунуң республикага интернационалчы чорукту хевирлээринге киирген улуг үлүг-хуузун база онзалап демдеглээн.
Тываның Чазаанга ИХЯ-ның болгаш ОБЯ-ның Тыва Республикада төлээлериниң, республиканың Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының, а ол ышкаш Медицина камгаладылгазының девискээр салбырының ажылдакчыларының киржилгези-биле чөвүлел хурал болган, ону Тыва Республиканың Баштыңының Администрациязының болгаш ТР-ниң Чазак Аппарадының удуртукчузу Аяна Шойгу эрттирген. Чөвүлел хуралга Украинадан республика девискээринче дезип чедип кээп турарларның дугайында нормативтиг эрге-хоойлу актызының төлевилелин ажылдап кылырынга хамаарыштыр айтырыгны сайгарган. Медицина камгаладылгазының девискээр салбыры дескеннерниң даңзызын тургузар. «Украинаның хамаатыларынга түр чурттаар черни чурттуң девискээринге тып бээриниң талазы-биле эргежок чугула хемчеглерни алыр сорулганы Россияның Чазаа регионнарның мурнунга тургускан — деп, Аяна Шойгу чугаалаан. — Ынчангаш келген кижилерниң аъш-чеминден эгелээш, медицина хандырылгазынга чедир айтырыгларны боданыр ужурлуг бис».
«Тыва — хөгжүлдениң девискээри» Июль 15-те Таңды кожууннуң Дүрген-Оруу деп черге «Тыва — хөгжүлдениң девискээри» («Дүрген–2014») аныяктарның өөредилге чыыжының байырлыг ажыдыышкыны болуп эрткен. Ону дөрт чыл дургузунда ТР-ниң Чазааның деткимчези-биле ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамы, Тыва Республиканың Аныяктар чазаа белеткеп эрттирип турар. Бо чылын чыышка Тываның 16 муниципалдыг тургузугларындан болгаш Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск, Томск, Иркутск, Абакан дээш, оон-даа өске хоорайларда өөредилге черлериниң студентилериниң 14 землячестволарындан ниитизи-биле 400 ажыг кижи киржип турар. Чыыштың программазы ажыктыг болгаш солун. Хүннүң бирги чартыында аныяктар өөредилгелерге киржип, арга-дуржулгазын, билиглерин байлакшыдып алыр, ооң соонда дыштанылга болгаш спорт хемчеглеринге идепкейлиг киржип турар. Өөредилгени ийи аңгы хевирге тодараткан: «Социал төлевилелдерни ажылдап кылыры» база «Аныяк сайгарлыкчының школазы». Чедиишкинниг сайгарлыкчы чоруктуң дүрүмнери болгаш ооң ужур-дузалыг чорудулгазының дугайында кичээлдерни Красноярск хоорайның экономика институдунуң башкызы С.В.Трунов, аныяктар херектериниң талазы-биле федералдыг агентилелдиң Тыва Республика талазы-биле куратору А.В.Грищенко, Москваның делегей чергелиг бизнес школазының башкылары А.В.Крылов, И.Б.Крымский база республиканың ат-алдарлыг актерлары, Тываның янзы-бүрү албан черлериниң ажылдакчылары эрттирер.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң интервьюзун «Родина» төөгү журналының «Тыва болгаш Россия: 100 чыл кады» деп тускай үндүрүлгезинге парлаан. Айтырыгларны корреспондент Сергей Антоненко салган. — Бо чылын Тыва улуг үш юбилейни — Тываны (Урянхай крайны) Россияның хайгааралынга алганының 100 чылын, бодунуң найысылалы — Кызыл хоорайны үндезилеп тургусканының 100 чылын болгаш Россия Федерациязының составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылын демдеглээр болгай. Төөгүнүң ол болуушкуннары кандыг чылдагааннардан база кандыг байдалдардан болганыл? — Россияның Тыва-биле, ниитизи-биле национал республикалар-биле эвилелин Барыын чүк колония кылдыр күш-биле кииргени, өске күрүнениң девискээрин эжелээни деп санап турар дээрзин билир мен. Украинада болуушкуннар-биле холбаштыр ол улам чидигленген. Тыва бо талазы-биле оларга чемиш болбас. Ол Россияның составынга ийи удаа кирген, кайызында-даа эки тура-биле.
Тываның мелиорациязы Июль 15-те ТР-ниң Чазааның Бажыңынга РФ-тиң көдээ ажыл-агый яамызының Мелиорация департаментизиниң директору Даниил Путятинниң удуртулгазы-биле ажыл-агыйжы хурал болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң көдээ ажыл-агый, экономика, саң-хөө, чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының сайыттары, Таңды, Чеди-Хөл кожууннарның чагырга даргалары база «Тывамелиоводхоз» эргелелиниң директорунуң хүлээлгелерин күүседип турар Иван Космогоров олар киришкен. Республиканың мелиоративтиг комплекизиниң чаартылгазының талазы-биле федералдыг ведомство-биле кады чорудар хемчеглерниң дугайында сайгарып чугаалажыры — хуралдың кол айтырыы болган. «РФ-тиң көдээ ажыл-агый сайыды Николай Федоров биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң мелиорация чаартылгазының талазы-биле ат салган шиитпири езугаар Даниил Путятин Тывада чедип келген» — деп, республикада агроүлетпүр комплекизиниң адырын харыылап турар, ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев чугаалаан. «Республикада ниитизи-биле 49 суггарылга системазы бар, оларның сези федералдыг өнчү-хөреңгиде. Республикада херек кырында чүгле 37, ооң иштинде 5 күрүнениң база 32 муниципалдыг суггарылга системаларын ажыглап турар. Оларның хөй кезиинге капиталдыг септелге болгаш чаартылга негеттинип турар. 14,2 муң гектар азы шөлдерниң 45, 8 хуузу суггартынып турар.
Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылы болгаш Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылынга уткуштур кылып турар тудугларның амгы үеде байдалын сонуургап көрээлиңер. Бо талазы-биле ТР-ниң Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылгазының яамызының дыңнадып турары-биле алырга мындыг: Тываның хөгжүм-шии театрының чаартылгазы. Тудуг ажылдарынче 2013 чылда 90 000,0 муң рубль көрдүнген. Федералдыг бюджеттен – 63 100,0 муң рубль, республика бюджединден – 26 900,0 муң рубль. Тудуг албан чери – КБУ «Капитал тудуг эргелели». 2014 чылдың февраль айда сценаның тудуу доозулган. Театр чанында сесерликтиң чаартылгазы адакталып, ногаанчыдылга ажылы кидин түлүк. Улусчу чогаадылга бажыңы. Тудуг албан чери – «Компас» КХН. Тудуг ажылдарынче 2013 чылда 85 500,0 муң рубль көрдүнген. Федералдыг бюджеттен – 60 000,0 муң рубль, республика бюджединден – 25 500,0 муң рубль. Тудугнуң төлевилели езугаар вестибюльду, биче залдарны, репетиция залын, ТР-ниң Культура яамызының өрээлдерин эде тудары көрдүнген. Иштики каасталга ажылдары болгаш даштыкы ханаларны чылыглап база национал хевир-биле каастаар хемчеглер чоруп турар. Амгы үеде чаарттынган оран-бажыңны барык белен деп болур. План езугаар 2014 чылдың август 15-ке чедир тудуг доостур ужурлуг.
Тываның аныяк сайгарлыкчыларының шуулганынга Москваның, Новосибирскиниң болгаш Томскиниң бизнес-школаларының консультантылары киржир. ТР-ниң Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамызының «Тыва — сайзыралдың девискээри» деп төлевилелге дүүштүр организастааны аныяктарның «Дүрген-2014» шуулганы Тывага июль 14-тен ажылын эгелээн. Тургустунган чаңчыл езугаар шуулган Таңды кожуунда чараш бойдус чурумулдыг Дүрген-оруу деп черге турисчи слет хевирлиг болуп эртер. Шуулганның организакчыларының дыңнадып турарын езугаар алырга, аңаа киржириниң чагыын республиканың 17 кожуунундан, а ол ышкаш тыва студентилерниң чаңгыс чер-чурттуглар бөлүктеринден база Россияның 15 регионундан киирген. Оон аңгыда Москваның, Новосибирскиниң болгаш Томскиниң бизнес-школаларының башкылары Тывага келирин дыңнатканнар, олар шуулганга лекциялар номчуур болгаш өөредилгелерни эрттирер.
Кызыл хоорайның 100 чылынга Аныяк республиканың төвү, күчүлүг Улуг-Хемниң кыдыында Кызыл хоорай ажыл-агыйның аңгы-аңгы адырларының аайы-биле шапкын сайзырап турар. Ол бүгү ажыл-агыйның бир кол өзээнге аай-дедир аргыштырылга судалы – оруктар хамааржыр. Найысылалдың оруктарында чаартылга ажылы майда-ла эгелээн. Кызыл партизаннар, Щетинкин-Кравченко, Найырал, Чүлдүм, Тыва эки турачылар, Комсомольская болгаш Московский кудумчуларында аргыштырылга оруктарының септелгезин «Восток» КХН-ниң орукчулары кылып турар. Хоорайның төвүнде Комсомольскаядан Чүлдүм кудумчузунга чедир кызаа турган орукту калбартып, асфальт-биле шыпкан. Ам автомашиналарның аай-дедир эртеринге болгаш чадаг улус кылаштаарынга таарымчалыы кончуг апарган. Ындыг болзажок, ам-даа чедир кылыр ажылдар хөй: кудумчу чырыдылгазын тургузар болгаш оруктуң кыдыын дургаар ногаанчыдылганы чорудары база планда кирген. Ол чоокта «Долаан» базаары автомашиналар шөлү кылдыр эде чаарттынган. Ында чүгле баш таарар үгек ол черниң хевирин үреп артканы чаржынчыг.
Июль 1-ден эгелеп Кызылда Президентиниң кадет училищезинче сургуулдарны хүлээп алыр комиссия Төп шериг округунуң шериг өөредилге килдизиниң начальниги Михаил Зырьяновтуң удуртулгазы-биле хоорайның 12 дугаар ниити билиг школазының баазазында ажылдап турар. Кызылда Президентиниң кадет училищезинче сургуулдар хүлээп алырының ажылында ТР-ниң Шериг комиссариады, ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем, Кадык камгалалының болгаш Информатизация болгаш харылзаа яамылары, ТР-ниң Өг-бүле талазы-биле агентилели хаара туттунган. ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы училищезинче кирериниң шылгалдаларын эрттирер белеткел ажылын план езугаар бедик деңнелге чоруткан. 2014 чылдың июнь 20-де «Кызылда Президентиниң кадет училищезинче кирериниң шылгалдаларын организастаарының дугайында» дугаары 813-«д» дужаал езугаар боттарының школаларынга шилилге чадазын эрткен оолдар орус болгаш даштыкы дылдарга, математикага экзаменнерни, күш-дамыр сайзыралының талазы-биле шылгалдаларны дужааган.
Казна албан чери Июль 10-да ТР-ниң Чазааның Бажыңының хуралдаар залынга Тыва Республикада казна албан чериниң эргелелиниң тургустунганындан бээр 20 чыл болган юбилейинге тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Аңаа федералдыг казна албан чериниң административтиг эргелелиниң начальниги Андрей Гурович, ТР-ниң садып алыышкын адырында контроль системазының таарыштырылга талазы-биле сайыды Юрий Килижеков, РФ-тиң федералдыг казна албан черлериниң девискээр органнарының удуртукчулары, ТР-ниң сайыттары, ТР-ниң Дээди Хуралының төлээлери база республиканың казна албан чериниң хоочуннары, ажылдакчылары киришкен. Хуралдың эгезинде ТР-ниң казна албан чериниң эргелелиниң удуртукчузу Солангы Саая Тывада казна ажыл-чорудулгазының төөгүзү, хөгжүлдези база моон соңгаар сорулгалары-биле таныштырып, солун илеткелди кылган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден байыр чедириишкинин Юрий Килижеков дамчыдып, республиканың экономиктиг сайзыралының база бир кол угланыышкыннарының бирээзи болуп турар адырның ажылдакчыларынга чедиишкиннерни, өг-бүлелеринге, чоок кижилеринге чүгле экини күзээн.
Россияның Бойдус яамызының болгаш «Бойдус» фондузунуң чарлааны Бүгү-Россияның «Россияның аллеязы» патриотчу акциязынга дүүштүр чурттуң 85 субъектизи бо чайын боттарының ногаан демдектерин шилип алыр. Ногаан демдектерни шилиириниң талазы-биле ажык бадылаашкыннар 2014 чылдың июль 1-ден август 31-ге чедир РОССИЯНЫҢ АЛЛЕЯЗЫ акцияның албан-езузунуң сайтызында (ruspriroda.ru.) чоруп турар. Бадылаашкыннарга бүрүткел негеттинмейн турар. Кайы регионнуң чурттакчызының бадылап турарын система боду тодарадыр. Чаңгыс хонуктуң дургузунда бир IP дамчыштыр 10 катап, бир регионга бирден хөй эвес бадылап болур. Хоруттунган чүүлдер база бар. Ол дээрге бадылаашкын түңнелдерин компьютер технологияларын ажыглап тургаш, эде таарыштырары-дыр. Өске арга ажыглаан бадылаашкыннарны күш чок болдурар.
Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын, Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылын байырлаарынга белеткелдиң талазы-биле организастыг комитеттиң үнүүшкүннүг хуралы Кызылга, Чазак Бажыңынга болган. Хуралды Россия Федерациязының регион сайзырал сайыдының оралакчызы Михаил Крук даргалап эрттирген, аңаа эрге-чагырганың федералдыг органнарының төлээлери, республиканың Чазааның кежигүннери, керээлиг организацияларның удуртукчулары киришкеннер. Ажылчын бөлүктүң киржикчилери Тывага июль 5-те-ле келген, хуралга чедир ийи хонук арткан турда туттунуп турар бүгү объектилерге олар четкеннер, байдалды өөренип көргеннер, ынчангаш чөвүлел хуралга чугаа элээн тодаргай болган, «тургустунган айтырыг бүрүзүнге хамаарыштыр эргелеп-башкарылга шиитпирлерин хүлээп алыры» — деп, оралакчы сайыт демдеглээн. «Бистиң бөгүнгү ажылывыс дээрге июнь 19-та Москвага сайыт Игорь Николаевич Слюняевтиң даргалаашкыны-биле эрткен оргкомитеттиң хуралының уланчызы-дыр — деп, Михаил Крук уламчылаан. — Бир чүс чыл болган юбилейлер дээрге чугула байырлал-дыр, ынчангаш аңаа уткуштур планнаттынган бүгү чүүлдер чогуур хуусаазында, эки шынарлыг күүсеттинер ужурлуг».
Июль 8-те ТР-ниң Чазак Бажыңының 1 дугаар хуралдаар залынга социал угланыышкынныг коммерцияга хамаарышпас организациялар биле хөй-ниити эгелээшкиннериниң муниципалдыг программаларын деткиир талазы-биле сайгарылгалыг семинар болган. Аңаа ТР-ниң Экономика, Социал хөгжүлде, Саң-хөө яамыларының төлээлери, муниципалдыг тургузуглар даргаларының социал политика талазы-биле оралакчылары, коммерцияга хамаарышпас организациялар удуртукчулары киришкен. Республика чергелиг семинарны ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Артур Монгал ажыдып тура, коммерцияга хамаарышпас организациялар дээрге ниитилелдиң болгаш хөй-ниити политиказының чарылбас кезээ дээрзин демдеглээш: «Олар хамааты туруш, хамааты эгелээшкин, чаңгыс демниг чорук дээн ышкаш билиишкиннерниң ужур-утказын бедидип турарлар. А амдыызында ис чок читкен бичии уругну безин чүгле шагдаалар дилеп турар болгай. Шак ындыг байдалдарда дуза кадыптар хире хөй-ниитиниң волонтержу шимчээшкиннери хевирлеттинмээн. Ол талазы-биле хөй ажылды чорудар болгаш күрүнениң аңаа хамаарыштыр көрдүнген деткимчезин бүрүнү-биле ажыглаар ужурлуг бис» — деп чугаалаан.
08.07.2014
Июль 8 — Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнү Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш Чыл санында июль 8-те, бүгү Россияда өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүн демдеглеп эрттирип турар. Ону бир дугаар 2008 чылда — өг-бүле чылында байырлап эгелээн. Христиан шажын езугаар өгленишкен улусту камгалап хайгараар Петр болгаш Феврония дээр бурганчаан кижилерни Муром хоорайда хөөржүткен. Ынчангаш өг-бүле байырлалын тургузар дугайында үзел-бодалды Владимир облазының Муром хоорайының чурттакчылары берген. РФ-тиң Күрүне Думазының депутаттарының саналы езугаар байырлалды албан езузу-биле бадылаан.
86 харлап чорааш мөчээн Көрей дайынының киржикчизи Виктор Давидович Фунтиковту Тыва орнукшуткан. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хоочуннуң төрел болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын илереткен. «Виктор Давидович бодунуң ачы-хавыяазының дугайында кажан-даа чугаалавас биче сеткилдиг болгаш ажыл-ишчи кижи чораан, а бодунуң чуртунуң болгаш чоок кижилериниң мурнунга хамааты хүлээлгезин ак сеткил-биле күүседип келген -- деп, республика Баштыңы демдеглээн. — Ол бичии оол тургаш-ла, дайынның аар-бергезин көрүп келген, ооң соонда күрүнезиниң эрге-ажыктарын ыракта Көреяга камгалап турган. Тайбың үеде-даа ол шериг кижи болуп арткан, ажыл-ишчи чоруктуң болгаш кижилерге эки хамаарылганың үлегерин көргүзүп келген. Ындыг кижи кажан-даа уттундурбас».
Өг-бүле — ниитилелдиң “көрүнчүү”. Аңаа аас-кежиктиг хөй чылдар уламчылаан тудум, ооң дазылы улам быжыгар. Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнү таварыштыр өг-бүле тудуп, кады чурттаанындан бээр 50 чыл четкен Сайын-оол Байлакович, Анна Хапынаковна олардан аас-кежиктиң чажыды чүдел дээрзин чугаалажыр аргалыг болдум. Сайын-оол, Анна Ондарлар “алдын кудазын” июнь 14-те демдеглеп эрттирген. Аңаа ажы-төлү, уйнуктары, дөргүл-төрели байыр чедирип, өөрүп четтиргениниң чылыг сөстерин йөрээген. Өгнүң эр ээзи Чадаананың ортумак школазын дооскаш, Омск хоорайның көдээ ажыл-агый институдунга өөренмишаан, ооң чанында шериг кафедразынга шериг албан-хүлээлгезин эртип, биче лейтенант эргелиг болгаш дээди эртемниг чанып келген. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының дужаалы-биле “Чыраа-Бажы” совхозунга кол зоотехник болуп, күш-ажылчы базымнарын эгелээн. Ооң соонда Сүт-Хөл району тургустуна бергенде, ооң күүсекчи комитединиң организастыг килдизинге ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Өгнүң херээжен ээзи Иймениң ортумак школазын, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң саң-хөө салбырын дооскаш, төрээн суурунуң Культура бажыңын эргелекчилеп эгелээн. Ооң соонда Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарынга социал адыр талазынга ажылдап чоруй, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы сумузунда Өнер-оол, Наталья Донгактарның өг-бүлези мал-маганын өстүрүп, ногаазын тарып, ада-өгбезиниң ажыл-ижин уламчылап чурттап турар. Өг-бүле бир оолдуг, ийи кыстыг. Олар шупту Кызыл хоорайда амыдырап-чурттап турар. Уйнуктары алды четкен. Өгнүң херээжен ээзи 1974 чылдан эгелээш, амгы үеге чедир сумунуң эмчи амбулаториязының фельдшери бооп ажылдап турар, а эр ээзи – 1969-1977 чылдарда «Чыраа-Бажы» совхозунга, эмнелгезинге чолаачылаан. 1984 чылдан 2007 чылга чедир Чадаананың арга камгалалының күрүне инспектору бооп ажылдаан, амгы үеде ол хүндүлүг дыштанылгада. Өнер-оол Донгактың ачазы Мончук-Хол Лопсанович ТР-ниң алдарлыг малчыны, а авазы Чигден Кармаевна – 11 уругну өстүрүп кижизиткен маадыр ие.
РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу июль 4 болгаш 5 хүннеринде Тывага чораан, ол Президентиниң кадет училищезиниң тудуун барып көрген болгаш Кызылдың чурттакчызы кижи дег хоорайны кезий кылаштаан. Ол магазиннерже кирип, чамдык чүүлдерни садып ап, бодунуң баарынга ынак чораан черлеринге четкилээн-даа. Кудумчуларга үр эвес селгүүстеп чорааш орукка ужурашкан кижилер-биле ол улуг күзелдии-биле хөөрешкен-даа. Тудуг объектизин көрген соонда РФ-тиң камгалал сайыды Президентиниң кадет училищезиниң ийиги өөредилге корпузу 2015 чылга чедир туттуна бээр деп бүзүреткен. Ол сураглыг училищеге хүлээп алыр сургуулдарның баштайгы чыылдазының дугайында Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол дыңнаткан соонда, Сергей Шойгу ындыг шиитпирни хүлээп алган. 65 олутка шилилге аажок берге болган. Хүлээп алыышкын комиссиязынче 600 ажыг билдириишкин кирген. Ол ышкаш аңаа эвээш орулгалыг болгаш чогумчалыг эвес өг-бүлелерниң салым-чаяанныг ажы-төлүн хүлээп ап турарын Шолбан Кара-оол чугаалаан, республиканың бүгү кожууннарынга олуттарны берген.
Чаа тыва марканың үндүрүлгези Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур үндүрген маркаларны бадыткаарының езулалы Кызылга болуп эрткен. Тываның Чазааның, ТР-ниң Информатизация болгаш харылаза яамызының Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур үндүрген марказының тускай бадыткалын Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга эрттирген, аңаа харылзаа адырының хоочуннары болгаш ажылдакчылары, хөй-ниитиниң төлээлери киришкен. Төөгүлүг ол болуушкунга уткуштур Национал музей Тывага хамааржыр ховар маркаларның делгелгезин организастаан, ону аалчылар болгаш чыылганнар улуг сонуургал-биле көргеннер. Маркага бадыткал демдээ болур почта штемпелин базар хүндүлүг хүлээлгени Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга, «Россияның почтазы» федералдыг күрүне албан чериниң филиалының удуртукчузу Владимир Ревенкога, Тываның информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсакка, өөредилге сайыды Каадыр-оол Бичелдейге онааган. Бир муң тиражтыг кылдыр үндүрген юбилейлиг чагаа хавын база аңаа делгээн.
Тыва эки турачыларның чырык адынга чаңгыс улуг тураскаал-даа чок. Оларның 70 чыл оюн таварыштыр Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунга азы Улуг-Хемниң паром аксынга маны даштан сиилбип кылган, чижээлээрге, аъдын мунган Кечил-оол Түлүш эки турачы өөрлерин долгандыр тургузуп алган турар улуг мемориал-тураскаалдан кылза кандыгыл? Шупту 206 кижи-дир, оларның аразында – 18-тен 20 харга чедир 10 аныяк кыстар. Дайын шөлү хамаанчок өлүм-чидим көрүп чорбаан аныяк кыстарга ол коргунчуг дайын кайы хире бергезин даап бодаар бис. Бир катап 70 чылдар эгезинде сургакчылап чорааш, Ада-чурттуң Улуг дайынынга дузалажып турган эки турачы угбай Севил Ооржакка душ бооп ужуражы бердим. Хөйнү көрген маадыр угбай-биле өөрүшкү-маңнайлыг чугаалажы бердивис:
Эрзин кожууннуң Мөрен сумузунга Ак-Хайыракан оваазын чыл санында дагыыры чаңчыл болган. Бо чылын овааны Дамдын Бораагайның өг-бүлези солун кылдыр дагаан. Ол хүн хар чаап, хадып-даа турган болза, чоннуң хей-аъды бедик турган. Бичии уруглар аразында чадаг чарышка бирги черни Мин-Доржу Учурал алган. Улуг улус аразында хүрешке Кедик Куулар шүүлгеш, хой-биле шаңнаткан. Хоочуннар аразында чадаг чарышка бирги черни Саара Аракчаа алгаш, термос-биле шаңнаткан, а хоочун эр улус аразынга Анатолий Өлзей ийиги черни алгаш, бир шоодай далган-биле шаңнаткан. Ооң соонда чонга Мурат Дамдын каргырааны күүсеткен. Оваа дагылгазынга келген чонун шайладып, хүндүлээннер. Мөрен сумузунуң чагырга даргазы Сеңги Соян чыылган чонга байыр чедирген. Келир чылын овааны дагыырын Орус Намдалга, Александр Сараагайга болгаш Орлан Сереңмаага дамчытканнар.
Ном-дептерден тываларның эрткен төөгүзүн номчуп чоруурга, кижиниң билбес чүүлдери хөй болур-дур. «Тоба», «дубо» деп сөстер бистиң эраның II-III вектеринде кыдат бижимелдерде демдеглеттинген. «Урянхай. Тыва дептер» деп номда «урянхай» деп сөстүң элээн каш хевирлерин айтып каан: Уланхоудан улянха, ву-лян-хэден ву-лян-хай деп сөстер укталып тывылган. Көрейлер даштыкыларны «оренгой» азы «оранкай», урянхит аймактарны бистиң эраның 552 чылдарындан бээр билдинип эгелээн деп база бижээн. «Моолдуң чажыт төөгүзү» деп номда «урянхай» деп сөс хөйү-биле ажыглаттынып турар. Бо номну 1240 чылда уйгур дылда бижиттинген деп номчаан мен. Ында «урянхай» деп сөстү арга-арыг чурттакчылары дээн тайылбыр база бар. Тыва тоолдарда оюн оя, чигин чире чурттап чоруур болгай. Ой-чиктиң чурттакчылары база чадавас. Урянхайның бир чедимче чок утказы моол дылда «уранхай» деп очулдурарга «орбак» дээн сөске дөмейлежип турарындан деп бодаар мен.
Июль 6-да бүгү делегейниң буддистериниң Энерелдиг баштыңы — Ыдыктыг Далай-Лама Башкывыстың төрүттүнген хүнү. Ол хүн көк Аът чылының чайының ортаа ак Аът айының 9 чаазы хуулгаазын хүн-биле дүгжүп, капсырлажып турары – эки демдек. Бойдустуң бир онзагай үези. Бо хуулгаазын үеде чүгле буддистер эвес, а бүгү депшилгелиг кижи төрелгетен Ыдыктыг Башкывыстың ханы уткалыг өөредиинге долу бүзүрелин илередип, делегейге тайбың чорукче чүткүлдүг чоруп турар. Ыдыктыг Башкының бүгү Россияның буддистеринге Индияда чорудуп турар Өндүр Өөредилгезинге Тываның чүдүкчүлериниң идепкейлиг киржип турары өөрүнчүг. Эң ылаңгыя аныяктарның интернет болгаш өске-даа массалыг информация чепсектерин дамчыштыр шажынга сонуургалы бедип турары илдең.
Июль 2-де Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурунга өскүс уругларга ийи-ийи квартиралыг он ийи чуртталга бажыңнарының дүлгүүрүн тыпсырының байырлыг езулалы болган. Ол езулал аажок байырлыг байдалга, тудугжуларның, Кызыл кожууннуң болгаш Каа-Хем суурнуң чагыргаларының удуртукчуларының киржилгези-биле болуп эрткен. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол байырлалдың хүндүлүг киржикчизи болган, чуртталга бажыңнарын алыр уруглар ону диңмиттиг «ура»-биле уткааннар. Өңнүг шарлар, белектер--бажың эт-херекселдери… дээш, чүү чок дээр! Өөрүшкүнүң карак чажы база эвээш эвес болган. «Мурнунда чүнү-даа канчаар аайын тыппайн ыглап турган мен, ам бөгүн өөрүшкүнүң карак чажын төктүп тур. Аас-кежиктиг кижи-дир мен, ол дээш силерге өөрүп четтирдим!»--деп, Алдынай Кюжюгет чугаалаан.
Делегей чергелиг эртем конференциязы Июль 3-4 хүннеринде Кызылга Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан делегей чергелиг «Чаңгыс демниг Россияда — чаңгыс демниг Тыва: төөгү, амгы үе, келир үе» деп эртем конференциязы болуп эрткен. Аңаа Россияның эртемнер академиязының төлээлери, чурттуң аңгы-аңгы регионнарындан база Япония, Турция, Казахстан, Моолдан эртемденнер келген. Тываның эртем адырының төлээлери аалчыларын төлептиг уткуп-хүлээп, конференцияга идепкейлиг киришкен. Байырлыг ажыдыышкын Тываның Чазааның хуралдаар залынга болган. Делегей чергелиг конференцияның киржикчилеринге ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң байырын ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак чедирген. Тываның Чазааның Даргазы ук конференция юбилейлиг чылда эртем адырында болуп турар хемчеглерниң өзээн ээлеп турарын демдеглеп, ооң түңнелдери республиканың келир үедеги сайзыралынга ужур-дузалыг болурунга бүзүрелин илеретпишаан, эртемденнерниң чогаадыкчы ажыл-ижинге чаа-чаа ажыдыышкыннарны, чедиишкиннерни күзээн.
Москваның В.Маяковский аттыг академиктиг театрының артистериниң Тывага оюн-көргүзүү Н.В.Гогольдуң «Кадайланыышкын» деп шиизи-биле доозулган. Бо сураглыг шиини номчуваан, көрбээн кижи ховар-ла боор. Бистиң В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театры база ону каш чыл бурунгаар тургускан, тыва көрүкчүлер улуг сонуургал-биле көрген. Маяковский театрга «Кадайланыышкынны» режиссер Сергей Арцибашев тургускан. Ниитилелде өскерлиишкиннер хамаанчок, бодунуң хууда амыдыралын-чуртталгазын безин өскертип шыдавас, шиитпир чок, чайгылчак эр кижини бо шииде көргүскен. Шииде кино болгаш театрның ат-сураглыг артистери, Россияның Улустуң артистери Светлана Немоляева, Игорь Костолевский, Михаил Филиппов олар кол рольдарны ойнап турар. Совет болгаш российжи кинонуң сылдызы Игорь Костолевскийни («Звезда пленительного счастья», «Безымянная звезда», «И это все о нем») бо шииде ажылындан кижи танывайн баар чыгыы, чүге дизе ону үргүлчү аныяк, чараш, көскү, талантылыг кижилерниң овур-хевирлерин ойнап келгенинден эки билир бис, а «Кадайланыышкында» ол бирде каттырынчыг, бирде чаржынчыг апаар, шала аамайзыг болгаш улгады берген эр кижини ойнап турар. Yстүнде адааным үш актерлар шиини езулуг амдан киир ойнап турар деп эскердим. Ылаңгыя Светлана Немоляева назы-харынга чанныр хире эвес-тир, Кудажы кадайның овур-хевирин бүзүренчиг кылдыр «диригжидип» шыдааны-биле хамыкты ол кайгаткан. Любовь Руденко, Михаил Филиппов оларның оюнун база магададывыс. Шиини хөйнүң ырлары, дириг хөгжү
Россияның онза солун черлеринге баары-биле федералдыг грантылар езугаар чиигелделиг турларны Тываның уругларынга база белеткеп турар. Уруглар туризмин сайзырадыр сорулгалыг федералдыг төлевилел езугаар Тываның өөреникчилери бо чайын чурттуң он-он хоорайларын кезип, аян-чорук кылыр аргалыг болур. Россияның янзы-бүрү чоннарының культуразын, езу-чаңчылдарын делгередир база аныяк-өскенни чурттуң төөгүзү-биле улам ханы таныштырар сорулгалыг төлевилелди РФ-тиң Культура яамызы боттандырып турар. Тыва Республика бо төлевилелде бир дугаар киржип турар. Россияның онза солун черлеринге уругларны чедирер дээш экскурсия болгаш турисчи аян-чоруктарны белеткээр талазы-биле федералдыг грантылар шилилгезинге Тыва Республика киришкеш, ойнап алганы бо. ТР-ниң Культура яамызының дыңнадып турары-биле алырга, Тываның уругларынга 209 чиигелделиг путевкаларны берген.
Бо чылын республикага ажыттынар Президентиниң кадет училищезинче кирериниң шылгалдалары Кызылда эгелээн. Июльдуң 1-ден 17-ге чедир тускай комиссия бирги шилилге чадазын эрткен болгаш шиитпирлекчи шылгалдалар дужаар кылдыр санаттынган 591 элээдиниң билиин шылгаар. Тываның Өөредилге яамызының дыңнатканын езугаар алырга, училищеже кирериниң конкурузу дыка нарыыдаан — бир олутче 9 кижи кордап турар. Ынаар кирип алыр дизе элээди оолдар дөрт эртемге—орус болгаш даштыкы дылдарга, математикага билиин шылгадыр, күш-дамыр сайзыралын көргүзер. Кирериниң шылгалдазын дужаарының бүдүүзүнде Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хүлээп алыышкын комиссиязының даргазы, РФ-тиң Камгалал яамызының шериг өөредилге килдизиниң начальниги Михаил Зырянов-биле ужурашкан. Чиигелделиг категорияның уругларынга хамаарыштыр Чазак Даргазы бодунуң бодалын база катап илереткен. Кирериниң шылгалдазын дужаар кылдыр санатканнарның аразында ындыг категорияның уруглары 74 кижи болган. А ниити олуттарның саны 65.
Июль 1-де Тываның Чазаанга аалчыларывыс — Владимир Маяковский аттыг академиктиг театрының артистери-биле парлалга конференциязы болуп эрткен. Конференцияның эгезинде ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак республиканың төөгүзүн каксы таныштырып, Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга хамаарыштыр чугаалаан. Тыва-орус чоннарның аразында харылзаазын, чаңгыс салым-хуузун Россияның ат-алдарлыг артистери аажок сонуургаан. Гастрольдар ажылын деткиир федералдыг төптүң генералдыг директору Евгения Шерменева Тываның В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга Хүндүлел бижикти ооң директору Тываның Улустуң артизи Станислав Ирильге тывыспышаан, тыва театрның чылыг-чымчак хүлээп алыышкынын онзалап демдеглээн. Россияның алдарлыг артизи Любовь Руденко Тываның арыг агаарын, бойдус чурумалын кайгап ханмаанын магадап чугаалап тура, бир-ле дугаар тыва театрга Тываның Улустуң артизи Станислав Ирильдиң хөөмей-сыгыдын дыңнааш: «Тоолчургу оранда келген-дир бис» — деп бодаанын өөрүшкү-биле чугаалаан. Ол ышкаш өске-даа артистер боттарының Тыва, тыва театр, тыва көрүкчү дугайында бодалдары-биле үлешкен. Олар шупту Тывада сагыш-сеткил хайныктырар кайгамчык чараш чүүлдер хөй болганын демдеглээннер. «Тыва көрүкчүлерниң шиилерни харамдыгып, оларның утка-шынарынче сиңнигип көөрү өөрүнчүг-дүр.
Тываның Чазаа чоннуң чуртталгазының деңнелин өрү көдүрүп, чогуур байдалды тургузар дээш, чаагайжыттынган бажың-балгаттарны тудуп турар. Республиканың хоорай, суурларында чуртталга бажыңнарының туттунуп турары дээрге бурунгаар хөгжүлдези болгаш ажылдың үре-түңнелдии болур. Тудуг ажылы чүгле чугаа кырында эвес, кайда-даа көскүзү-биле кылдынып турары илдең. Чамдык тудугларны шалыпкыны-биле тудуп дооскаш, ажыглалга киирип турар. Найысылалдың Суворов кудумчузунда үш каът чаа чуртталга бажыңнарын «Жилье» КХН тудуг албан чери эрткен чылдың башкы айында эгелээн. Ол чаагайжыттынган бажыңнарның бирээзин ол-ла чылдың декабрь айда кылып дооскан. Кайы ырактан көскү, үш каът чаа бажыңны хоорайда киир бижидилгелиг оочурда турар өскүс уругларга берген. Чурттаар бажың оочурун үрде манаан уругларга канчаар-даа аажок өөрүшкү. ТР-ниң Чазаа бо айтырыгны оюп эртпейн, өскүстерге дыка эки дузалап турарын демдеглевес арга чок. Чаа бажыңнарның дүлгүүрүн алган чурттакчылар боттарының сеткилинден: «Чаа бажың дээш четтирдивис», «Сеткилимден өөрүп тур мен» — деп удуртукчуларга оларның чугаалап турары-даа чөптүг.
Хиндиинде хир чок, аяс ак-көк дээрде хүннүң чырыы изиңнеди чип турар халыын изиг хүнде найысылал Кызылдан Чагытай хөлче үнүптүвүс. Таңды-Ууланың эдээ чоокшулаан тудум, агаар-бойдус өскерлип, шокар булуттар хүннү дуглай кааптып, хензиг када-даа бол, сериидеш кыннып чор. Чагытайже чоокшулап, чаа хүрээниң барааны көстүп келирге, ооң чанында хөй янзы автомашиналарның соңгалары хүнге чайынналып, чылчырыктап турарын, бөгүн мында та чеже кижи республиканың чүк санындан чыглып келгенин магадап ордувус. Чаа хүрээ — «Сангье Чолинг» (Бурганның саадап олурар оран-савазы дээн уткалыг) Даян төвүнүң байырлыг ажыдыышкынын манаан чонну, шынап-ла, кижи санап четпес. Канчап сыңчыр ирги бис деп бодал башка шывараш кынныр. Хөгжүмнүң байырлыг үнү чаңгыланган соонда, хүндүлүг аалчылар –ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол, хүндүлүг Шивалга Ринпоче башкы олар чедип кээрге-ле, чаа хүрээниң эжии ажыттынды. Хүндүлүг аалчылар баштады бүгү чон мурнун былаажып кирипти. Идиктерин, бөрттерин уштуп алыр чурумну сагып, хөйнүң соондан кирип келгеш, кайгап кагдым. Ынча хөй кижи кирип кээр, кайгамчык улуг оран-сава-дыр. Мурнунда кирер улуг эжиинден аңгыда, ийи кыдыкы талазында база эжиктерлиг, улуг, чырык соңгаларлыг.
Июнь 29 — Россияның аныяктар хүнү. Кызылга бо байырлал Арат шөлүнге болуп эрткен. «Голос Азии» радиостанцияның ажылдакчыларының бо байырлалды солун эрттирер дээш күжениишкиннерин демдеглевес аргажок. Арат шөлүнге Кызыл хоорайның аңгы-аңгы албан черлериниң төлээлери янзы-бүрү акцияларны, таныштырылгаларны, мастер-класстарны эрттирген. Аныяктар янзы-бүрү оюннарга, викториналарга киришкен. Мөөрейлерниң тиилекчилеринге суй белектерни сөңнээн. Хөөмейжилер чыылган чонга хөөмей-сыгыдын бараалгаткан. «Кызылга ынак мен» деп ачы-дуза акциязын организастааш, бичии чаштарга болгаш аныяктарга «Кызылга ынак мен» деп бижиктиг футболкаларны үлээн. Уран чүүлдүң бир онзагай хевири скульптура делгелгези болган. Чүгле Тывадан эвес, Россияның өске регионнарындан келген даш чонукчулары аныяк-өскенге мастер-класстарны эрттирген, улус чон ону холу-биле тудуп, кылыр аргалыг болган. Чурукчулар бичии чаштарның, аныяктарның, улуг улустуң чуруктарын чуруп бараан болуп, хөйнүң сонуургалын оттурган. Каастаныр «булуңче» бичии чаштар база улуг улус дыка идепкейжи барып, арнынга база хол, буттарынга янзы-бүрү хевирлиг чуруктарны чурудуп ап турган.
Июнь 29-та Совет Тываның 5 чылы стадионунга Аныяктар хүнүнге тураскааткан тыва хүреш маргылдаазы болуп эрткен. Аңаа 35 хар чедир назылыг чүс чыгыы мөгелер күжүн шенешкен. Халыын изиг хүн турза-даа, көрүкчүлер стадионга хөйү-биле чыылган. Олуттарын ээлепкен, маргылдааның эгелээрин четтикпейн манап орган көрүкчүлер бо хүреште Чаан мөге Эрес Кара-Сал, Начын мөге Айдың Очуржап олар хүрешпес дээрзин билип алган аажок хараадап ордулар. «Аныяк мөгелер ортузунда дыка хөй шыырак оолдар бар апарган. Ынчангаш хүрешке кым шүүрүн баш удур чугаалаары нарын» дижип, Сайын-Белек Түлүш шүүр ирги бе азы Ай-Демир Монгуш бе дээрзин аразында, маргыжа аарак, чугаалажып орарын дыңнадым. Бирги салыгда жеребьевка езугаар тиилелгеже ийи кордакчы мөгелер таваржы бээрге, стадион «улуг тынып», хараадап шаг болду. Ол дээрге Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш биле Начын мөге Начын Монгуш олар-дыр. «Болар сөөлгү салыгда душчур ужурлуг мөгелер-дир ийин, а богда, канчап бирги салыгда-ла душчу бээрлери ол дээр силер?!» дижип ор бис. Элээн болганда, черле арга-дуржулгазы улуг Сайын-Белек Түлүш октап алды.
Июнь 27-де бистиң республикада Москваның В.Маяковский аттыг академиктиг театрының артистери аалдап келгеш, шиилерин чонга бараалгадып турарлар. Оларның аразындан РФ-тиң алдарлыг артизи Ольга Евгеньевна Прокофьева июнь 29-та Yндезин тыва культура төвүнге чыылган чон-биле ужурашкан. Ужуражылга үезинде бо артистиң шүлүктеп база шиилерден үзүндүлерни чугаалап турарын көргеш, ТР-ниң алдарлыг артизи Надежда Наксылга дөмейлеп олурдум. Бистиң чаңгыс чер-чурттуувус «Оттуг-тергезин» (Сарыг-оолдуң) чугаалаптарга-ла, көрүкчүлерниң хей-аъды ала-чайгаар көдүрлү бээр болгай. Мээң караамга Надежда Наксылдың овур-хевири ынчаар-ла чуруттунуп арткан ийин. Ольга Прокофьева база шак-ла ындыг-дыр. Алдарлыг актриса 1963 чылдың июнь 20-де Москва облазының Одинцово хоорайынга төрүттүнген. Бичиизинде балет артизи болур күзелдиг чораан. Школа дооскаш, театр уран чүүлүнүң дээди өөредилге черинче шылгалдалар дужаагаш, эртпейн барган. Ам канчаар, чыл эрттирер эвес, телевидениеге ажылдаан. Yе саадаар эвес, айлар дыка дүрген шуужуп эрте берген. Күзелин чедип алыры-биле шылгалданы база катап дужаагаш, ГИТИС-тиң актер факультединиң студентизи болган. 1985 чылда институтту дооскаш, Маяковский театрының сценазынга күш-ажылының баштайгы базымнарын эгелээн. Ол театрга 29 чыл бараан болуп ажылдааш, дыка хөй шиилерге база киноларга ойнаан. «Дядюшкин сон», «Моя прекрасная няня» дээш, оон-даа хөй ажылдарын көрүкчүлер эки билир.
Полицияның эң эки участок төлээлеринге күрүне шаңналдарын болгаш албан-хүлээлгеге ажыглаар чаа автомобильдерниң дүлгүүрлерин тывыскан. Байырлыг езулал Тыва Республиканың Чазааның бажыңының баарынга болган. Эң эки участок төлээлеринге оларның коллегалары болгаш ИХЯ-ның хоочуннары, Чазак кежигүннери, парлалга ажылдакчылары көрүп турда, байырны чедирген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол полиция ажылдакчыларынга мынча дээн: «Полицияның участок шагдаазы дээрге эрге-чагырганың чонга эң чоок төлээзи-дир. Ону кижи бүрүзү таныыр-билир ужурлуг. Төлээниң харыылап турар участогунуң чурттакчы бүрүзү ооң телефонунуң дугаарын билир болза эки. Социал айтырыгларны безин шиитпирлээрде участок төлээзиниң киржилгези аажок чугула. Амгы үеде республикада 134 участок төлээлери хоойлу-дүрүмнү болгаш чоннуң амыр-дыжын камгалап турар. Кем-херек үүлгедиишкиннериниң бештиң бирин, чыл санында административтиг чурум хажыдыышкыннарын бүдүн чартык муңдан эвээш эвести илередип турар силер. Чер-черлерде ажылдап турар участок төлээлеринге техниканы тускайлаар дээни аажок шын шиитпир-дир. Ону ажыктыг ажыглаарыңарга, даандырган эт-хөреңгиге камныг чоруктуң үлегерин көргүзериңерге идегеп тур мен».
Россияның Национал чаагай чорук фондузу Тывага чүгле демир-орук тударынга эвес, «чурагайның дең эвес чоруун» чайладырынга база дузалаар. Ооң төлевилелинде республиканың дүрген харылзаа тудар Интернетче коштунмаан, 250-ден 500 кижи чедир чурттакчылыг бичии суурларынче харылзааның волокно-оптика шугумун шөйери кирип турар. Россияның Чазаа эрткен неделяда Ростелекомнуң регионнарның «чурагайның дең эвес чоруун» чайладыр дээн планын деткиир деп шиитпирни хүлээп алган болгаш ол төлевилелди боттандырарынга акша-хөреңгини национал чаагай чорук фондузундан тускайлаар сорулганы салган.
Кадыкшылдың оруу «Кадыкшылдың оруу» деп губернатор төлевилели-биле кожууннарже үнүүшкүннер кылып турар эмчи бригадазы май 17-19 хүннеринде Тес-Хем кожуунга четкен. Кожууннуң аңгы-аңгы суурларының чурттакчылары эмчи шинчилгезин эртип, эмчилерден сүмелерни алыр аргалыг болган. Эмчилер манаан улуг назылыг, даянгыыштыг хоочуннар, улуг-бичии кижилер хөйү-биле келген. Чон колдуунда эндокринолог, кардиолог, невролог, карак эмчизинче хөй бижиткен. Тускай дерилгелиг «КАМАЗ-та» гинеколог, маммолог эмчилер херээжен чонну хүлээп ап турар. Берт-Даг сумузунуң фельдшер пунктузу бичии болганы-биле эмчилер сумунуң чагырга черинге чонну хүлээген.
Өскүстерниң эрге-ажыынга Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга чурттаар оран-сава тудуу Тыва Республикада шудургу чоруп турар. Бир эвес тудуг ажылдарынче 2012 чылда федералдыг болгаш республика бюджеттеринден чүгле 104,450 муң рубль чарыгдаан болза, 2014 чылда уругларга оран-бажың тударынга 433 247,0 муң рубль түңнүг акша-хөреңги көрдүнген. Амыдыралынга каржы-дошкун байдалга таваржып, ада-иезин оскунуп, оларның быжыг деткимчези чок арткан уругларывысты чаа чурттаар бажыңнар-биле хандырары ышкаш буянныг үүле кайда боор, ынчалза-даа кандыг-даа ажыл-херекке чидиг айтырыглар база тургустунуп кээр. Чаа туттунган бажыңнарның чамдык кезииниң шынарының талазы-биле эрге-чагырга органнарының төлээлери-даа, өскүс уруглар-даа чаңгыс эвес катап чугаалап турар. Маңаа хамаарыштыр база ук угланыышкында ниити ажыл-чорудулга дугайында ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы, ТР-ниң тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылгазының сайыды Александр Свинцов болгаш ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазы Раиса Борисовна Күжүгет-биле чугаалаштывыс.
Мөгейиг Таптыг-ла 73 чыл бурунгаар июнь 22-де немец шериглер Совет Эвилелинче оор езу-биле халдап киргеш, бистиң чуртувустуң кызыгаарында хоорай, суурларын бомбалап эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының төнмес батпас чылдары ол хүнден санаттынып эгелээн. Бо дайынга дыка хөй чаңгыс чер чурттугларывыс эрес-дидими-биле тулчуп кирген, миллион-миллион кижилер амы-тынындан чарылганнар. Бистиң өгбелеривис деңнеп четпес аар өртек-биле ыдыктыг тиилелгени чаалап ап, келир үениң салгалдарынга тайбың-чаагай чуртталганы сөңнээн. Ынчангаш июнь 22-ни сактыышкынның болгаш кажыыдалдың хүнү кылдыр доктааткан. Бо хүнге тураскааткан хемчеглер бүгү Россияга болуп эрткен. Тыва эки турачыларның чурту – Тыва Республика база олардан чыда кагбаан. Июнь 22. Эртенгиниң 10 шак. Дээр бүргег. Соксаал чок чаъс. Амы-тынындан чарылган дайынчыларның тураскаалынга чечектерни салыр митингиге киржири-биле улуг, биче чон Кызылда Тиилелге шөлүнге чыглып келген. Кижи бүрүзүнүң арын-шырайында сактыышкынның, кажыыдалдың хөөннери сиңниккен-даа болза, чаңгыс аай эп-сеткилдиң, найыралдың, демнежилгениң хуулгаазын күжү оларны каттыштырып, тускай сорунза-биле чүглендирген ышкаш. «Чаашкын. Агаар-бойдус безин бистиң-биле кады качыгдап тур — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Контактыда» деп арынында бижээн – Ада-чурттуң Улуг дайынының коргуш-сыныш чок солдаттарының чырык ат-алдарынга шынчы болуп, оларның маадырлыг чоруунуң дугайында сактыышкынны келир үениң салгалдарынга арттырар ужурлуг бис. Каржы-дошкун, аш-чуттуг, түрегделдиг дайын чылдарында амы-тынындан чарылган база бо хүнге чедир чурттап четтикпейн барган солдаттарывыска мөгейдивис. Тиилекчилерге мөңге алдар!»
«Буянныг 100 ажыл-херек» Эрткен неделяда Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга “Буянныг 100 ажыл-херек” деп акцияга даянып, Республиканың өкпе аарыгларынга удур диспансерниң девискээринге «Челээш» деп бичии уруглар шөлчүгежиниң байырлыг ажыдыышкыны болган. Ону Кызылдың 5 дугаар гимназиязының өөреникчилери болгаш ада-иелер 33 муң рубльди чыггаш, тургускан. Кызыл кожааны кескен соонда, диспансерниң девискээрин аян киирип турар чайганыыштарга уругларның каткы-хөглүг үннери дораан-на чаңгыланып, улуг өөрүшкү-биле ойнап кирипкеннер. Хөй-хөй айлар дургузунда эмнедип турар уругларга ол улуг деткимче болгаш дүрген сегиириниң бир аргазы дээрзи билдингир. Диспансерниң эмчилери, уруглар энерел сеткилдиг деткикчилеринге өөрүп четтиргенин илереткен.
Репортаж Чылдың чайгы эргилдезиниң башкы айы – июнь 20-де, республиканың шыырак саанчыларының мөөрейин сонуургаар дээш, ырда кирген Балгазынче найысылалдан эртежик-ле үнүпкен бис. Чурумалдыг, чараш чуртувусту эргээн, ээр-дагыр оруктарны эртип чорааш, тараалаң Таңды кожууннуң эдээнде Балгазынның барыын талазында 20 километр черде көктүг-шыктыг чайлагга чедип келдивис. Хевис чадып каан дег ногаан шыкта сериин, чайгы турлагда Балгазын суурнуң «Тывахолдинг» КХН агроүлетпүр комплекизиниң сүт-бараан фермазы чайлаглаар дээш турумчуп алган. Чайлагны долгандыр арга-эзимниг даглар бүргээн, дамырак кара суглар шулурткайндыр агып чыдар, ында-мында мал-маган чаттып оъттаан, чурукчу кижи болза, херексели-биле дораан чуруй кааптар боор, а мен демир-үжүүм туткаш, бичии дептеримге көргенимни сактып ора, демдеглеп бижиийн. Кайнаар-даа көөрге, ногаан шыргай арга, чагыг езугаар-даа ышкаш ак-көк, аяс дээр, шимээн дааш чок, кулакка дыштыг, магалыы кончуг, шыпшың-на чүве.
Тываның Баштыңының ажыл-албаны Россияның регион сайзыралының сайыды Игорь Слюняев Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның Үндезилеп тургустунганының 100 чылын байырлаарынга белеткелдиң болгаш эрттирериниң талазы-биле организастыг комитеттиң ээлчеглиг хуралын чыылдырган. Хуралга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, федералдыг сайыттың оралакчызы Михаил Крук, РФ-тиң субъектилериниң инвестиция төлевилелдериниң, хөгжүлдениң тускай сорулгалыг инвестиция программаларының департаментизиниң директору Нурали Резванов, Россияның Экономиктиг сайзырал, Культура, Тудуг, Транспорт, Спорт, Өөредилге яамыларының төлээлери, Тыва Республиканың эрге-чагырга органнарындан Чазак Даргазының оралакчызы Александр Свинцов болгаш экономика сайыды Елена Каратаева олар киришкеннер.
Чайгы каникулдар Уругларны Крымга кадыкшыдары болгаш дыштандырары-биле Тыва федералдыг бюджеттен субсидияны алыр. Чурттуң регионнарының аразынга акша-хөреңгини хуваарының дугайында айтыышкынга атты Чазак Даргазы Дмитрий Медведев салган. РФ-тиң 71 субъектизинге субсидияларның ниити хемчээли — 1 млрд. 89 млн. 803 муң рубль. Ол акшаны 33518 уругларның дыштанылгазынга чарыгдаар. Ол дээрге уруг бүрүзүнге 32 муң рубльдиң онаажыры-дыр. Тывага тыпсыр субсидияның хемчээли 27 млн. 875 муң рубль. Ол акша-биле путевка өртээн болгаш Крымга чедир база оон дедир кээр орук хөлезинин төлээр.
Культура амыдыралы Россияның сураглыг театрларының бирээзи – Владимир Маяковский аттыг академиктиг шии театры Тывага, июнь 27-ден июль 2-ге чедир, В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга чеди хонуктуң дургузунда шилиттинген шиилерин тыва көрүкчүге бараалгадыр. Тываның Россия-биле демнежилгезиниң 100 чылын уткуштур москвачыларның «белээн» магадап көөр аргалыг болуп турарывыс бо.Кайы-даа театрның гастрольдарын баш удур планнап каан турар ужурлуг, ынчангаш кандыг транспорт-биле чедерин, каяа чурттаарын, көрүкчүге таарыштыр кандыг репертуар шилип көргүзерин, декорация-дерилдезин, өртек-үнезин тодарадып, дугуржур ажылдар-ла хөй.
Доозукчу — 2014 Июнь 18-те ТР-ниң Чазак Бажыңынга республиканың ниити ортумак билиг школаларының тергиин өөредилгелиг 47 доозукчузунга алдын медальдарны байырлыг байдалга тывыскан. Тываның Баштыңы - Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң доозукчуларга, ада-иелерге, башкыларга байырын ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак чедирип тура, бо чылын алдын медальга төлептиг болганнарның чүгле 7-и оолдар болуп турарын онзалап демдеглээш, оларны олуттарындан туруп кээрин дилээн. Кажан эртем-билигге сундулуг оолдар чоргаар туруп кээрге, адыш часкаашкыннары диңмиттели берген. Анатолий Партизанович ындыг харыысалгалыг оолдардан күрүне баштыңнары, удуртукчулар үнер дээрзин онзалап демдеглеп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 1982 чылда Бүрен-Хем ортумак школазын алдын медаль-биле доосканы-биле холбап чугаалаан.
Бай-Тайга — Тываның ыдыктыг бедик даа. Ооң дагылгазын июнь 13-те эрттирген. Ол хүн Чаа Оваага бир муң беш чүс хире Тываның экер эрлери чыглып келгеш, ыдыктыг, авыралдыг, ачы-буянныг Бай-Тайгазының дагылгазынга киришкен. Бай-Тайга кожуун чагыргазының даргазы Чап Донгак сөс алгаш, 1914 чылда VIII Богда-Кегээн Башкы Бай-Тайгага моорлап келгеш, Көп-Сөөктүң Чаа Оваазын үндезилеп тургускаш, ыдыктыг Бай-Тайганың дагылгазын эрттиргенинден бээр 100 чыл болуп турарын чыылганнарга дыңнаткан. Хүндүлүг Башкы ыдыктыг Бай-Тайганың сүлдезин улам бедидери-биле аңаа чүдүп, тейлеп, мөгейип, чылдың-на дагып чоруурун бай-тайгажыларга, Тываның чонунга чагаан. Сөөлгү үеде ол чагыгны чүдүкчүлер күүседип турарын Чап Шыырапович чугаалааш, ыдыктыг Бай-Тайганы Богда-Кегээн Башкының дагаанындан бээр 100 чыл болган дагылгазынга киржип келгеннерге байыр чедиргеш, чүдүкчү бүрүзүнге аас-кежиктиг, өөрүшкүлүг, буянныг, бай амыдыралдыг болурун күзээн.
«Төрээн чуртуң төөгүп берем» Чаа-Хөл кожуун тураскаалдыг черлер-биле байлак: петроглифтерлиг хаялар, Бурган-Даа, эрте-бурунгу түрк бижиктиг көжээлер… Чаа-Хөл ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы А.Ю. Даваа болгаш Ак-Туруг ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы Н.М. Сат биске Тываның эрте-бурунгу түрк бижиктерлиг тураскаалдарының дугайында чугаалап бээрге, оларның дугайында сонуургап, чанывыста турар өгбе бижиктиг тураскаалдарны көрүксеп, хөйнү билип алыксай берген бис. Башкывыс бистерни Шанчы суурнуң чоогунда турар Суглуг-Адыр деп черде тураскаалче экскурсияладып чедирген. Ынчан бис 7-ги класска өөренип турдувус. Ол экскурсияның соонда бистерге бедик культуралыг, бижик-билиглиг чораан ада-өгбелеривистиң салгалдары болганывыска чоргаарал оттуп, ону улам шинчилээр күзелди кыптыктырган. А бир талазында биске аажок муңгаранчыг апарган: ол хире үнелиг, өгбелеривис бедик культуралыг, бижиктиг улус чораан деп херечилеп турар тураскаалывыс үрелип, буступ эгелээн. Чаа-Хөл кожуунда өгбелеривистиң бижиин көргүскен тураскаалдарны шинчилеп, өгбе бижиктиг тураскаалдарның дугайында материалдар-биле таныжып, оларның төөгүзүн чыып эгелээн бис.
Репортаж Июнь 12. Национал парктың «Хүреш» стадиону. Тыва Республиканың болгаш Моол Арат Республиканың мөгелериниң хүрежи. Россияның, Тываның, Моолдуң туктарын ийи чурттуң хүндүлүг спортчулары – Тываның болгаш Моолдуң Чаан мөгелери Андрей Хертек биле Дамиран Бумбаяр киискидип үндүрүптү. Ийи күрүнениң ыдык ырлары чаңгыланы берди. ТР-ниң ыдык ырын Тываның Улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуш, Моолдуң ыдык ырын Кызылдың уран чүүл колледжизиниң сургуулу Түмен Өлчей күүсетти. ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы К.Т.Даваа, МАР-ның Тывада чиңгине консулунуң төлээзи Россия хүнү-биле база Тыва биле Моолдуң аразында спортчу байырлал-биле көрүкчүлерге болгаш мөгелерге байыр чедирди. Стадионнуң ийи талазында удур-дедир чыскаалыпкан мөгелерни таныштырып эгеледи. ТР-ниң командазының тренери Чаан мөге Андрей Хертек, кежигүннери: Чаан мөге Эрес Кара-Сал, Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш, Начын мөгелер — Ай-Демир Монгуш, Начын Монгуш, Алексей Монгуш, Буян Бүрбүчүк, Айдың Очуржап.
«Тыва – арыг-силигниң девискээри» Ажылым аайы-биле Тываның ырак-чоок булуңнарын каш-даа эргип кезидим. Төрээн черимниң каас-чараш бойдузу дег, эргим черни тыппас-даа мен. Долгандыр арга-эзимниг, бедик дагларлыг, удазын дег шөйлү берген аржаан сугларлыг, хову-шөлде чаптып оъттаан тос чүзүн малдыг, казымал байлактыг — бай-ла оран. Бо хире чараш черивисти арыг-силиг тургузуп камгалаар хамаанчок, херекке албайн, бокталдырып турарывыс харааданчыг. Ынчангаш амыдыралчы айтырыгның дугайында чамдык эскериглеримге доктаап көрейн. Тываның мурнуу чүгүнде Моол чурту-биле кызыгаарлашкан Эрзин кожууннуң удуртулгазы «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп республика чергелиг мөөрейниң негелделерин боттандырары-биле 5 сумунуң чурттакчыларын арыглаашкын болгаш чаагайжыдылга ажылдарынче кыйгырып, чогуур хемчеглерни ап, чорудуп турар.
Репортаж Экии, фестиваль! Июнь 11-ниң хүнү. Найысылал Кызыл. В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театры. «Азияның чүрээ» IV делегей чергелиг этнокультураларның фестиваль-конкурузунуң байырлыг ажыдыышкыны. Көрүкчүлер зал сыңмас, чаңгыс-даа хостуг олут чок. Хөгжүмнүң байырымныг үнү чаңгыланган соонда, башкарыкчылар сценаже чогаадыкчы коллективтерни чалай берди: «Күчү-күштүг Енисейниң эриинде тоолчургу бурунгу чажыттарның чурту — Азия төвү Тыва чер силер бүгүдениң моорлап келгениңерге өөрүп, чогаадыкчы мөөрейже чалап тур!». Кайгамчык чараш делегейниң хореография уран чүүлүнүң мөөрейиниң киржикчилериниң чыскаалы үнүп келди. Олар күрүнезиниң, чер-чуртунуң, хоорайының туктарын мурнунда бедидир көдүрүп алган киискидип чорлар. Башкарыкчылар байырлыы-биле таныштырып тур: Татарстанның күрүнениң ыры болгаш танцы ансамбли «Агидель», Забайкалье крайның Агинск-Бурят округунуң ыры болгаш танцы ансамбли «Амарсайн», Иштики Моолдуң университединиң чанында уран чүүл академиязының ансамбли, Хакас Республиканың «Кун сузы» ансамбли, Моол Арат Республиканың уран чүүл академиязының чанында студияның «Натурденс» ансамбли, Кемеров облазының танцының губернатор театры, Усть-Ордынск Бурят округунуң «Степные напевы» ыры-танцы ансамбли, Калмык Республиканың ыры-танцы ансамбли «Тюльпан», Новосибирск хоорайның ыры-танцының «Чалдоны» ансамбли.
Чоокта чаа В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга Тываның Россияга каттышканындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан «Тос чадырдан үнгеш…» деп шииниң баштайгы көрүлдези болган. Ооң дугайында база литература адырында юбилейлиг чылда кандыг ажылдар чоруттунуп турарын сонуургап, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даргазы, Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижитке ужуражып чугаалаштым. — Эдуард Баирович, «Тос чадырдан үнгеш…» деп шииниң автору болгай силер, аңаа хамаарыштыр янзы-бүрү чугаалар үнүп турар. Чонга кандыг тайылбыр берип болур силер?
Тываның 20 ажыг чурттакчыларынга күш-ажылчы болгаш хөй-ниитичи ачы-хавыяазы дээш республиканың күрүне шаңналдарын тывыскан. Бедик шаңналдарны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның хүнүнүң бүдүүзүнде байырлыг байдалга тывыскан. Шаңнатканнарның аразында аңгы-аңгы мергежилдиг кижилер: эртемденнер, башкылар, албан-хаакчыттар, судьялар, күрүне менеджментизиниң төлээлери, чогаалчылар, культура ажылдакчылары, тудугжулар, сайгарлыкчылар, кооператорлар, малчыннар, энергетиктер бар. Оларны чаңгыс чүткүл каттыштырып турар, ол дээрге «Улуг Россияның кезии болур бодунуң төрээн булуңунга ынакшыл-дыр. Ол күзел мергежилинге тергиин болурунга, болуушкуннарның төвүнге турарынга, республиканың болгаш бүгү чурттуң чечектелиишкининге идиг берип турар» — деп, Чазак Даргазы, шаңналды тыпсып тура, демдеглээн.
Россия хүнү — күрүнениң эң кол байырлалы. Хосталганың, амыр-тайбыңның, кижи бүрүзүнүң хоойлунуң болгаш шынчы чоруктуң үндезининге чаагай чөпшээрежилгезиниң байырлалы. Ол — национал чоннарның чаңгыс деминиң, оларның чурттуң амгы база келир үези дээш ниити харыысалгазының демдээ. Байырлалдың төөгүзү 1994 чылда Борис Ельцинниң июнь 12-ни «Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында декларацияны» хүлээп алган хүнү кылдыр демдеглээриниң дугайында айтыышкынынга ат салганындан эгелээн. Ынчалза-даа 2002 чылга чедир чон Россия хүнүн «Бот-догуннаашкын хүнү» деп адап турган. «Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында декларацияны» 1990 чылдың июнь 12-де РСФСР-ниң улус депутаттарының Бирги съездизинде хүлээп алган. Ол хүн конститусчу федерализмниң, дең эргениң болгаш социал кады ажылдажылганың, хамааты ниитилелди хевирлээриниң принциптеринге үндезилеп, Россияның чаа күрүнезин тургузарының эгези болган.
Россияның хүнү — бистиң улуг чуртувустуң кол күрүне байырлалы-биле эң-не изиг байырывысты хүлээп ап көрүңер! Бо байырлал, Россияның хамаарышпас күрүне дугайында Декларациязын хүлээп алган үези 1990 чылдың июнь 12-ден санаар болза, ол эң аныяк байырлалдарның бирээзи. Ооң дазылдары төөгүлүг, Россия күштүг күрүне туружун чедип ап келгени эрткен вектерниң ханызында. Бөгүн база бистиң чуртувус күрүнени, экономиктиг болгаш демократтыг чаартылгаларны, чөптүг хоойлу-дүрүмнүг күрүнени болгаш хамааты ниитилелди бажыглаарының, хостуг, күчүлүг болгаш күштүг салдарлыг күрүнени тургузарының оруу-биле бүзүрелдиг чоруп орар. Ол – ниитилелди каттыштырарынче, хөгжүлдеже болгаш чөптүг чорукче чурттуң шупту хамаатыларын кыйгырып турар байырлал. Ооң үндезини – хөй национал Төрээн чуртунга ынакшылдың чаагай чаңчылдары.
Июнь 15 — Эмчи ажылдакчызының хүнү. 1952 чылда Өвүрнүң Арыг-Бажынга (амгы Солчур суур) малчын арат Самбылдай Ховалыгның өг-бүлезинге оол уруг төрүттүнген. Ада-ие оглун Валера деп орус ат-биле адап алган. Бичии Валера хүнден хүнче улам-на мандып, доругуп орза-орза, чеди хар чеде хона берген. 1959 чылдың сентябрь 1-де үе-чергези оолдар, кыстар-биле Солчур школазынче өөренип кирген. Ол-ла школаның 7-ги клазын кончуг эки демдектерлиг дооскаш, улаштыр Кызылдың 2 дугаар школазынга өөренип киргеш, ону чедиишкинниг дооскан. Красноярск хоорайның эмчи институдунче кирип, күзелинге чедер дээш, өөредилге чериниң шылгалдаларын дужаап эгелээн. Конкурс дыка улуг: бир олутче 7-8 кордакчы бар. Бир экзамен эртерге-ле, шала кошкактары сывырлып чыдып каап-ла турган. Улуг шылгалданы ажып эрткеш, Валера институтка өөренир эргени чаалап алган. Омак-хөглүг студент чылдар билдиртпейн-даа «ужугуп» эрткен. Ол дээди эртемниң шынзылгазы – кезер эмчиниң дипломун алган.
Чаш уругларның төрүттүнүп турарының талазы-биле Тыва Республика Сибирь федералдыг округда 1 дугаар черде, а Россия Федерациязында 2 дугаар черде чоруп турар. 2012 чылда 8216 уругнуң аразындан 511 өпеяның деңзизи четпес төрүттүнген, 2013 чылда — 8042 (540), 2014 чылдың 5 айында 3365 (6) чаш уруг немешкен. Уругларның хөй кезии Кызыл хоорайның 1 дугаар божудулга бажыңынга болгаш Перинаталдыг төпке төрүттүнүп турар. Ында 500 грамм төрүттүнген чаштарны амгы үениң дериг-херекселдерин ажыглап тургаш, амы-тынын камгалап ап турар апарган. Деңзизи чогуур хемчээлинге четпес (500 граммдан 1 килге чедир) уругларны камгалаарының талазы-биле байдал РФ-те 25 хуу болза, Тывада ол көргүзүг 34 хуу болуп турар. ТР-ниң Кадык камгалалының чаартылга программазы езугаар кожууннарның эмнелгелерин, Кызыл хоорайның божудулга бажыңнарын, республиканың Перинаталдыг төвүн чаа дериг-херекселдер-биле четчелеп хандырган.
1966 чылдың июнь 10-да Тывага ак-көк экраннар чырып, телевидениени чон көре берген. Оон бээр 48 чыл эрткен. Ол үениң иштинде республикага телевидение дыка сайзыраан. Сөөлгү чылдарда телевидениениң рыногу бистиң республикада элээн алгаан деп чугаалап болур. Улуг эвес-даа болза, күрүнении эвес телекомпаниялар база радиостанциялар тыптып келген. Мындыг байдалга КТРК «Тыва»-ның телевидение болгаш радио рыногунда туружу, ниитилелге салдары кандыгыл? Ол дугайында Бүгү-россия-ның күрүнениң телерадио компаниязының филиалы КТРК «Тыва»-ның директорунуң оралакчызы Радомир Сарыг-оолович Куулар-биле чугаалаштывыс.
Россияның көдээ ажыл-агый сайыды Николай Федоров Сибирьге чаңгыс эвес удаа чораан, ынчалза-даа Тывага бир дугаар келген. Ол республикага ажылчын аян-чоруун кылып, июнь 7-де келген. Федералдыг сайыт-биле кады РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажылының болгаш уксаажыдылга херээниң департаментизиниң директору Владимир Лабинов база келген. «Күрүне арга-сүмезин кадары-биле мында келген бис. Федералдыг негелделер үргүлчү өскерлип турар, ону өөренип четтикпес сен. Ынчангаш бөгүнгү ужуражылгалар, санал-онал солчулгазы регионнуң эрге-чагыргаларынга немелде билигни бээр, агроүлетпүр комплекизинге чаа-чаа төлевилелдерни организастаар арганы тургузар. Ол талазы-биле республикага дуза чедирер сорулгалыг бис — деп, Николай Федоров чугаалаан. — Көдээниң социал хөгжүлдезиниң, көдээ оруктарны тударының, көдээниң девискээрлерин комплекстиг сайзырадырының, малчыннарны, эгелеп чоруур фермерлерни, өг-бүле фермерлерин деткиириниң талазы-биле дыка хөй айтырыгларны тодаргайлап болур бис».
Июнь 6-да сураглыг чогаал ажылдакчызы, критик, чогаалчы болгаш журналист, филология эртемнериниң кандидады, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тыва АССР-ниң болгаш Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы Мария Андреевна Хадаханэ төрүттүнген хүнүн демдеглээн. Мария Хадаханэ Иркутск обласка төрүттүнген, Тывага 1945 чылда келген. Маңаа школаны дооскаш, Иркутскиниң күрүне университединче өөренип кирген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва культураның хоочунунга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирген: «Ханы хүндүткелдиг Мария Андреевна! Силерниң амыдыралыңарда кайгамчык хүн-биле чүректиң ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер. Силерниң талантылыг чогаалчы, литература болгаш театр критиги, очулдурукчу, тываларның аас чогаалының шинчилекчизи болгаш башкы адыңар тыва литератураның төөгүзү-биле сырый холбаалыг, ооң сайзыралы дээш Силер доктаамал сагыш салып, чогаадыкчы күжениишкиннериңерни үндүрүп келдиңер.
Айыылдыг өрт үезинде амы-тынындан чарылган десант оолдарның аттарын бижээн тураскаал-самбыраның байырлыг ажыдыышкынын июнь 6-да Кызылга эрттирген. Аңаа ТР-ниң Чазааның төлээлери, Бойдустуң халаптарын чайладыр албан чериниң ажылдакчылары болгаш школачылар база оолдарның ада-иелери, төрелдери сактыышкын езулалынга келген. 2012 чылдың июнь 6-ның хүнүнде Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузунуң девискээринге өөскээн өрт үезинде амы-тынындан чарылган десант оолдарның өг-бүлелеринге моральдыг болгаш материалдыг дузаны Тываның Чазаа көргүскен. Төрээн чериниң делгемнерин өрттен камгалаар дээш чырык өртемчейден чарлып чоруткан маадырларывыс: Кызыл хоорайдан Радион Хуурак, Тожудан Андрей Шилин, Шагаан-Арыгдан Херел Кызыл-оол, Сергей Федотов, Николай Былев, Виктор Стремоусов, Николай Новиков, Владимир Кечил-оол, Борис Оюн оларның чырык ады кезээде уттундурбас болуп артар база оларның өг-бүлелери-биле кады демниг болур бис, оолдарның эрес-дидим чоруун үнелеп, кезээ-мөңгези-биле артар тураскаалды кылган – деп, Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев чугаалаан соонда кажыыдалдың минутазын чарлады.
Июнь 6-да 18 шакта В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга «Азия төвүнде үрер хөгжүм» деп фестивальдың хаашкыны ооң киржикчилериниң каттышкан улуг концерти-биле доозулган. Дөрт хүн үргүлчүлээн фестиваль хөйнүң кичээнгейин хаара тутканы чугаажок. /рер хөгжүмчүлер чүгле найысылал Кызылга эвес, а Каа-Хем кожууннуң Бүрен-Хем суурунга, Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайга чедип, көрүкчүлерге солун концерттерин бараалгатканы уттундурбас болуушкун болган. Кызылчылар театрга үш кежээ, күрүне филармониязынга июнь 5-те хүнзедир коллективтерниң конкурска ойнаан үрер хөгжүмүн магадап дыңнаан. Фестивальдың эгелекчизи, кол организатору ТР-ниң алдарлыг артизи, ТР-ниң Чазаа-ның үрер хөгжүм оркестриниң удуртукчузу Тимур Дулушка хөгжүмчүлер өөрүп четтиргенин илереткен.
Чүс чылдың төлевилели Тываның минерал-чиг-эт баазазын шиңгээдип алыры-биле чергелештир Кызыл—Курагино демир-орук тудуунуң инвестиция төлевилелин күүседири Тыва Республиканың Чазааның хөй кижи киржикчилиг хуралынга чугааның кол темазы болган, Аңаа РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыдының оралакчызы Николай Подгузов киришкен.Хуралды ажыдып тура, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол маңаа сайгарар кылдыр киирип турар айтырыг республиканың келир үезинге онза ужур-дузалыг, чүге дээрге демир-оруу аңаа езулуг-ла «амыдыралдың оруу» болур, моон соңгааргы социал-экономиктиг хөгжүлдеге чугула быра-дыр дээрзин демдеглээн. Хөй кижи киржикчилиг хуралга экономиктиг хөгжүлде сайыдының федералдыг күрүне программаларын болгаш төлевилелин харыылап турар оралакчызының киржип турары дээрге бо төлевилелдиң ниити чуртка улуг ужур-дузалыын, Россияның Чазааның шиитпирлериниң күү-селдези дээш туруштуг чоруун бадыткап турар.
«Хааннар шынаазы-2014» Июнь 5-те Ээрбек суурдан ырак эвесте черге «Кызыл — Курагино» бүгү делегей чергелиг археологтуг лагерьниң 2014 чылда бирги ээлчээниң ажыдыышкыны болуп эрткен.Соок агаар-бойдус таарымча чок байдалды тургусса-даа, улуг-улуг майгыннар тиккен девискээрде байырланчыг аян-шинчи сиңниккен. Россияның болгаш делегейниң янзы-бүрү булуңнарындан келген оолдар, кыстар аай-дедир шуужуп, каткы-хөглүг чоруп турлар. Мындыг омак-сергек, чиик адак, бедик хей-аъттыг аныяктарга соок салгынныг, сериин агаар-даа кайын быражыр деп бодап ордум. Чем белеткээр майгында эвилең-ээлдек поварлар келген аалчыларга изиг шайны кудуп, ашкарып-чемгерип турар.Лагерьниң турар девискээриниң чаражын, чурумалдыын, таптыын! Долгандыр бедик-сүрлүг тайгалар бүзээлээн, чаа ногаарарып келген оът-сиген, чүзүн-баазын чечектер черни хевистелдир шыпкан, улуг эвес-даа болза, шапкын хемчигеш шулурадыр бадып чыдар. Каас-чараш, арыг агаарлыг черге сонуургаар ажылын күүсетпишаан, дыштанып алырга, та кайы хире магалыг чүве.
Мөөрей, мөөрей... Июнь 4-те В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрынга «Азия төвүнде үрер хөгжүм» деп үрер хөгжүм оркестрлериниң 2 дугаар делегей чергелиг фестивалының байырлыг ажыдыышкыны болган. Эң баштайгы ындыг фестиваль Тывага 2012 чылдың сентябрь айда ТР-ниң алдарлыг артизи Тимур Дулуштуң удуртканы Тыва Республиканың Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң эгелээшкини-биле эрткен.Фестивальды РФ-тиң Культура яамызы болгаш ТР-ниң Чазаа деткээн. Делегейниң оркестрлер конференциязының болгаш марштаар оркестрлерниң азийжи чемпионадының президентизи Кенон Хуанг (Тайвань), Москваның крүнениң культура болгаш уран чүүл университединиң профессору, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Анатолий Дудин, Риганың Язеп Витол аттыг хөгжүм академиязының профессору, үрер хөгжүмнүң Балтий ассоциациязының президентизи Янис Пуриньш олар бир дугаар делегей чергелиг үрер хөгжүм фестивалының хүндүлүг аалчылары болган. Ынчан беш коллектив чогаадыкчы мөөрейге киришкен.
Школа назыны четпээн ажы-төлдү уруглар садтары-биле хандырарының айтырыы бүгү чуртта нарын болуп артпышаан. Ынчалза-даа Россияның эрге-чагыргазының күжениишкиннери-биле чидиг байдалды чайладыр хемчеглер доктаамал чоруттунуп турар. Маңаа уруглар садтарының оран-бажыңнарының тудуглары улуг салдарны чедирер.Тыва Республикада база бо талазы-биле ажыл кидин түлүк. Чижээлээрге, Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайда 140 олуттуг уруглар садының тудуу доостур четкен. Ында амгы үеде ажыл-чорудулганы сонуургап четтивис. Тудуг девискээриниң мастери, «Тывастройинвест» КХН-ниң ажылдакчызы Гейбат Шавагатовтуң чугаалап турары-биле алырга, уруглар садының бо тудуун 2013 чылдың ноябрь айда эгелээн. Чүгле дөрт ханазы арткан, октаттынган тудугнуң девискээринден 400-500 куб хире бокту үндүр сөөрткен. Маңаа ажылдадыры-биле тудугжулар, дашчылар, каңнакчылар, аар техниканың башкарыкчылары, электриктер дээш, ниитизи-биле 80 ажыг кижини хаара туткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның Камгалал яамызындан келген тускай техниканы болгаш дериг-херекселдерни республиканың организацияларында болгаш бүдүрүлгелеринде канчаар ажыглап турарын хынап көрген. Тываның Баштыңы хамыкты мурнай ХК болгаш ОБ агентилелинге барган. Тускай техниканы шыгжап кадагалаан соонда ажылдаар шынарын хынаарын база ону ажылдадырын техниканы алган кижи бүрүзүнге бүдүн чартык ай бурунгаар даандырган дээрзин сагындыраал. Агентилелдиң директору Шолбан-оол Чанзан машина болгаш дериг-херексел бүрүзү ажылдап турар, ону үүрмек септелге соонда ажыг-лап болур деп чугаалаан. Шолбан Кара-оолдуң негелдезин езугаар чыскаап тургус-кан техникадан агентилелдиң төлээлери ППУ-1600 деп парогенератор-биле, агаар чылыдар УМП-400 деп херексел-биле ону таныштырган. Оларны ЧКА-ның объектилеринге үрелиишкин үнер болза, дарый ажыглап болур. Ол ышкаш КамАЗ шассизинге салыр дизельдиг электростанцияны, дугуйлар кырында септелге мастерскаязын, генераторларны, орукка ап чоруур кухняны, хлеб быжырар херекселди көргүскен.
Чайның башкы айы июнь 2-де Россияның Камгалал яамызының Төп шериг оркестриниң хөгжүмчүлери Тывага ужуп чедип келген хүнүнде-ле баштайгы оюнун бүрен-хемчилерге көргүскен. Суурнуң чурттакчылары оларны чылыы-биле уткуп ап, бичии республикавыска аалдап келгенинге өөрээн сеткилин илереткен. ТР-ниң Баштыңы-Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак делегейни эргээн бо оркестрниң ат-алдары, шаңнал-макталдары-даа эңмежок-тур деп суурнуң чурттакчыларынга таныштырган. «Россияның ырак-узак хоорайларын эргий кезээш, ам каас-чараш Тывада чедип келдивис» — деп, аалчылар өөрүп чугаалап турду. Суурнуң стадионун долдур олурупкан көрүкчүлерге баштайгы көргүзүгнү ТР-ниң Чазаа-ның үрер хөгжүм оркестриниң артистери аъттарлыг бараалгатты. Аъттары-биле аай-дедир чоруп тургаш, үрер хөгжүмүн ойнап, аңгы-аңгы аялгаларны күүседирге, чараш деп чүвезин! Кижи бүрүзү оларны магадаан. «Аъттарының өөренгенин, шимээн-даашка-даа тоовас» — дижип, көрүкчүлер аразында магадап ордулар. Каа-Хем кожууннуң чылгычызы Геннадий Монгуш Тываның культуразының ажыл-чорудулгазын деткип, үрер хөгжүм оркестринге аъттарын белеткеп бергенин демдеглевес аргажок.
Бүгү-делегейниң Уруглар хүнүнде тыва хүрешти 5 хардан 16 харга чедир оолдар аразынга эрттирери чаңчыл болган. Бо чылын XI дугаар эртип турар хүреш оюнунга республиканың ырак-чоок булуңнарындан 1200 мөге оол күжүн шенешкен. Найысылалдың Сүбедей, Ярыгин спорт комплекстеринге болгаш Херел спорт залынга бичии, элээди өзүп орар мөгелерниң хүрежин көөр дээн мөгейикчилер хөйү-биле чыглып келген. 5-6 харлыг мөгелерниң аразында ыглажып-даа, ачыр-дачыр эрзиг кылдыр тутчуп-даа турарлары бар. Эр кижи дидим болгаш күштүг болур дээрзин бадыткап, 128 мөгениң аразындан Чаа-Хөлдүң мөгези Начын Шактар шүглүп үнген. Yжүүрлешкен мөге — Улуг-Хемден Шойдуң Дугур-Сүрен болган база үшкү, дөрткү черлерни Кызыл хоорайдан Айлун Ооржак биле Алдын-Херел Монгуш ээлээннер.
Эр мөзү-бүдүш Чоокта чаа ТР-ниң Хөй-ниити палатазы Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы суурга “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүнүң” амыдыралда боттандырылгазын хынап, ээлчеглиг үнүүшкүннү кылган. ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш Чыраа-Бажы ортумак школазының оолдары-биле ужуражып, оларга чагыг-сүмезин берген: “Тыва эр кижиниң хажыттынмас дүрүмүнүң” 9-ку пунктузун, эр кижи төрүттүнүп кээрге-ле, сагып эгелээри чугула. Школаны чедиишкинниг дооскаш, дээди эртемни чедип алгаш, күрүнениң төлептиг хамаатылары, ада-иеңерниң чоргааралы болуңар. Арагалаар, таакпылаар, кара чашпан тыртар багай чаңчылдарже сундулавайн, ада-өгбелерниң езу-чаңчылдарын сагып, кезээде спорт-биле холбаалыг, эвилең-ээлдек, улугну — улуг, бичиини — бичии деп хүндүлеп чоруңар. Мурнуңарга салып алган сорулгаларыңарны дериңер төп тургаш, эчизинге чедирер кылдыр чаңчыгыңар” – деп, ол чагаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыгааржы хүнүн демдеглээринге болгаш Россияның Айыыл чок чорук албанының Тыва Республикада Кызыгаар эргелелиниң 90 чылынга тураскааткан байырлыг митингиге киришкен. Регионнуң удуртукчузу чыылганнарга байыр чедирген: «Хүндүлүг шериг албанныглар болгаш кызыгаар шериглериниң хоочуннары! Профессионал байырлалыңар—Кызыгааржы хүнү-биле болгаш Россияның Айыыл чок чорук албанының Тыва Республикада Кызыгаар эргелелиниң 90 чылы-биле силерге байыр чедирип тур мен! Ада-чуртун камгалаары, дүне-даа, хүндүс-даа ооң кызыгаарын хайгаараары--шаг-төөгүден бээр айыылдыг болгаш харыысалгалыг албан-дыр, ол хүлээлге кызыгааржыларга онаашкан. Дайын болурга-ла, дайзынның баштайгы согуунга кызыгааржылар таваржыр, чүге дээрге ында эң эрес-дидим солдаттар болгаш офицерлер албан эрттирип турар.
Тывавыстың база бир чоргааралы Чагытай хөлүвүсче сөөлгү үеде кичээнгейивис эреңгей апарган. Бо ыдыктыг хөлдү күчүлүг Чиңгис-Хаанның уйнуу Чагытайның адынга дөмейлештир адааны анаа эвес. Ында бир-ле тывызыксыг чажыт бар дээрзинге ада-өгбевис бүзүреп чораан. Ооң мурнунда Чагытай хөлге балык-байлаң аажок элбек, ол чоок-кавының аалдарын шуптузун тоттуруп турган дээр болза, чазыг болбас. Амгы үеде хөлдүң бодунуң балыктары барык артпаан. Чоокку чылдарда хөлдү камгалаары-биле ынаар киир салып турган шортан балыктарның байлаңнары нептерээн. Ол ышкаш лещ деп балык көвүдей берген. Бо балык өске эки балыктарның өзүп көвүдээринге орук бербейн, оларның үүргенезин шуптузун чип кааптар. Лещти чылдың-на он-он тонна чедир тудуп, балыктап турзажок, ол кончуг дүрген көвүдээр болганындан хөлде ам-даа чүс-чүс тонна хире бар болуп турар.
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан «Азия төвүнде фанфарлар» деп үрер хөгжүм оркестрлериниң 2-ги делегей чергелиг фестиваль-конкурузунга белеткел ажылдары дооступ турар. Тыва Республиканың Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң эгелээшкини-биле 2012 чылдың сентябрьда 1 дугаар делегей чергелиг мындыг фестиваль-конкурс РФ-тиң Культура яамызының болгаш Тыва Республиканың Чазааның деткимчези-биле эрткен. Ынчан хүндүлүг аалчыларның аразында делегейниң оркестрлер конференциязының база марштаар оркестрлерниң Азия чемпионадының президентизи Кенонг Хуангтың (Тайвань) кээп чорааны төөгүлүг, уттундурбас болуушкун болган.Yрер хөгжүм оркестрлериниң 2-ги делегей фестиваль-конкурузунуң тургузукчулары – Москваның культура болгаш уран чүүл университеди, Россияның Камгалал яамызының Төп шериг оркестри болгаш ТР-ниң Чазаа.
Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык сумузунуң аныяк малчыннары Адыгжы биле Сайзана Сааялар көдээ мал ажыл-агыйын 2008 чылдан эгелээш, мал-маганын бо хүнге чедир онча-менди тудуп чоруур. Олар ада-өгбезиниң мал-биле холбашкан ажыл-ижин уламчылап, салгал дамчаан аныяк малчыннарга хамааржыр. Аныяктарның чайлаа — тус черниң Улуг-Хову деп черинде, а кыштаа — Берт-Дагда. Аныяк өг-бүле бир кыстыг, бир оолдуг. Өгнүң херээжен ээзиниң дооскан мергежили — фермер-зоотехник, а эр ээзиниң – диш эмчизи. Аныяктар өг-бүле туткаш-ла, ада-иезинге дузалажып чоруй, мал-маган ажыл-агыйын улаштыр туда берген. Чаа-ла 30 хар чедип турар аныяк малчыннар кыш-чай дивес, дыштаныр олут чок, даң адар, дүн дүжер ажыл-агый үзүлбес ижинге бердинген.
Петербургка болгаш экономиктиг шуулганга дүүштүр РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызы биле Саң-хөө яамызы «Кызыл — Курагино» демир-орук төлевилелин Россияның Национал чаагай чорук фондузундан акшаландырарының чугулазының дугайында комплекстиг түңнелге ат салганнар. 2014 чылдың ол шуулганынга киржип турган Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол болуушкуннуң херечизи болган. «Элегес — Курагино» төлевилелин күүседиринге Национал фондунуң акша-хөреңгизинден төлевилелдиң өртээниң 40 хуузун тускайлаар, хуу инвестор 25 хуузун хандырар болгаш 35 хуузу банкыларның чээлилери болур. Фондудан үндүрген акшаны хуу инвестор күрүнеге эгидерин хүлээнген» — деп, Шолбан Кара-оол тайылбырлаан.
Тываның база бир алдарлыг оглу Валерий Ховалыгович Кара-оолдуң өскен-төрээн чери — кайгамчыктыг онза-чараш чурумалдыг, кат-чимистиг, шулурткайндыр агып чыдар кара суглуг Кожай сууру. «Кожай биле Торгалыгны кончуг топтап көрүңерем» деп чоннуң ырлажып турары-даа анаа эвес. Ада-иезиниң ажыл-ижи ол үеде МЧАЭ (мал, чер ажыл-агыйының эвилели) мал, чер ажыл-ижи-биле холбаалыг чораанындан адазы ашак ажы-төлүн мал, чер ажылынга өөредип, кижизидип чораан. Валерий Ховалыговичиниң ада-иезиниң кыштаа Аргалыкты дагларынга турган, ол ада-иезиниң хоюн кадаржып өзүп келген. Адазы оглунга мал-маган кадартырындан аңгыда, аңнаарынга база өөредип, койгуннап, өзеннерге дузак салыр турган. Тайга эдээ болгаш, ол черлер аң-мең-биле элбек оран чүве-дир. Хуу ажыл-агыйлыг турганы-биле Валерий Ховалыговичиниң адазы оолдары-биле Ээр-Хавак деп черге тараа тарып, ажаап ап чораан. Күзүн тараазының дүжүдү кончуг-даа чаагай боор. Адашкылар чаагай дүжүдүн ажаап алгаш, келир чылгы үрезинин ол-ла шаңга уургайлап алыр чорааннар.
Май 25-те Тывага хаттың күжү секундада 22 метр четкен, ооң уламындан 15 шак 46 минута турда, электри-четки комплекизиниң объектилеринге үзүктелиишкиннер болган. Ооң түңнелинде 12 чурттакчылыг черде (Кызыл хоорайда, Бии-Хем болгаш Кызыл кожууннарда) 116747 кижи электри чырыы чок арткан. 15 шак 9 минута турда, чырыкты Тывага чурттакчылыг 65 черлерге (Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Тес-Хем, Таңды, Чеди-Хөл, Эрзин кожууннар каттышкан), Моолдуң девискээринде бир суурга өжүрген. Республиканың Одалга болгаш энергетика яамызының дыңнатканын езугаар алырга, 20 шак 25 минута турда, чырыкты шуптузунга берипкен.
Кызыл хоорайда юбилейниң объектилерин тударының болгаш септелге ажылдарының чоруп турарын Чазак Даргазының оралакчызы Александр Свинцовтуң Тудуг яамызының, капитал тудуг эргелелиниң, керээлиг организацияларның төлээлери-биле эрттиргени үнүүшкүннүг чөвүлел хуралга сайгарган. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база Кызылдың үндезилеп тургустунганының 100 чылынга уткуштур хемчеглер-биле холбашкан ажылдар доостур чоокшулап турар, оларның эң нарын болгаш эскет чок кезээ кылдынган. Кол сорулга — үзүктелиишкин болгаш графиктен хожудаар чорукту болдурбазы деп хуралга демдеглээн. Капитал тудуг эргелели объект бүрүзүн харыылаар кижини тургускан, ол хүннүң-не ажылды хайгаарап, тургустунган айтырыгларны шалыпкын шиитпирлеп турар.
Май 23-те найысылалда «Сүбедей» спорт өргээзинге XI дугаар «Тыва-экспо-2014» делгелгениң байырлыг ажыдыышкынынга Тываның Баштыңының-Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит бодунуң болгаш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге база Красноярск край, Алтай, Хакас республикалар, Новосибирск, Томск, Омск областарындан келген сайгарлыкчыларга болгаш Моолдуң Увсунур, Завхан аймактарындан аалчыларга байырны чедирген. Оларның соонда байыр чедириишкиннери база улашкан, «Сибэкспосервис» компаниязының директору Людмила Малютина Тываның Чазаа-биле кады ажылдажылгазын демдеглеп, өөрүп четтиргениниң чылыг сөстерин чугаалаан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол бо хүн Санкт - Петербургта болуп эгелээн Петербургтуң бүгү делегей чергелиг экономиктиг 18 - ки форумунуң ажылында киржип турар. Форумга “Элегест - Курагино - Кызыл” деп демир - оруу тудуунуң төлевилелин таныштырар.Тудугну кылыр Тываның Энергетиктиг Үлетпүр корпорациязы (ТЭПК) биле Россияның банкларының аразында дугуржулгаларга ат салыры көрдүнген. Оон аңгыда, Россияның экономиктиг сайзыралының яамызының удуртулгазы Национал чаагай хөгжүлде байдалының Фондузундан акшаландырар талазы - биле ат салган бадыткалды Россияның саң - хөө яамызынче чоргузар.
Сөөлгү коңга-2014 Майның 21. Кызылдың № 2 школазының сөөлгү коңгазы. Школа даштында Россияның болгаш Тываның күрүне туктарын чүзүн-бүрү өңнерлиг бөмбүктер-биле каастааш, азып каан, ыры-хөгжүм чаңгыланган, чараш идик-хептиг өөреникчилер база ооң ада-иелери байырлыг чыскаалды манап турлар. Агаар-бойдус салгын-хаттыг соок тыныжы-биле байырлалдың киржикчилерин шонуп каап тур. Алдын хүннүң херелдерин шырыш булут дуглаза-даа, школачыларның арын-шырайларында чайынналган хүлүмзүрүг, ада-иениң боодал чечектери байырлал шинчи киирген. Сөөлгү коңга байырлалының чыскаалын школаның директору Мира Наксыл ажыдып, чыылганнарга байыр чедириишкининиң чылыг сөстерин сөңнеп, доозукчуларга чагыг-сүмезин берген. Ол ышкаш хүндүлүг аалчылар, тус школаның аңгы-аңгы чылдарда доозукчулары чаагай күзээшкиннерин илеретти.
Иелерниң бирги шуулганы Тываның Иелериниң бирги шуулганы Бүгү-делегейниң Өг-бүле хүнүнде эрткени таварылга эвес. Өг-бүледе баштың ада болза, а эң-не кол кижи — ие. Өг-бүле херээжен кижиниң сагыш човаашкыны, мерген угааны, шыдамык чоруу-биле туттунар. Ава кижиниң ады амыр-тайбың, менди-чаагай, чаяалга ышкаш эң үнелиг чүүлдер-биле тудуш. Иелер делегейни чырык, буянныг, арыг болдуруп чоруурлар… Бөгүн ава кижиниң ыдык ады «ажы-төлүн октаан ава», «уруун аар кемдедип каан ие», «херээжен чоннуң арагалаашкыны» дээн чижектиг сөстер-биле холбажып турары харааданчыг. Херээженнерниң кем-херек үүлгедиишкиннери чон ортузунда дүвүрелди болдуруп турар. Иелер шуулганын эрттирерин негеп келген бир чидиг айтырыг бо. Иштики херектер яамызының көргүзүглеринден алырга, республикада херээжен чоннуң кем-херектерни үүлгеткен саны чылдан чылче өзүп олурар. 2011 чылда – 310, 2012 чылда – 300, 2013 чылда 433 болган. Бо сан-фактылар республикада ниити херектерниң 5-7 хуузун ээлеп турар.
Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга республиканың Ростислав Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының өөреникчилериниң Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга болгаш Культура чылынга тураскааткан ээлчеглиг отчеттуг концерти болган. Концертти бо чылын тургускан уругларның үрер хөгжүм оркестри ажыткан. Ооң дирижеру Алдынай Араптан (уран чүүл школазының доозукчузу). Уругларның күүселдези ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң акылары, угбаларындан дудак чок, көрүкчүлерниң дыңзыг адыш часкаашкыннары ону бадыткаан. Доозукчулар фортепиано, флейта, баян, виолончель, чадаган дээш, оон-даа өске хөгжүм херекселдеринге орус, тыва чогаалчыларның, даштыкы классиктерниң оюнун күүсеткен. Хореография салбырының самчылары П.И. Чайковскийниң «Щелкунчик» деп баледи-биле көрүкчүлерниң кичээнгейин хаара тудуп кайгаткан. «Мээң хоорайым», «Тыва Республикам» деп ырыларны уругларның күүсеткени онзагай.
Эрги үении-биле бижиирге, Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республиканың Улуг-Хем районнуң Чаа Чаа-Хөл суурун тудар дээш баштайгы өргенни черже киир каккандан бээр бо үнген Аът чылында 40 чыл бооп турар. Чаа суурга эң баштай туткан бажың «Октябрьның 60 чылы» кудумчуда бир дугаар бажың. Чаа Чаа-Хөлдүң баштайгы кудумчузунуң бир дугаар бажыңының бир дугаар квартиразында Александр Самбууевич Түлүштүң өг-бүлези чурттап орар. Чаа Чаа-Хөл суурнуң баштайгы бажыңын туткандан бээр хөй-ле өскерлиишкиннер болган. Ону Чаа Чаа-Хөл деп адавастай берген, Чаа-Хөл деп адаар, ол ам Чаа-Хөл кожууннуң төвү улуг кода-хоорай чыгыы хире апарган, маңаа баштай төрүттүнген ажы-төл ам боттары уруг-дарыглыг. Ынчалза-даа өскерилбээн чаңгыс-ла чүүл турган – 40 чыл дургузунда суурнуң Культура-спорт төвүн тудуп чадаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Федерациязының Президентизиниң удурткан делегациязының составында Кыдатта барган. Кыдат Улус Республиканың Даргазы Си Цзиньпинниң чалааны-биле РФ-тиң Президентизи Владимир Путин май 20-де Кыдатта чеде берген. Шанхай хоорайга болуп эртер ужуражылгага удуртукчулар Россия биле Кыдаттың ниити айтырыгларын чугаалажыр. Садыг-экономика, энергетика болгаш гуманитарлыг адырларның элээн каш чугула документилеринге ат салыр. Делегейге Россия биле Кыдаттың кады ажылдажылгазының байдалын болгаш келир үезин сайгарып көөр. «Бо ужуражылга ийи чурттуң бүгү талалыг кады ажылдажылгазының болгаш удур-дедир харылзаазының стратегиязын чаа деңнелче үнериниң демдээ» — деп, Кремльдиң парлалга албаны дыңнаткан.
Чүс чылдың тудуглары Агаар-бойдус чылып келгенде, арыг агаарга дыштанып, кежээки сырынга кым-даа өпейледиксээр. Кижи селгүүстеп чорааш, угаан-медерелин сергедип, сагыш-сеткилин оожургадып, күш-шыдалын дадыктырып, сайзырадып алыр. Мындыг болганындан кызылчылар Улуг-Хемниң эриинге, паркка дыштанырынга аажок ынак. Ылаңгыя арыг-силиг, чаагайжыттынган сесерликке дыштаныры кымга-даа күзенчиг. Сөөлгү үеде Кызылдың Гастелло аттыг парыгын бүрүнү-биле чаагайжыдар айтырыг чидии-биле тургустунган. Хоорайжыларның үрде четтикпейн манааны болуушкун ам бо үеде кидин түлүк чоруп турар. Ында ажыл-иштиң хайныышкынын, кижи эрткеш-дүшкеш, бо-ла эскерер. Дыштаныр ынак черивис каш-ла ай болгаш кандыг аян-шинчилиг апаарын сонуургап, чаартылга девискээрлерин харыылап турар Анвар Додхоев-биле чугаалаштым.
Хостуг хүреш маргылдаазы Эрткен дыштаныр хүннерде «Сүбедей» спорт комплекизинге бүгү Россия чергелиг «Азияның төвү» хостуг хүрешке маргылдаа болуп эрткен. Ол Кызыл хоорайда 38 удаа эртип турар. Бо удаада маргылдааны 100 чыл юбилейлеринге тураскааткан. Тывага бо чылын эртер байырлыг болуушкуннар-биле холбашкан маргылдаага онзагай аалчылар моорлап келген. Хостуг хүрешке Россияның мөгези, Олимпий оюннарының үш дакпыр чемпиону, Россияның беш дакпыр чемпиону Бувайсар Сайтиев, Россияның алдарлыг тренери, хостуг хүрешке ийи дакпыр делегей чемпиону Виктор Алексеев, бүгү делегей чергелиг судья Салтан Засеев олар-дыр. Хүндүлүг аалчыларны Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ажылдаар өрээлинге уткуп, хүлээп алган. Чүгле хостуг хүреш талазы-биле тыва спортчуларның чедиишкиннериниң база моон-даа соңгаар бо спорт хевириниң хөгжүлдезиниң дугайында эвес, а Тываның чараш агаар-бойдузунуң, «Кызыл — Курагино» демир-орук тудуунуң база тергиин дээн спортчуларга материалдыг деткимче көргүзериниң аргаларының дугайында Олимпийжи чемпион биле Тываның Чазак Даргазы сайгарып чугаалашкан.
100 чылдың тудуглары Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң бажыңын 1950 чылдарда тудуп кылган. Оон бээр хөй-ле үе эрткен. Бо оран-сава эргижиреп «кыраан», ийи чыл бурунгаар болган чер шимчээшкининиң үезинде бажыңның ханалары тигленип, бустур часкан. Аңаа ажылдаар арга чок, байдал улам-на айыылдыг. Институттуң коллективи чогуур албан черлеринче ажылдаар оран-савазының берге байдалының дугайында айтырыгны киирген. Тываның Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол институттуң оран-савазының «салым-чолунга» хамаарыштыр дарый шиитпирни үндүрүп, чаа бажыңны тудар деп түңнээн. Удавас Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылын демдеглээр бис. Юбилейлерге уткуштур республикага 20 ажыг тудугларны тудуп, ажыглалче киирерин Шолбан Кара-оол чугаалаан. Оларның аразында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң оран-савазы база чугула.
Кызыл хоорайда «Сайзырал» деп тускайланган көдээ ажыл-агый рыногу ажыттынган. Садыг-саарылганың чаа тудуу Тыва Республиканың Чазааның болгаш бүдүрүлге черлериниң демниг кады ажылдажылгазының түңнели болур. Ону «Роскөдээ ажыл-агый банкызы» чээли акша-хөреңгизи болгаш «Тыва Республикага 2012-2020 чылдарда көдээ ажыл-агыйны болгаш көдээ ажыл-агый барааннарын, чиг эдин болгаш аъш-чем рыногунга идигни берип хөгжүдери» деп республиканың тускай сорулгалыг программазындан үндүрген субсидия-биле акшаландырып туткан. Төлевилелдиң ниити өртээ — 93,4 млн. рубль болган. Арат ажыл-агыйларының, аъш-чем болбаазырадыр бүдүрүлгелерниң төлээлери болгаш садып алыкчыларның четтикпейн манап турганы рыноктуң байырлыг ажыдыышкыны май 10-да болган. Ооң ишти делгем болгаш чырык. Аъш-чемниң сүүзүннүг шынарын камнап-кадагалаар тускай соодукчу-делгиирлер, ногаа болгаш чимис аймаан шыгжап кадагалаарынга таарымчалыг байдалды тургузар агаарның сериинин болгаш шыгын хынаар херекселдер, изиг-соок суглуг чунар раковиналар-биле дериттингенин шупту магадап үнелээннер.
Тиилелге хүнүнде Улуг Тиилелгениң 69 чылынга тураскааткан байырлыг хемчеглер Арат шөлүнге эртенгиниң 10 шакта эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, тылдың ишчилери шөлдүң ортузунда хүндүлүг олуттарже чалаттырган. Аяс агаар-бойдус таарымчалыг байдал киирип, чыылган чоннуң хей-аъдын, өөрүшкүзүн улам киискидип тур. Байырлыг чыскаалды четтикпейн манаан чон, «кижи бажы кизирт, аът бажы козурт» дээни ышкаш, хөй болду. «Өлүм чок полктуң» салгалдарының сактыышкын чыскаалының соонда, 11 шакта байырлыг марш эгеледи. ТР-ниң ИХЯ-ның, ОБЯ-ның, ТР-ниң суд приставтарының, ТР-ниң үндүрүг албан чериниң, ТР-ниң «Росхайгаарал» эргелелиниң база Агаар-десант шерииниң хоочуннары, школаларның, ортумак, дээди өөредилге черлериниң өөреникчилери, сургуулдары хөгжүмге үдетпишаан, марштап эртерге, чыылганнарның сагыш-сеткили ала-чайгаар көдүрлүп, бир шактың дургузунда-даа болза, шериг делегейинче аалдап четкен-биле дөмей болдувус. ТР-ниң кадет корпузунуң курсантыларын онзалап демдеглевес аргам чок. Ада-чуртувустуң өзүп орар камгалакчыларының эр мөзү-бүдүштүү, Россия деңнелдиг мөөрейлерге төрээн чуртунуң алдар-адын төлептиг камгалап чорууру дээш оон-даа хөй чедиишкиннеринге кижиниң чоргааралы хайныгып келир.
Тываның Баштыңы хөй-ниитиниң дилээ-биле киирген чугула төлевилелдерни даргалар оюп эртпес ужурлуг дээрзин сагындырып, өөредилге талазы-биле губернаторнуң ийи төлевилелинге хамаарыштыр арга-сүмени бир ай дургузунда белеткээр деп даалганы социал адыр талазы-биле ажыл-чорудулганы харыылап турар вице-премьер Анатолий Дамба-Хууракка, ол ышкаш Тываның Өөредилге болгаш эртем яамызынга берген. «Даалга хуусаазында күүсеттинмес болза, яамының ажылдакчылары ажылындан халажып болур»—деп, Шолбан Кара-оол сагындырган. Тываның Баштыңы өөредилге адырының удуртукчулары-биле бир өг-бүлениң чаңгыс-даа ажы-төлүнге дээди эртем-билиг чедип алырынга деткимче бээр аргаларны тургузар болгаш школаларның удуртулгазынче эр башкыларны хаара тудар дугайында 2013 чылдың төлевилелдерин канчаар боттандырып турарын сайгарып чугаалажып тургаш, чөптүг, шыңгыы чугааны кылыр ужурга таварышкан. Тываның Баштыңы төлевилелдерни боттандырарынга херек кырында чүү-даа кылдынмаанынга таарзынмаан. Чүге дээрге Өөредилге болгаш эртем яамызы төлевилелдерниң бирээзин 2014 чылдың февраль айда Тываның Чазаанга бадыладырының дугайында илеткээн турган.
Тываның эргим чурттакчылары! Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары! Россия күрүнезиниң маадырлыг төөгүзүнче мөңгези-биле киир бижиттинген улуг байырлал—Тиилелге хүнү-биле силерге сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис! Кижи төрелгетенниң көрбээни эң кадыг-дошкун болгаш хан төгүүшкүннүг дайынының төнгениниң дугайында бүгү делегейге чарлап дыңнаткан тиилелгениң 1945 чылдагы медээзиниң соонда үе улам бурунгаарлап бар чыдар. Ынчалза-даа эрткен дайынның дугайында, улуг салгалдың кижилериниң маадырлыг чоруктарының дугайында сактыышкыннар кажан-даа уттундурбас.Бистиң ыдыктыг хүлээлгевис—боттарывыстың күш-ажылывыс болгаш салым-чаяанывыс-биле Россияның өндүр улуг чоруун бадыткап, ооң экономиктиг күчүзүн, дайынчы аргаларын болгаш делегейге ат-алдарын быжыглап тургаш, тиилекчи маадырларның херектерин төлептии-биле уламчылаары болур. Бо херектерге бистиң чедиишкиннеривис Тиилелгеге болгаш ону чедип алыры дээш өлүм чок маадырлыг чорукту кылганнарга эң эки тураскаал болур. Май 9-та Россияның хоорайларының кол-кол кудумчулары-биле Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, оларның уруглары болгаш уйнуктары эртерлер. Россияның чаңгыс аай чыскаалынга төлептиг черни бо чылын Крымның болгаш маадыр хоорай Севастопольдуң чурттакчылары ээлээрлер.
Томск областың Зиморевкага 1925 чылда төрүттүнген, дайын тылының хоочуну Валентина Федотовна Гуменикова (Маткова) Чаа-Хөл суурга аныяанда-ла келген. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында кызымак тракторист Валентина Федотовна «Шылгараңгай күш-ажыл» деп медаль-биле шаңнаткан. Сталинниң чуруун шуткуп каан медалында «Наше дело правое», а адаанда «Мы победим» деп бижиктер бар.Дайын үезинде уругларны трактористер курстарынга өөредир, а ойталаарга, судтаар турган. Валя Маткованың ийи эжи өөренмес бис дээш 6-6 айга шииттирген. Валентина эки тура-биле өөренип алгаш, ачазы, акызы база улуг угбазы-биле кады трактористеп турган.Өөнүң ээзи-биле 1948 чылда Минусинскиге таныжып алган. Эрги Чаа-Хөлге 1956 чылда көжүп чедип келген. МТС-ке (машина-трактор станциязынга) куруккан болгаш кур черлерден элбек дүжүт ажаажып, өөнүң ээзи-биле өскелерден дудак чок ажылдаан. 1961 чылда Чаа-Хөл кожуун болгаш МТС дүшкен, «Найырал» совхоз тургустунган. Совхозка өөнүң ээзи чолаачылай берген. Валентина Федотовна төп эмнелгеге санитаркалап киргеш, хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, чаа Чаа-Хөлге көжүп келгеш, иштики херектер килдизинге аштакчылап хөй чыл ажылдаан.
Дайын. Бо сөстү адаарга безин коргунчуг, ону көрген, аңаа киржип чораан кижилер ооң хоралыг уржуктарын, катап эгиттинмес когаралын чүс-чүс чылдарда килеңнеп, сактып бодап чоруурлар. Хомуданчыг чүүл — чылдан чылче дайын хоочуннарының эвээжеп турары. Ада-чурт дайынының дугайында сактып, чон-биле ужуражылга кылып келир фронтучуларның ховартааны харааданчыг-дыр. 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгени чедип алырынга совет шеригниң, флоттуң, авиацияның дайынчылары база партизаннар кажанда-даа туруп көрбээн дидим, маадырлыг чоруктарны кылып турган. Бүгү чурт «Бүгү чүвени — фронтуга» дээн кыйгырыг адаа-биле кызымак, шудургу күш-ажылы-биле дайынчыларга дузалашканының түңнелинде улуг Тиилелге чедип алдынган. Дайын чылдарында мындыг одуруглар эрес-дидим шериглерни улам сорук киирип, оларның хей-аъдын көдүрүп турган:
Хүндүлүг хамаатылар! Тыва Республиканың Конституция хүнү-биле силерге изиг байырны сеткиливис ханызындан чедирип тур бис! Республиканың Yндезин Хоойлузунуң ээлчеглиг байырлалын тыва чоннуң эрткен оруунуң төөгүлүг хүннериниң бүдүүзүнде демдеглеп турар бис. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын болгаш Совет Эвилелиниң составынга Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 70 чылын демдеглээр үе, хүн эрткен тудум, чоокшулап орар. Тыва күрүнениң тургустунарының болгаш сайзыраарының оруунга бо болуушкуннар кол быраларның бирээзи болган.Бо чүс чылдың дургузунда бистиң чонувустуң амыдыралынга болгулаан улуг-улуг өскерлиишкиннерни быжыглаарынга эң чугула чепсек болза, Тываның чоорту өскертип келген Конституциязы болган. Амгы күштүг болуп турар Конституцияның төөгүзү байлак, тыва күрүнениң тургустунарының аңгы-аңгы үе-чадаларын тодаргай көргүскен. 2001 чылдың май 6-да хүлээп алдынган Yндезин Хоойлу Россияның чаңгыс аай экономиктиг, политиктиг болгаш эрге-хоойлу делгеминге республиканы шапкын хөгжүдериниң эрге-ажыктарынга хамааты чөпшээрежилгени болгаш политиктиг турум чорукту камгалап арттырарынга Тываның хөй националдыг чонунуң чүткүлүн көргүзүп турар.
Тываның Баштыңының ажыл-албаны Кожуун төптери чоорту найысылал дег шинчилиг болур ужурлуг деп, Тываның Баштыңы саналдаан. Тываның Баштыңы Шагаан-Арыг хоорайда интернеттиң Wi-Fi четкизиниң байырлыг ажыдыышкынынга киришкен. Ол интернет харылзааның дүргени найысылал Кызылдан дудак чок дээрзин магадаан. Шагаан-Арыг хоорайга эрткен чылын чүс муң хире телефоннарны харылзаштырып болур волокон-оптиктиг харылзаа шугуму ажылдап эгелээрге, ону кожуун чагыргазы, Пенсия фондузу, миграция албанының килдистеринче, №1 школаже, хоорай эмнелгезинче, хөй квартиралыг бажыңнарже кошкан турган. Амгы үеде ол харылзаа дамчыштыр интернеттиң Wi-Fi четкизиниң ажылдап эгелээни — кожуунда база бир чаа болуушкуннуң бирээзи. Бо төлевилелди «Тывахарылзааинформ» ААН боттандырып кылган.«Кандыг-даа чедиишкинге чаа чүүлдү көөрү өөрүнчүг-дүр. Найысылал дег шинчилиг сайзырал бүгү талага турар ужурлуг. Ылаңгыя чаа тудугларны, кожуун төптеринде чуртталга бажыңнарын суурларның чиңгине планынга дүүштүр электри шугуму чоруткан болгаш социал инфраструктура көрдүнген девискээрлерге тудары, а хоорайларның тудуглары суур шинчилиг болбас ужурлуг дээрзин ол айыткан турган. Тус-тус черлерни хөгжүдеринче угланган төлевилелдерни боттандырарынга бүгү талалыг деткимчени Тываның Чазаа берип турар болганда, бо чүүл кожуун, суму чагыргаларының чугула кылыр ажылдарының бирээзи» — деп, Ш.Кара-оол демдеглээш, Шагаан-Арыгже ээп кирер оруктан эгелеп хоорайның төвүнге чедир дөрт дилиндектиг оруктуң капитал септелгезиниң дугайында дыңнаткан.
Май 1-де Арат шөлүнге Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалынга тураскааткан «21-ги чүс чылдың ажылчын мергежилдери» деп республиканың 4-кү следу болуп эрткен. Чылдың-на эртип турар хемчег бо чылын ыраккы кожууннардан келген аалчыларның киржилгези-биле онзагай ылгалып көзүлген. Тываның барык бүгү өөредилге албан черлериниң сургуулдары, башкылары боттарының кылган ажылдарын делгепкен чоргаар бараалгап турарын көргеш, кижиниң сагыш-сеткили көдүрлүр болду. Республиканың эге болгаш ортумак өөредилге черлериниң сургуулдары мергежилдериниң аайы-биле мастер-класстарны база эрттирген. Чижээлээрге, Кызылдың эмчи колледжизиниң студентилери бичии өпеяаны канчаар шын шарыырын, ажаап-карактаарын айтып берип, чамдык улусту өөредилгеге киириштирди-даа. Келир үениң адалары болур аныяк эр кижилерниң сонуургал-биле көрүп турарын аажок чаптадым. Аныяк кыстар күзелдиг улустуң хан базыышкынын база хынап, черле келир үениң эмчилери болгаш, чонга янзы-бүрү сүмелерни берип турдулар. Бо өөредилге чериниң студентилериниң слетка чылдың-на идепкейлиг киржип турарын демдеглевес аргажок. Колледжиниң башкыларының чугаалап турары-биле алырга, бо чылын өөредилге черинде фитобар төлевилелин боттандырганы — канчаар-даа аажок улуг чедиишкин.
«Май 1-де Национал парктың «Хүреш» стадионунга байырлалдың хүрежи болуп эрткен. Аңаа чүс ажыг мөге күжүн шенешкен. Оларның аразында Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш, Начын мөгелер Ай-Демир Монгуш, Алексей Монгуш, Опанас Семис-оол, Начын Монгуш база Моолдан 3 мөге хүрешкен. Хүреш эгелээриниң бетинде В.Көк-оол аттыг Национал театрның артистериниң театржыткан оюн көргүзүүн магадап көрдүвүс. Ооң соонда чыылганнарга ТР-ниң Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оол байыр чедирип, делгереңгей чүве чугаалаан. Ону долузу-биле парладывыс. — Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Амыргын-на, амыргын, энерелдиг хоочуннарывыс! Тываның экер-эрес мөгелери! Байырлалды эрттирип турар Виктор Көк-оол аттыг Национал театрның артистери! Эң-не эгезинде Частың болгаш Күш-ажылдың чараш байырлалы — Май 1-ниң байырлалдарын таварыштыр изиг байырымны сеткилимниң ханызындан чедирип тур мен! Ийи дугаарында, дүүн чаа Москва хоорайдан ээп чанып келдим. Бистиң алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгуга ужуражырымга чаңгыс чер-чурттугларымга мээң изиг байырым чедирип көр деп дилээн чүве. Ынчангаш силерге Сергей Күжүгетовичиниң ынак чер-чуртунга, төрээн чонунга чоруткан байырын чедирип тур мен! Ындыг улуг, ындыг бедик чаңгыс чер-чурттуг улус чоргаар чоруур ужурлуг бис. Ол бистер дээш үргүлчү сагыш салып, болдунар бүгү-ле аргаларны ажыглап тургаш, Тывазынга улуг дузазын кадып чоруур. Ол дээш Тываның чоргаар оглунга өөрүп четтиргенивисти илередип каалыңар, чонум.
Кызылдың 100 чылынга Бо чоокку үелерде кандыг-даа болуушкунну 2014 чылда эртер юбилейлиг чылдар-биле холбап турар. Ынчалдыр май 1-де Совет Тываның 5 чылы аттыг стадионга 16 шакта «Кызыл хоорайның 100 чылынга» деп байырлал лотереязының ойнаашкыны болуп эрткен. Муниципалдыг лотерея болза ачы-буян чедирилгезиниң хевири болур. Ону Кызыл хоорайның 100 чыл юбилейин эрттиреринге деткимче көргүзер фондуже акша-хөреңги чыыр сорулга-биле чоруткан. Лотерея билеттерин апрель айның дургузунда садыг-саарылга черлеринге тарадып садып турган. Чаңгыс билеттиң өртээ – 300 рубль. Ойнаашкын хүнү чоокшулаан тудум, лотереяны садып алыр күзелдиг кижилерниң саны улам көвүдээн. Ынчанмайн канчаар, 100 аңгы акша шаңналдарындан аңгыда, аас-кежиктиг «100» деп дугаарлыг ак машиналар база ээлерин манап турган болгай.
100 чылдың тудуглары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини езугаар РФ-тиң Камгалал яамызының болгаш ооң сайыды, чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң деткимчези-биле Кызыл хоорайның мурнуу талазында Президентиниң кадет училищезиниң тудуу эгелей берген. РФ-тиң Президентизиниң айыткалынга дүүштүр Россияның чүгле алды регионунга мындыг хевирлиг өөредилге черлери турар. 100 чылдар юбилейлериниң чугула тудугларының бирээзинде ажыл-чорудулганы апрель 29-та ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Артур Монгал хынап көрген.
Тываның хүндүлүг чурттакчылары! Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс! Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы-биле эң изиг болгаш чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер! Майның бирин республика төөгүлүг болуушкуннарның бүдүүзүнде уткуп турар. Каш ай эрткенде, бүгү чурт-биле кады Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демдеглээр бис. Юбилейге белеткел бистиң республикавыстың бүгү хоорайларында болгаш суурларында, хамыктың мурнунда — ооң найысылалы бо чылын 100 харлаар Кызыл хоорайда хайныышкынныг чоруп турар. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалын багай эвес көргүзүглерлиг уткаан бис. Экономиктиг байдалдар нарын болза-даа, Тыва эрткен чылдың түңнелдери-биле Сибирьниң регионнарының аразында рейтингиге чугула туруштарны арттырып алганын көргүскен. Тудуг ажылдарының хемчээлин өстүрериниң талазы-биле республика мурнап турар, болбаазырадылга бүдүрүлгелериниң хемчээлиниң болгаш чонга төлевирлиг ачы-дуза чедирериниң талазы-биле — ийиги черде. Чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирериниң талазы-биле Тыва Сибирьниң федералдыг округунда мурнакчыларның санында кирген.
Бөгүн Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Май 1. Чазактың доктаатканы узун дыштанылга — май байырлалдарының хүннерин кым канчаар дыштанырын «Шын» солуннуң корреспондентизи республиканың чурттакчыларындан сонуургап айтырган. ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутады Шолбан Кыргыс: — Күш-ажылдың байырлалы май 1-3 хүннеринде бодумнуң соңгулда округум Тес-Хем кожууннуң Самагалдай №1 ортумак школазының 6-гы клазының өөреникчилерин башкызы, ада-иелери-биле Красноярск хоорайже чедирер мен. Бисте анаа олурар үе барык чок-тур ийин. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын демниг эрттирери-биле чоннуң чедимчелиг, чаагай чоруу дээш бүгү күштү салыр бис.
Тываның күрүне филармониязынга «Тыва Республиканың чылдың башкызы – 2014», «Тыва Республиканың чылдың кижизидикчи башкызы – 2014», «Чылдың аныяк специализи – 2014» болгаш «Бүгү-россияның тыва дыл, орус дыл башкыларының мастер-класстары» Бүгү-россияның регионалдыг чадазының башкылар мөөрейиниң түңнелдерин үндүрген байырлал болуп эрткен. Аңаа башкылар ниитилелиниң тергииннеринден шилиттинген тергииннерни хүндүткеп байырлаан. Беш хонуктуң дургузунда мөөрейниң киржикчилери боттарының билиг-мергежилин, арга-дуржулгазын, чаа бодалдарын, технологияларын республиканың башкылар ниитилежилгезинге бараалгаткан. Мөөрейлер ооң киржикчилериниң билиг-күжүн шенээринге, мергежилиниң бедик деңнелдиин илередиринге улуг дузалыг. Шынап-ла, бо мөөрейниң түңнелинде республиканың башкыларының эң-не эки көргүзүглери көстүп келир деп болур.
Апрель 30 — Өрттен камгалал хүнү Апрель 24-те Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалык суурга онза байдалдарны баш удур болдурбазының болгаш ооң уржуктарын чайладыр база онза байдалдар үезинде чурттакчы чонну, девискээрни камгалаары-биле белениниң талазы-биле өөредилге болуп эрткен. Аңаа кожууннуң өрт кезээ, суурлардан өртке удур эки турачы бөлүктери, полиция, дүрген эмчи дузазы чедирер албан черлериниң ажылдакчылары киришкен.Өөредилге езугаар Аянгаты суурнуң чанында арга-арыг өртү өөскээн. Өрттү өжүрүп, ооң уржуктарын чайладырынга кожууннуң чогуур албан черлериниң дериг-херекселин, машина-техниканың байдалын, онза байдалдар үезинде өртчүлерниң кайы хире беленин Кызыл хоорайда ТР-ниң ОБЯ эргелелиниң албан-дужаалдыг специалистери үнелеп көрген.
Хүннүң чидиг айтырыы Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң чурттакчылары 2012 чылдан бээр кожуун төвү-биле аргыжар Хемчик көвүрүүн улуг суг алгаш барганының соонда, түрегделди көрүп эгелээн. 2000 чылдар эгезинде Хемчик хемни кежилдир үе-дүпте кылган эрги көвүрүгнүң орнунга, ооң шала адаа чарыынга чаа көвүрүгнү кылган турган. Он ажыг чылдарның дургузунда көвүрүг сандан үнүп, чоокку чылдарда барык доктаамал айыылдыг байдалга туруп келген болгаш, ону бо-ла септеп-селиир, быжыглаары чаңчыл апарган турган деп болур. Кызыл-дагжылар аңаа шефтеп, демнии-биле ажылдап шаг болганнар. А 2012 чылда Хемчик улгадып, үерлээн соонда, көвүрүгнүң үштүң бир кезиин суг алгаш барган. Бистиң корреспондентивис Светлана Балчыр аңаа четкен. Журналистиң караа-биле көрүп, кулаа-биле дыңнаанын бо чүүлден номчуңар.
2014 чылдың дургузунда хемчеглер бүрүзү республиканың юбилейлеринге тураскааттынган болганда, «Ус-шеверлер хоорайы» мөөрей база-ла 100 чылдаар байырлалдарның демдээ-биле эрткен. Бо чылын салым-чаяанныг уругларның мөөрейи 12 дугаар эртип турары бо. Ол 2003 чылдың июнь 1-де тургустунган. Мөөрей «аныяк»-даа бол, школачыларның болгаш оларның дагдыныкчы башкыларының аразында аажок нептерээнин бо удаада киржикчилерниң хөйү бадыткаан. Аңаа Кызыл, Ак-Довурак хоорайлардан база республиканың 15 кожуунундан 400 хире өөреникчи идепкейлиг киришкен. Уруг бүрүзү мөөрейниң кожуун чергелиг чадазын эрткеш, республика деңнелдиг чадазынче эрткен. «Ус-шеверлер хоорайы» мөөрей техниктиг, ус-шевер каасталга кылыглары кылыр салым-чаяанныг уругларны болгаш аныяктарны тодарадыр, улаштыр сайзырап-хөгжүдер, ол ышкаш немелде өөредилгениң өөредилге-кижизидилгезиниң шынарын бедидер арганы бээр сорулгалыг. Ус-шеверлер маргылдаазынга кайгамчык салым-чаяанныг уруглар келген дээр болза, хөөредиг эвес.
Тываның Чазааның Даргазының оралакчыларындан, сайыттардан, Тываның Баштыңының Администрациязының болгаш Чазак Аппарадының харыысалгалыг ажылдакчыларындан тургустунган ажылчын бөлүктер чаңгыс неделяның дургузунда 137 ужуражылганы республиканың муниципалдыг он сес тургузугларының суур бүрүзүнге эрттиргеннер. Агаар-бойдустуң баксыраанындан чүгле Тере-Хөл кожуунга олар четпээннер, ынчалза-даа ужуражылганы чоокку хүннерде эрттириптер. Эң хөй ужуражылга Кызыл хоорайга болган, ооң саны 26. Улуг-Хемге — 19, Чөөн-Хемчикке — 12, Каа-Хемге — 10 ужуражылгалар болган. 2013 чылда ажылының түңнелдериниң дугайында республиканың Чазааның отчедун чугаалажырынга баштайгы медээ езугаар алырга, 13 муң ажыг кижи киришкен, 990 кижи боттарының санал-оналын киирген. Оларның аразында республиканың болгаш кожууннарның сайзыралынга, губернатор төлевилелдериниң күүселдезинге, федералдыг программаларга киржилге дугайында саналдар хөй болган.
Тываның найысылалынга сарыг шажынның хүрээзин тударынга ачы-буянныг деткимче фондузу тургустунган 1992 чылда Ыдыктыг XIV Далай-Лама Башкының Тывага тускай чалалга-биле аалдап кээп чорааш, ыдыктап айызап каан черинге, Кызыл хоорайның Мурнуу микрорайонунга сарыг шажынның улуг хүрээзин тудар. Ону тударынга ачы-буянныг деткимче фондузун тургузарының дугайында саналды Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол киирген. Ол 2012 чылдың февральда Ыдыктыг Башкы-биле ужуражып тургаш, чаа хүрээниң таваан салырын, ону тудуп эгелээрин база айызадып алган.Ачы-буянныг деткимче фондунуң үндезилекчилери — Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының төлээзи Мерген Ооржак, «Энерготудуг» КХН-ниң чиңгине директору Николай Крапивин база сайгарлыкчы алышкылар Роберт биле Леонид Доржу.
Апрель 27-де российжи парламентаризм хүнү. ТР-ниң Дээди Хуралы (парламентизи) хоойлужудулга ажыл-чорудулгазынга болгаш ооң чугула айтырыгларынга чоннуң кичээнгейин хаара тудары, хамаатыларның хоойлу-дүрүм билиин бедидери болгаш хоойлужудулгага хөй-ниитини идепкейжидери-биле чогуур хемчеглерни ап чорудуп турар. Республиканың парламентизи идепкейлии-биле үе-шаанда шын шиитпирлерни хүлээп ап, чоннуң амыдырап-чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузары-биле ажылдап турарын демдеглевес аргажок. Байырлал бүдүүзүнде ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) экономика хөгжүлдези, энергетика, тудуг болгаш транспорт комитединиң даргазы Святослав Чотпаевич Ондар-биле комитеттиң ажыл-агыйының дугайында каксы чугаалаштывыс. Депутаттың чугаалап турары-биле алырга, комитет экономика хөгжүлдези, чылыг, чырык энергиязы, тудуг, оруктар, инвестиция ажыл-чорудулгазы дээн ышкаш чидиг айтырыглар харыылаар болганда, ажыл онза күжениишкинниг чоруп турар. Тудуг болгаш энергетика талазы-биле хоойлу-дүрүм колдуунда федералдыг чергениң болур, ынчалза-даа бистиң республиканың бүрүн эргелерин езугаар Тываның хоойлулары база бар дээрзин Святослав Чотпаевич чугаалады.
Апрель 17-де Кызылдың «Аныяк» өөредилге төвүнге Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутаттарының киржилгези-биле хөй-ниити дыңнаашкыннары болуп эрткен. Аңаа хем кыдыында Азия төвүнүң тураскаалының чанында девискээр чаартылгазының болгаш найысылалдың экологтуг байдалының дугайында сайгарып чугаалашкан. Бо айтырыгларның модератору (башкарыкчызы) Дина Оюн болган. Күчүлүг Улуг-Хемниң кыдыын аян киирип турар «Суг делегейи» КХН-ниң директору Михаил Пережегин амгы үеде ында чоруп турар ажылдар-биле олурганнарны таныштырган. Хем кыдыынга эрги Азия төвү тураскаалының орнунга сураглыг скульптор, чурукчу, ювелир Даши Намдаковтуң ажылдап кылганы ырлап турар фонтаннарлыг чаа Азия төвүнүң тураскаалын салыптар. Ол кезекке чайгы пляж, национал кухнялыг ресторан, «Хаанның аңнаашкыны» тураскаал болгаш театржыткан сцена чонну өөртүр. Бо дугайында массалыг информация чепсектери болур-чогууру-биле чырыткан болгай. Чурукчулар бажыңынга алдарлыг, аныяк-даа мастерлерниң чурук делгелгези болгаш музейни, ийи дугаар каъдынга мастерскаяларны организастаар. Ырактан келген туристер ынаар кирип, Тываның төөгүзү-биле таныжып алыр аргалыг болур. Михаил Пережегин объектилерниң эскизтерин олурганнарга көргүзүп тайылбырлаан.
Апрель 21-де Национал музейге найысылал хоорайывыстың тургустунганындан бээр 100 чыл оюнга тураскааткан «Кызыл болгаш кызылчылар» деп фотоконкурс делгелгези болуп эрткен. Аңаа хоорай школаларының өөреникчилеринден эгелээш, хүндүлүг дыштанылгада хоочуннарга чедир чурук тырттырарынга сонуургалдыг хөй кижилерниң 1979 ажылдарын жюри сайгарып көрген. Хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады, Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Анатолий Серен мөөрейни байырлыг байдалга ажыткаш, найысылалдың төөгүзүн, баштай туттунуп эгелээн чуртталга бажыңнарын, өске-даа оран-сава, албан организацияларны адап-санап, Кызылдың сайзыралынга доктаап, тайылбырны кылган. Ооң сөөлүнде Төлээлекчилер хуралының даргазы Д.И.Оюнга сөстү дамчыткан.
Эрткен неделяда Тывага РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының мал болгаш уксаажыдылга ажыл-агыйларының департаментизиниң директорунуң оралакчызы Харон Адиевич Амерханов аалдап кээп чораан. Республиканың мал ажыл-агыйында уксаажыдылга хемчеглериниң амгы үениң негелделеринге дүүштүр чорудулгазын хынап көөрү Х.Амерхановтуң Тываже үнүүшкүнүнүң кол сорулгазы болган. Ол апрель 17-де Эрзин кожуунда «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативтиң малчыннарының аалдарынга чедип, оларның ажыл-ижин сонуургап, таныжып көрген.
Апрель 17. Мал ажыл-агыйының талазы-биле чүгле Тывада эвес, оон дашкаар черлерде билдингир малчын, ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунда «Мөңген-Бүрен» КУБ-туң удуртукчузу Өшкү-Саар Ооржактың «УАЗ» маркалыг автомашиназынга олурупкаш, Эрзин кожуунче хаптывыс.
Бо хүннерде В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының артистери, Санкт-Петербургтуң театр уран чүүлүнүң академиязының 1994 чылда доозукчулары, улуг сценаже үнгенден бээр 20 чыл оюн демдеглеп турар. Бөлүктүң даргазы турган, амгы үеде ТР-ниң алдарлыг артизи Саяна Сат-биле бистиң корреспондентивис ужуражып чугаалашкан. Оларның аразында болган чугааны сонуургаттывыс. — Саяна, силер каш удаа уран номчулгалар, «Ойнаттынмаан рольдар» мөөрейлеринге киржип, «Чылдың артизи» атты ап келген болгаш, көрүкчүлерниң хүндүткел, ынакшылын чаалап алган артист апарган силер. Артист болуру бичииңерден тура күзелиңер турган бе? — Чогум артист болур мен деп бодавайн чораан мен. Чоок улузум, авам-ачам, төрелдерим ону күзеп чораан улус болган, сөөлүнде билип каан мен. Бичиимде школага класстар, сумуга агитквартиралар аразынга эртип турган фестивальдардан чыда кагбас турдум. В.Көк-оолдуң «Хайыраан бот» деп шиизи кээр деп чарлал көстүп кээрге, неделя бурунгаар аңаа белеткенип эгелээр мен. Бажың-балгадым аштап-арыглап, идик-хепти чуп, аъш-чемни белеткеп, улуг байырлал болур дээн-биле дөмей өөрүшкүлүг манаар турган бис.
Тывада аныяк салгал ортузунда «Аныяктарның санал-онал солчулгазы» чаа шимчээшкини элээн күш кирип турар. Ол Тываның күрүне университединиң эрткен чылдың сентябрь айда «Делгем санал-онал солчулгазы» төлевилел-биле Ажык ниитилел фондузу (АКШ) делегей чергелиг грантының боттанылгазының ачызы-биле эгелээн. Ол төлевилелге даянган кол хемчег – ТывКУ-нуң, Кызылдың башкы институдунуң студентилериниң, Көдээ ажыл-агый техникумунуң сургуулдарының болгаш Кызылдың школаларының өөреникчилериниң аразынга аныяктарның санал-онал солчулгазының талазы-биле маргылдаа болуп эрткен. Аңаа ниитизи-биле 32 кижи киришкен. Маргылдаа британ система-биле эрткен. Команда бүрүзү ийи кижиден тургустунган. Yш раунд иштинде командалар удурланышкак бөлүктер кылдыр катчы бээр ужурлуг: тала бүрүзүнден ийи команданың каттышканы – чазак биле оппозиция.
Тываның Чазааның отчедун Оо-Шынаа суурнуң чурттакчылары эки деп санаан. Чазактың 2013 чылда кылган ажыл-чорудулгазының дугайында отчет-биле чоннуң таныжылгазы уламчылап турар. Апрель 17-де Чазак Даргазының оралакчызы Артур Монгалга удурткан ажылчын бөлүк Тес-Хем кожууннуң эң-не ырак булуңу Оо-Шынаа суурга чораан. Чон көдээ школаның залынга чыглып келген. Хуралды Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чоннуң амыр-мендизин айтырбышаан, ужур-чөптүг тайылбырны берген видеоролиги-биле эгелээн. Тыва дылга тайылбырлаан отчеттуң кол-кол чүүлдерин видеога көргүспүшаан, чонга таныштырган. Артур Монгал чурттакчыларны дүвүредип турар чугула айтырыгларга доктаап, республикада энергия чедишпезиниң болгаш транспорт аргыжылгазының нарын айтырыгларын шиитпирлээри-биле тургускан төлевилелдерниң кол ужур-утказын тайылбырлап берген. Ооң-биле чергелештир тус чер бот-башкарылга органнарының мурнунда салдынган ажылын, Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнунуң байырлалынга хамаарыштыр белеткелге муниципалитеттерниң деткимчези херек дээрзин демдеглээн. Суурнуң амыдыралынга шиитпирлээри негеттинип турар эргежок чугула айтырыгларынга хамаарыштыр элээн каш айтырыгларны сайгарып чугаалашканнар.
«Чылдың башкызы-2014» Апрель 21-де Кызылдың Н.Н.Макаренко аттыг № 15 лицейниң баазазынга «Тыва Республиканың чылдың башкызы – 2014», «Тыва Республиканың чылдың кижизидикчи башкызы – 2014» болгаш «Бүгү-россияның тыва дыл, орус дыл башкыларының мастер-класстары» Бүгү-россияның регионалдыг чадазының мөөрейи байырлыг байдалга ажыттынган. Өөредилге адырының чылдың-на болур башкылар мергежилиниң тергииннерин шилиир мөөрей чаагай чаңчыл апарган. Каш чылдар дургузунда башкылар маргылдаазы чүгле үе-биле шылгалданы эрткен эвес, а харын-даа езулуг мурнакчы башкы мергежилдиң көрүлдези апарган дизе, чазыг болбас. Башкылар боттарының ажыл-чорудулгазынга чогаадыкчы болгаш инновациялыг аргалыг болурунче деткиири – ооң кол сорулгазы.
Частың эге айы, март, езулуг чырыткылыг оттуушкуннуң, ырак-узак оруктарның, дүвүрелдиң айы. Бөмбүрзектиң бир талазы – Америкадан аалчылар бистиң Бай-Тайга кожуунга кээп, эртем, культура, уран чүүл талазы-биле ужуражыышкынны кылып, дуржулга солчулгазын кылган. Ужуражылга Тээлиниң төп кожуун библиотеказының номчулга залынга болуп эрткен. Американ аалчыларны эртем ажылдакчызы, культурологияның доктору Валентина Сузукей үдеп чораан. А очулдурукчузу ТКУ-нуң англи дыл кафедразының эргелекчизи Шончалай Таргын. Хүндүлүг аалчыларывыс: американ кинорежиссер Стив Элкинс, англи дыл башкызы Тед Трейке база япон-испан аймак-сөөк уктуг, эге класс башкызы Меллисса Сакал болгаш поляк фотограф Ян Чешикевич.
Тывага спортчу инфраструктураны улаштыр хөгжүдериниң дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Россияның спорт сайыды Виталий Мутко Москва хоорайга ажыл-агыйжы ужуражылга үезинде чугаалашкан. — РФ-тиң Спорт яамызы-биле сырый харылзааны тудуп алганывысты демдеглээр-дир бис. Силерниң киирген үлүг-хууңар база улуг. Чүге дээрге бо сөөлгү беш, алды чыл дургузунда 20 хире спортчу объектилерни, ооң иштинде кылымал шывыглыг үш футбол шөлүн силерниң деткимчеңер-биле кылган бис. Удавас дөрт дугаар кылымал футбол шөлү Каа-Хем суурга ажыттынар. Август айда Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң төрүттүнген хоорайы Чадаанага күш-культураның кадыкшылга комплекизин ажыдарын планнап турар бис. Ол Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнуң белээ болур.
Политологтар «дорт харылзаа» дугайында РФ-тиң Президентизи Владимир Путин дорт харылзааларның аргазын тергиин эки шиңгээдип алган болгаш четвергте «Кремльдиң дзюдозун» көргүзүп, эң чидиг болгаш хуу айтырыгларга тывынгыр харыыларны берген. Россияның Украина-биле катай даштыкы политиктиг айтырыгларга туружун аажок тодаргай бадыткаан деп, Новости информастыг агентилелдиң айтырыгларынга эксперттер харыылааннар. Телевидение дамчыштыр «дорт харылзаа» Путинниң бирги президент хуусаазының үезинде-ле көстүп келген. Ооң баштайгызы 2001 чылдың декабрь 24-те, а сөөлгүзү 2013 чылдың апрель 25-те болган. Күрүне баштыңының чон-биле харылзаазы ындыг байдалга он ийиги удаа болганы ол, бо президент хуусаазында ийи дугаары. Чон-биле харылзааның бо аргазы аажок ажыктыын көргүскен деп, Президентиниң парлалга секретары Дмитрий Песков демдеглеп турар. Оон аңгыда Путинниң президентилээн ийиги хуусаазының төнчүзүнде Европаның чамдык чурттарының төлээлери Кремльге кээп, дуржулга солчуру-биле дорт харылзаалар эрттирериниң аргаларын чугаалап бээрин дилеп турганнар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары-биле ужуражылгазы, Тыва Республиканың Чазааның 2013 чылда ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту депутаттар-биле чугаалашкан соонда, болуп эрткен. Боттарының муниципалитеттериниң девискээрлеринге чуртталга бажыңнарын тудары дээш харыысалганы ап турар тус чер чагыргаларының удуртукчулары ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээр, а ол ышкаш бо угланыышкынга көскү чедиишкиннерни чедип алыр болза, республикага турум чоруктуң магадылалын тургузар дээрзин билип алыр ужурлуг деп, Чазак Даргазы демдеглээн. Хуу чуртталга бажыңнарының тудуун эргелеп-башкарарының айтырыы чугааның кол темаларының бирээзи болган.
Найысылал Кызылдың төвүнде Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң чанында аныяктар өргээзин тудуп эгелээнден бээр 4 чыл эрткен. Өргээниң тудуун «Көдээ тудуг» КХН албан чери чорудуп турар. Олар рынок хамаарылгаларының амыр эвес чылдарында-даа хүлээнген ажылын суларатпайн, кол чүүл – шынарлыг тудугну кылыр дээш кызымаккай ажылдап келген. Албан чериниң удуртукчузу – тудуг талазы-биле байлак арга-дуржулгалыг Сергей Сафрин. Тудугнуң төлевилелин «Тыва хамааты төлевилел» ААН албан чери ажылдап кылган, а ТР-ниң «Капитал тудуг эргелели» тудугну кылыры-биле чагыгны киирген. Мында каңнакчылар болгаш канализация четкизиниң ажылдарын күүседир 50 кижиден тургустунган ийи бригада ажылдап турар. Тудугнуң таваан 2010 чылда салган.
Төлевилел Тываның күрүне университеди республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2013 чылдың декабрь айда Айыткалында «Өг-бүле бүрүзүнге – чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг» деп төлевилелди боттандырары-биле ажылды чорудуп эгелээн. Ооң баштайгы базымы кылдыр Таңды кожууннуң чагырга чери-биле Тываның күрүне университединче 22 абитуриентини тускай сорулгалыг кылдыр киирериниң дугайында керээге ат салган.Таңды кожуундан аалчыларны университеттиң ректору Ольга Хомушкунуң удуртулгазы-биле төлээлер уткуп алган. Керээге ат салыры-биле кожууннуң чагырга чериниң даргазы Сергей Ондар, ооң оралакчызы Людмила Хаджиева база ТР-ниң Чазааның Даргазының бүрүн эргелиг төлээзи Наталья Медведева олар төлээлеп чедип келген.
Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчет республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) сески сессиязының дөрткү, ээлчег чок хуралының хүн айтырыының кара чаңгыс пунктузу болган. Аңаа Чазак кежигүннери, муниципалдыг тургузугларның баштыңнары болгаш чагыргалар даргалары, Хөй-ниити палатазының болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери, улуг-улуг бүдүрүлгелерниң удуртукчулары, журналистер киришкеннер. Чазактың чыл санында кылып турар отчеду күүсекчи эрге-чагырга болгаш хоойлужудулга органнарының төлээлекчилерниң кады ажылының бачым-чымыш графигинде онзагай черни ээлеп турар дээрзин республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чыылганнарга чугаалаан.
Көдээниң чымыжы Чөөн-Хемчик кожуунда 2013-2014 чылдарда кыштаглаашкын түңнелдери болгаш часкы хову ажылдарынга белеткел дугайында кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Эдуард Эрес-оолович Бирлей-биле таныжып чугаалаштым. — Эдуард Эрес-оолович, 2013-2014 чылда кыштаглаашкын канчаар эрткенин чугаалап көрүңерем. — Бо чылын ниитизи-биле 10200 баш шээр мал, ооң иштинде төрүүр хой 54190 баш, 15000 баш бода мал, 6534 баш төрүүр инек, 5800 баш чылгы мал, 1942 баш төрүүр бе, 658 баш хаван кыштаглаашкынны хүр-менди эрткен. 54190 баш төрүүр хойдан бо хүннерде 18742 баш хураганны камгалап алган бис. Хой оолдаашкыны ам-даа уламчылап турар. 6534 баш төрүүр инектен 1654 баш бызааны онча-менди доруктуруп турар.
Тываның Баштыңы автохалаптарның болуп турар бүгү чылдагааннарын: оруктарның байдалындан эгелээш шагдааларның ажылының шынарынга чедир тодарадырын негээн. Апрель 14-те Тываның Чазаанга болган аппарат хуралы апрель 12-ниң дүнезинде Чөөн-Хемчик кожуунга болган транспорттуң коргунчуг орук озал-ондааның түңнелинде амызындан чарылганнарның тураскаалының сактыышкын езулалы-биле эгелээн. Чиик машиналарның бот-боттары-биле дорт үскүлешкениниң түңнелинде 6 кижи, ооң иштинде кавайлыг чаш уруг, амызындан чарылган. Чөвүлел хурал селектор байдалга болган, ынчангаш Тываның Баштыңы хамыктың мурнунда девискээринге айыыл-халап болган муниципалитеттиң удуртулгазындан эгелээн. Ол автомобиль халавының талазы-биле тус чер эрге-чагыргалары кандыг түңнелдер үндүргенин илеткээрин Шолбан Кара-оол негээн. Тодаргай харыы бербес боорга, Чазак Даргазы Чөөн-Хемчик кожууннуң удуртулгазын огулуг харыы бербээни дээш шыңгыызы-биле шүгүмчүлээн. Оруктарга болган озал-ондактың бүгү чылдагааннарын эрге-чагыргалар дораан тодарадыр ужурлуг деп, Тываның Баштыңы айыткан.
Апрель 12-де дүнекиниң 12 шак 50 минута турда Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде Кызыл — Абаза автооруунга коргунчуг орук озал-ондаа болган. Аңаа 6 кижи амы-тынындан чарылган, оларның аразынга 10 айлыг чаш төл база чок болган. Арткан 4 кижи эмнелгеде болгаш оларның байдалы бо хүнде чүгээр. Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Тыва Республиканың Чазааның оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак баштаан комиссия болгаш иштики херектер сайыды Александр Лобанов озал-ондак болган черже дарый үнүпкен. Комиссияже эмчилер, психологтар, орук ажылдакчылары, ТР-ниң ИХЯ-зының Чоннуң айыыл чок чоруун камгалаар полицияның ажылдакчылары кирген. Уткуштур чоруп олурган «ВАЗ-21120» маркалыг ийи машинаның үскүлешкени-биле Чадаана хоорайның бензин кудар станциязының чанынга канчаар-даа аажок коргунчуг озал-ондак болу берген. Чөөн талаже халдып бар чораан «ВАЗ-21120» маркалыг автомашинаны 19 харлыг чолаачы башкарып чораан болгаш, ол боду, ооң 39 харлыг ачазы күштүг үскүлежиишкинден ол-ла черинге амы-тынындан чарылган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың культуразының болгаш эртеминиң хоочун ажылдакчызынга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирген. Төөгү эртемнериниң доктору, Тываның Улустуң чогаалчызы болгаш эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, тыва хамнарның бүгү назынында президентизи, «Хамнаашкынның дириг эртинези» америк шаңналдың эдилекчизи, Буян-Бадыргы орденниң баштайгы эдилекчизи, Найырал ордениниң болгаш «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң II чергезиниң эдилекчизи Монгуш Борахович Кенин-Лопсан 89 харлаан. Тыва эртемниң болгаш культураның хоочун төлээзинге төрүттүнген хүнү-биле холбаштыр республика Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирген.
Өг-бүлениң сагыыр чаагай чаңчылдары бичии уруглар кижизидилгезинге улуг ужур-дузалыг. Өг-бүлениң чаңчыл-езулалдары уругнуң амыдыралче көрүжүн өөрүшкүлүг болдурар, боду дээш база өг-бүлези дээш чоргааралды оттурар. Чаагай езу-чаңчылдар чаш назын үезин аас-кежиктиг, езулуг тоолчургу байырланчыг болдурар. Өг-бүлеге уруглар-биле кады номну дыңналдыр номчуур чаңчыл эки салдарны чедирип турар, ону нептередип тургузары күзенчиг. Школа назы четпээн база эге школа чадазының үезинде уругну номга хандыкшыдып өөредири чугула. Уругнуң баштайгы номчуур номнары улуг хемчээлдиг, тода үжүктерлиг, чараш чуруктарлыг болза эки. Номчуттунары — ном номчууру кижиниң ниити культуразының база бир кол көргүзүү кылдыр санаттынар.
Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннери 2014 чылда Тывага кылымал шөлдүг база бир футбол стадиону ажыттынар. Ооң кылымал сиген шывыын РФ-тиң «Күш-культура болгаш спортту сайзырадыры» күрүне программазының акша-хөреңгизи-биле садып алыр. Эрткен неделяда Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев регионнарда футбол шөлдеринге ындыг шывыгны садып алырынга субсидияларны хуваарының дугайында айтыышкынга ат салган. Россияның 37 субъектилериниң аразындан Тыва футбол стадионун дерииринге 8,4 млн. рубль хемчээлдиг федералдыг субсидияны алыр. Ындыг кылымал шывыг чайгаар үнген сигенниг шөлге деңнээрге, үр хуусаалыг болур (15 чыл чедир) болгаш ажаап-тежээри бөдүүн.
Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң «Россияның деткимчези» ниити-россия организациязының президентизи Сергей Борисов Россияның Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың ажылының түңнелдеринге тайылбыр берген. «Тывада бизнестиң сайзырап турарын билир мен. Бодунуң демир-орук болгаш одалга төлевилелдери-биле Руслан Байсаров база олче улуг бүзүрел-биле кирген. Ол дээрге аажок кичээнгейлиг болгаш билдилиг, бодамчалыг сайгарлыкчы-дыр. Шупту чүвени ол ылавылап алган деп билип тур мен. Бүгү чүве ынчаар болур болза, ынчаар болур-даа ужурлуг, ынчан Сибирьни шиңгээдип алырының база бир чаа үе-чадазы көстүп кээр. Ынчаар ажылдаар херек! Чуртка ындыг улуг ужур-дузалыг төлевилелдерни сегирип ап турар сайгарлыкчылар эр хейлер-дир. Ыракта черлерни шиңгээдип алыр талазы-биле чүс-чүс чылдың дуржулгазы бисте бар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Моолдуң Убсанур аймааның губернатору дээрги Даш Цэндсурэнге удурткан моол делегацияны хүлээп алган. Ол ужуражылга үезинде кызыгаар чоогунда ийи регионнуң хөй талалыг кады ажылдажылгазының дугайында чугаа болган. Аалчыларга байыр чедирбишаан, Шолбан Кара-оол Тыва биле Убсанур аймактың аразында дугуржулганы тодаргайлаар талазы-биле идепкейлиг туружу дээш оларга өөрүп четтиргенин илереткен, бо чорук экономиктиг болгаш культурлуг харылзааларны шапкын сайзырадыр арганы бээр дээрзин демдеглээн.
Россияның кезек регионнарга, ооң иштинде Тывага, немелде акша-хөреңгини үндүрүп бээриниң дугайында айтыышкынга ат салган Россияның Тудуг яамызының белээткен документизин Чазактың хуралынга сайгарып көргеш, деткээн. Дмитрий Медведев 2014 чылдың март 31-де Россияда күрүнениң болгаш муниципалдыг хуу өнчүнүң капиталдыг тудуг объектилеринге: 2014 чылда — 1 млрд. 354 млн., 2015 чылда — 3 млрд. 319 млн., 2016 чылда — 3 млрд. 446 млн., а ниити — 8 млрд. 143 млн. рубльди чарыгдап, федералдыг кады акшаландырыышкын дугайында доктаалга атты салган. Бо акша-хөреңгини капиталдыг тудуг объектилеринге база федералдыг субъектилерниң тураскаадыг үелерин федералдыг деңнелге байырлап демдеглээр дараазында хемчеглерни кады акшаландырарынче угланган:
Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол республиканың уран чүүл школазының кижизиттирикчилеринге өөрениринге болгаш чурттаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузарын негээн. Республиканың Баштыңының Национал театрга март 15-те Культура чылынга тураскааткан хемчег үезинде суй белектер делгелгезинге чорааны аңаа чылдагаан болган. Шолбан Кара-оолдуң кичээнгейин дойдан кылган чүүлдерниң бедик шынарлыы, тускайы болгаш чаражы кайгаткан. Тываның Баштыңы республиканың уран чүүл школазының башкызы Арат-оол Бегзи-биле чугаалашкан соонда, ус-шеверниң болгаш ооң өөреникчилериниң чогаадыкчы бодалдарын амыдыралга боттандырарын шиитпирлээн.
«Тиилелгениң салюду» Эрткен дыштаныр хүннерде Тываның күрүне филармониязынга «Россия болгаш Тыва — чүс чылда кады» деп кыйгырыг-биле Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан «Тиилелгениң салюду» деп уруглар болгаш элээдилер аразынга республика чергелиг фестиваль болуп эрткен. Аңаа Бии-Хем биле Тере-Хөл кожууннардан аңгыда, шупту кожууннардан чогаадыкчы коллективтер киришкен. «Тиилелгениң салюду» фестивальды ТР-ниң Эртем болгаш өөредилге яамызы 12 чыл дургузунда организастап эрттирип турар.
Тыва Республиканың албан-езузунуң делегациязының РФ-тиң Федерация Чөвүлелиниң комитеттеринге ажылдаанының соонда федералдыг МИЧ-лерниң төлээлерин регионнуң социал - экономиктиг хөгжүлдезиниң айтырыглары сонуургаткан. Олар чүгле транспорт айтырыын, энергияның чедишпес чоруун, РФ-тиң Президентизиниң майда үндүрген чарлыктарының күүселдезин сонуургаан эвес, республикада көдээ ажыл-агый адыры кандыг угланыышкын-биле сайзырап турарын база сонуургааннар.
Президентиниң кадет корпузунуң Кызылда тудуун эгелээнин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эрттирген чөвүлел хуралынга ажылчын бөлүктүң удуртукчузу, «Шериглер тудуунуң кол эргелели» ААН-ниң күүсекчи директорунуң бирги оралакчызы Дмитрий Баскаков илеткээн. Россия Федерациязының камгалал сайыды Сергей Шойгу март 28-те объектини тударының «орук картазынга» атты салган дээрзин дыңнаткан, 2014 чылдың сентябрь 1-де 150 олуттуг ол училищеге өөредилге чылы эгелээр ужурлуг дээрзин ол дыңнаткан. «Ол хуусаада тудугну кылып четтигер ужурлуг бис. Yе бар. Кол чүүл — кады ажылдаарывыс бүгү организацияларның эргежок чугула деткимчени чогуур үезинде көргүзери»—деп, Дмитрий Баскаков чугаалаан.
Кижиниң кадыкшылы – үнелеп четпес эртине. Ынчалза-даа ону хумагалап, камнап билбезивистиң уржуу-биле янзы-бүрү аарыглардан качыгдап, кадыкшылывыска эгиттинмес когаралды чедирип турар бис. Чылдың-на апрель 7-ниң хүнүнде Бүгү-делегейниң кадыкшыл хүнүн демдеглеп эрттирип, эрге-чагыргаларның, ниитилелдиң база кижи бүрүзүнүң кичээнгейин кадыкшыл-биле холбашкан айтырыгларже угландырып, аарыглардан баш бурунгаар камгаланырынче кыйгырып турар. Бистиң республикавыста кадыкшылды баш бурунгаар кадагалап, аарыглардан камгаланыр, кадык-чаагай, шын амыдыралды чорударының дугайында тайылбыр ажылын чон ортузунда Республиканың аарыгларга удур кадыкшылга төвү чорудуп турар. Ынчангаш бо угланыышкында кандыг ажыл чоруттунуп турарының дугайында төптүң улуг эмчизи Орлан Николаевич СУВАН-ООЛ-биле чугааны чорудар-дыр бис.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Федерация Чөвүлелиниң «Вместе-РФ» телеканалынга интервью берген. Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннериниң үезинде сенаторлар-биле ажылдың дугайында республиканың удуртулгазының бодалын база регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң онзагай талаларын журналистер сонуургааннар. — Шолбан Валерьевич, сенаторлар-биле ажылдың түңнелдериниң дугайында Силерниң бодалдарыңар кандыгыл? — Ол дээрге регионнар-биле ажылдаарының аажок эки хевири-дир. Бистиң республиканы деткээни дээш Федерация Чөвүлелиниң Даргазы Валентина Ивановна Матвиенкога өөрүп четтирдим. Yш хүннүң дургузунда комитеттерге ажыл бачым-чымыш болган. Политиктиг ажыл-чорудулганың хоочуннары, чижээ, Николай Рыжков, Евгений Бушмин болгаш өскелер-даа Тываның сайзыралының чугула айтырыгларын сайгарып турдулар. Оларның дыка хөйү аңгы-аңгы чылдарда республикага каш удаа кээп чорааннар. Бистиң кайгамчык булуңувусту билирин олар чуга
Россия Федерациязының Федералдыг Чөвүлелинге эрткен Тываның хүннеринге хамаарыштыр үзел-бодал Тыва Республиканың хүннери Россия Федерациязының Федерация Чөвүлелинге үш хүн уламчылаан. Тываның Баштыңы Ш.В.Кара-оолдуң Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында саналдарын Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткип, тодаргай хемчеглерни ажылдап кылган. Федералдыг Хуралдың үстүкү палатазының пленарлыг хуралынга ооң даргазы Валентина Ивановна Матвиенко түңнел сөс чугаалап тургаш, Тываның сайзыралының нарын айтырыгларын, ооң удуртукчулары улуг күжениишкин-биле шиитпирлеп турарының чугулазын өөренип көргеш, Федерация Чөвүлели Тывага дузалавайн барып шыдавас деп медеглээн. Ол дээрге, республиканың мурнунда тургустунуп келген айтырыгларны дүрген шиитпирлээриниң чугулазын Федерация Чөвүлелиниң сенаторларының ханы анализтеп көргенин херечилеп турар.
Март 29-та ТР-ниң Херээженнер чөвүлели, Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң ТР-де салбыры, Кызыл хоорайның инвалидтер ниитилели Орус культура төвүнге «21-ги чүс чылдың херээжени» деп мөөрей эрттирген. Аңаа республиканың кожууннарының, сумуларының база Кызыл, Чадаана хоорайлардан кадыкшыл байдалы кызыгаарлаттынган херээженнер киришкен. ТР-ниң Херээженнер чөвүлелиниң даргазы Раиса Күжүгет Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга мөөрейни тураскаатканын демдеглеп, кожуун чергелиг мөөрейлерни бедик деңнелге эрттирген херээженнер чөвүлелдериниң даргаларының ажылын үнелеп, идепкейжилерге ТР-ниң ХЧ-ниң Хүндүлел бижиктерин тывыскан.
Кызыл хоорайның аэропортунга 14 чыл дургузунда үзүктелиишкинниң соонда «Иркутск — Кызыл — Иркутск» маршрут езугаар авиарейстиң самоледу ужуп келген. Иркутск облазының транспорт сайыды Артур Сулейманов, «ИрАэро» авиакомпанияның чиңгине директору Юрий Лапин база 37 кижи катап тургустунган авиарейстиң баштайгы пассажирлери болган. Самолет чедиишкинниг хонупкан соонда А.Сулейманов биле Ю.Лапин ТР-ниң Чазааның Бажыңынга келгеш, ТР-ниң Чазак Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргиттиң удуртулгазы-биле эрткен хуралга киришкен. Аңаа чүгле катап тургустунган авиарейстиң дугайында эвес, а республикада авиахарылзаа талазы-биле чидиг айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Россия Федерациязының Федералдыг Хуралының Федерация Чөвүлелиниң пленарлыг хуралынга Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң илеткели Ханы хүндүткелдиг Валентина Ивановна! Хүндүлүг сенаторлар! Хүндүлүг чалатканнар! Коллегалар! Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннерин эрттирериниң дугайында үстүкү палатаның шиитпирин Тыва улуг өөрүп четтириишкин-биле хүлээп алган. Регионнарның палатазынга бодун көргүзери болгаш сенаторларның деткимчезин алыры биске аажок чугула, ындыг деткимчени Россия-биле демнежилгениң болгаш республика найысылалының үндезилеп тургустунганының 100 чылында алыры — ийи дакпыр ужур-дузалыг. Хүндүлүг Валентина Ивановна! Бистиң республикавысты деткээниңер болгаш бо бедик индирден сөс алыр арганы тывысканыңар дээш Силерге ханы өөрүп четтириишкинни илередирин чөпшээреп көрүңер.
Март 17-22 хүннеринде Калининград хоорайга элээди, аныяк база улуг оолдар, уруглар аразынга кикбоксингиниң эң кадыг К-1 хевиринге Россияның чемпионады болуп эрткен. Аңаа Россияның 44 аңгы девискээринден 350 кижи киришкен. Тываның адын камгалап, 8 спортчу, 1 тренер башкы, 1 судья киришкеш, чедиишкиннерлиг чанып келген. 42 килге Уран-Херел Ховалыг (Улуг-Хем), 45 килге Борис Хертек (Ак-Довурак хоорай) 1-ги черлерни, 48 килге Дозураш Бадын-оол (Мөңгүн-Тайга), 51 килге Байыр Монгуш (Чадаана хоорай), Орлан Монгуш (Кызыл хоорай) 3-кү черлерге төлептиг болган.
Март 28-те «Найысылал» Арт-төпке Кызыл хоорайның 100 чылының фондузун чонга болгаш хөй-ниитиге таныштырган. Бо фондуну Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының шиитпири-биле 2013 чылда тургускан. Барык бир чыл дургузунда фондунуң хоойлу-дүрүм документилерин кылдырып, организастыг ажылын шуудадып келген. Амгы үеде ажылдап кириптеринге фонд белен. Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының даргазы Дина Оюн чыылганнарны фондунуң организакчы ажылдары болгаш ап чоруткан баштайгы хемчеглери-биле таныштырган. «Кызыл хоорайның 100 чыл юбилейин эрттиреринге деткимче фондузу» сайгарлыкчы эвес бо организацияның кол сорулгазы — республиканың найысылалын үндезилээниниң 100 чылынга тураскааткан байырлыг хемчеглерни белеткээринге болгаш эрттиреринге дузалаары. Фондунуң акша-хөреңгизин чоннуң эки тура-биле кииргени, хоойлу-дүрүм езугаар тывылган орулгалардан тургузар, бодунуң үлүүн ажыл-херектер-биле база киирип болур. «Кызыл хоорайның 100 чыл юбилейин эрттиреринге деткимче фондузунуң» ажылын, акша-хөреңгизиниң чарыгдалын, фондунуң уставын канчаар сагып турарын хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады Аргина Пала удурткан беш кижи составтыг Хайгаарал чөвүлели, фондунуң директору Чингис Ховалыг боттандырар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хемчеглериниң дугайында саналдарын Федерация Чөвүлели бүрүнү-биле деткээн. Федералдыг Хуралдың үстүкү палатазының пленарлыг хуралынга Валентина Матвиенко регионнуң сайзыралының нарын айтырыгларын удуртукчулары улуг күженишкин-биле шиитпирлеп турар республикага Федерация Чөвүлели дузалавайн барып шыдавас деп медеглээн. Федерация Чөвүлелиниң удуртукчузунуң ындыг бедик үнелелин алган чорук таныштырылганың үш хүнүнүң дургузунда Тываны бүгү талалыг көргүскениниң түңнели болган. Ол дээрге, бир талазында, республиканың мурнунда тургустунган айтырыгларны саадаашкын чок шиитпирлээриниң чугулазын Россияның политиктериниң ханы медереп билгени, өскезинде—регионнуң экономиказын көдүрериниң талазы-биле боттарының планнарын болгаш төлевилелдерин билдингир болгаш тодаргай кылдыр бадыткап шыдааны болур. Хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол «Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң стратегиязы шапкын өзүлдениң үндезини болур» деп илеткелди кылган. Тыва дээрге кызыгаар чоогунда турар регион, ол дыка аныяк, чурттакчы чоннуң үштүң бир кезии үжен хар чедир назылыг аныяктар дээрзин сенаторларга дыңнаткан. Бичии уругларның төрүттүнер чоруунуң деңнели-биле чуртта мурнакчы үш регионнуң аразында кирип турар. Амыдыралдың чаңчыл болган байдалын камгалап алган эвээш черлерниң бирээзи ол. Мал ажылы экономиканың үндезини болуп турар. «Малдың баш санын өстүрерин, күш-ажылдың хүндүткелдиг чоруун бедидерин сөөлгү чылдарда турум чорудуп келген бис, малчыннарны деткиириниң бүдүн системазы республикада тургустунган»--деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.
Федерация Чөвүлелинде Тыва Республиканың хүннери Россияның Президентизиниң май чарлыктарын күүседири-биле холбаштыр девискээрниң бюджедин чогумчударынче угланган хемчеглерни алырының чугулазының дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Россия Федерациязының Федерация Чөвүлелиниң Бюджет болгаш саң-хөө рыноктарының талазы-биле комитединиң март 24-те болган хуралынга саналын сенаторлар чаңгыс үн-биле деткээннер. Хуралдың ажылынга федералдыг яамыларның төлээлери, чижээлээрге, Россияның саң-хөө сайыдының оралакчызы Андрей Иванов киришкен. Федерация Чөвүлелиниң комитединиң хуралынга Шолбан Кара-оол республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге шаптыктап, ооң күчүзүн ажыглаарынга доктар бооп турар чылдагааннарны айыткан. Ол дээрге, хамыктың мурнунда, Тываның Россияның өске девискээрлери-биле оруктар харылзаазы. Кызыл – Курагино демир-орук тудуу, республиканың казымал байлаан казып болбаазырадыры дээн ышкаш төлевилелдерни херек кырында боттандырар дээш, Тываның эрге-чагыргазы федералдыг яамылар болгаш өске-даа органнар-биле кады ажылдап, акша-хөреңгини шыдаар шаа-биле мөөңнеп турар.
Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга 2014 чылдың март 25-те В.Көк-оол аттыг Национал театрга Бүгү-российжи культура ажылдакчыларының хүнүнге тураскааткан Россия Федерациязының Камгалал яамызының А.В.Александров аттыг Кызыл Туктуг ыры болгаш танцының академиктиг ансамблиниң байырлыг концерти болган. Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан байырлал уткуштур делегейде ат-сураа алдаржаан ансамбль аалдап чедип келгени ол. Байырлалдар уткуштур кады ажылдажылганың бо чүгле эгези-дир. РФ-тиң Камгалал яамызының өске-даа культура болгаш уран чүүл коллективтери Тывага уран талантызын бараалгадыр. Хостуг олут чок, көрүкчүлер залды шыгырт долу олурупкан турда, башкарыкчылар сценаже ТР-ниң культура сайыды Вячеслав Донгакты чалапты. Алдарлыг ансамбльдиң удуртукчуларынга, артистеринге болгаш хүндүлүг аалчы -- РФ-тиң Камгалал яамызының Культура эргелелиниң начальниги, культурология эртемнериниң кандидады Антон Губанков оларга сайыт байыр чедиргеш, Тываның чурттакчыларын оюн-тоглаазы-биле өөртүп келгени дээш оларга өөрүп четтиргенин илереткен. Yрде күзеп, манаан ансамбль, барып-барып, бөгүн – Культура ажылдакчыларының хүнүнде чедип келгени ийи дакпыр байырлал дээрзин ол сеткил хайныгыышкын-биле чугаалаан.
Владимир Путин Кремльге Күрүне Думазының депутаттарының, Федерация Чөвүлелиниң кежигүннериниң, Россияның девискээрлер удуртукчуларының болгаш хамааты ниитилелдиң төлээлериниң мурнунга кыйгырыг кылган. В.ПУТИН: Эки хүн-биле, Федерация Чөвүлелиниң хүндүлүг кежигүннери, Күрүне Думазының хүндүлүг депутаттары! Крым Республиканың болгаш Севастополь хоорайның төлээлери – олар мында, бистиң аравыста, Россияның хамаатылары, Крымның болгаш Севастопольдуң чурттакчылары! (Адыш часкаашкыннары.) Хүндүлүг өңнүктер, бөгүн бистер чуртталгавыска чугула ужур-дузалыг, бистиң шуптувуска төөгү ужур-уткалыг айтырыг ужурунда чыглып келген бис. Март 16-да Крымга референдум эрткен, ол долузу-биле улустар аразының демократтыг дүрүмнери болгаш хоойлу-дүрүм нормалары езугаар эрткен.Бадылаашкынга соңгукчуларның 82 хуудан хөйү киришкен. Оларның 96 хуудан хөйү Россияга каттыжары дээш бадылаан. Сан-чурагайлар эң-не бүзүрелдиг.Ындыг шилиишкин чүге кылдынганын билип алыр дизе, Крымның төөгүзүн билири, Крымга Россия, Россияга Крым кандыг ужур-дузалыгыл дээрзин билип алыры четчир.
2014 чыл российжилерге онзагай болуушкуннар-биле эгелээни өөрүнчүг. Чоокта чаа Сочиге эрткен олимпий оюннарынга российжи спортчулар кайгамчыктыг тиилелгени чедип алган болгай. РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң чарлыы-биле Россияга бо чылды Культура ажылының чылы кылдыр чарлааны улуг тура-сорук, хей-аъттың киискидикчизи база улуг харыысалга деп билир херек. Чаа-Хөл суурга кожууннуң Культура чылының ажыттынганының байырлалы онзагай, бедик деңнелге эрткен. Янзы-бүрү өңнер-биле каастаан хана солуннар, Ак-Туруг, Булуң-Терек, Шаңчы, Чаа-Хөл суурларындан ус-шеверлерниң кылган ажылдары, кожууннуң культура амыдыралын көргүскен база хоочуннарның фото-чуруктарын чырытканы улуг сонуургалды болдурган. Чалаткан хоочуннар, херээженнер, адалар чөвүлелиниң кежигүннери, уран чүүлге, спортка идепкейлиг киржикчилер бот-боттарынга байыр чедиришкен, чалыы, чараш, омак-сергек көзүлдүлер.
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга Эрткен чайын шөлээм алгаш, Кемерово облазының Зеленогорск деп бичии хоорайжыгажында ажылдап турар уруумга четкеш, келген мен. Аңаа чеде бээримге, Анатолий Михайлович биле Татьяна Дмитриевна Костенколарның өг-бүлези бисти бажыңынче чалаан. Чүге дээрге ол өг-бүле Тывага ажылдап, чурттап чораан болгаш мээң уруум Зеленогорскиге ажылдап чеде бээрге, аныяк, тыва эмчи келген деп билип алгаш, таныжып алган болдулар. Оларның бажыңынга чеде бээривиске, аъш-чемин делгеп салган, аажок өөрүп уткудулар. Анатолий Михайлович баянын туткаш, Солаан Базыр-оолдуң «Күскү сесерликке» деп ырызының аялгазын ойнай каапты. Бо аялганы дыңнааш, ала чайгаар кижиниң сагыш-сеткили өөрүшкүден хөлзей бээр чорду. Кандыг-ла-бир үрде көрүшпээн чоок төрели чедип келген дег өөрүшкү-маңнайы-даа аажок, биске белекчигеш-даа белеткеп алган болдулар.
Украинада байдал болгаш Россияның составынга чаа субъектилерниң тургустунганы-биле холбаштыр Россияның Президентизи Владимир Путин Федералдыг Хуралга ээлчег чок Айыткалды март 18-те кылган. Кремльдиң Георгий залынга болган езулалга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол база киришкен. Күрүне Баштыңының Айыткалы, алыс утказын алыр болза, делегей ниитилелинче угланган, Россияның эрге-ажыктарын камгалаар талазы-биле айтырыгларга бодунуң үндезин туружун Президент илереткен деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Бүгү чурттуң манап турганы төөгүлүг болуушкунну чон бедик хей-аът, келир үеже идегелдиг көрүш-биле хүлээп алган. Март 18-те Россияның составынче Крым биле Севастопольдуң киргенин бадыткаан документиге Россияның Президентизи Владимир Путин болгаш Крымның Чазак даргазы Сергей Аксенов парламентизиниң спикери Владимир Константинов, Севастополь хоорайның баштыңы Алексей Чалый ат салган. Республиканың, Севастопольдуң удуртукчулары ат салган. Бүгү Россияга ол төөгүде балалбас исти арттырган хүннү диңмиттиг байырлап эрттирген. Кызыл хоорайга «Бис кады бис!» деп митинг-концерт Россия Федерациязының ыдык ырызы-биле эгелээн. Арат шөлүнге 3 муң 400 хире чурттакчы чон чыглып кээп, өөрээнин чажырбаан. Барык кижи бүрүзү холунда «Крым, кады бис!», «Путин шын!», «Кезээ мөңгеде кады!», «Чуртумга чоргаарланыр мен!» дээн лозуңнар, плакаттар туткан. Март 14-те Арат шөлүнге чон Крымны деткип, сагыш човап чыылган болза, бо удаада өөрээн сеткилин илередип кээп турган.
Көдээ иште Өвүр кожуун — Тывада хөй малды өстүрүп турар кожууннарның бирээзи. Бөгүн кожууннуң бүгү ажыл-агыйларында бода мал – 9258 баш, шээр мал – 133831 баш, чылгы мал – 4117, сарлыктар – 395, хаваннар – 139. Кожууннуң көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери, арат ажыл-агыйлары мал бажын улам өстүрер дээш кызымак ажылдап турар. Кожуунга мал ажыл-агыйын хөгжүдеринге арат ажыл-агыйлары база 12 муңчу малчыннар улуг үлүүн киирип турар. Оларның бирээзинге Солчур сумузунуң муңчу малчыны Шолбан Биче-оолович Дамдынның арат ажыл-агыйы хамааржыр.Шолбан Биче-оолович — уктуг малчын. Өвүр кожууннуң хоочун малчыннары Биче-оол Эңдерикович, Сарыг-кыс Маадыровна Дамдыннарның өг-бүлезинге төрүттүнген болгаш мал ажылын бичиизинден тура эки билир, кызымак, ажылгыр, эрес-кежээ оол кылдыр өзүп келген. 1988 чылда Чаа-Суур ортумак школазының 8-ки клазын дооскаш, 16 харлыындан эгелеп «Чаа-Суур» совхозтуң хой, өшкүзүн, сарлыын кадарып эгелээш, арга-дуржулгазы улам улгаткан.
Чаа-Хөл кожууннуң баштыңы Орлан Дамзырович Монгуштуң шаңналы дээш тыва хүреш маргылдаазын Чаа-Хөл кожууннуң школачыларының 1-ден 11 класстарда оолдар аразынга ийи дугаар чыл Чаа-Хөл суурда хүреш залынга организастап эрттирген. Орлан Монгуш школачы үелеринде спортка хандыкшылдыг, ылаңгыя хол бөмбүү, хаак маргылдааларынга республика деңнелинге чедир каш удаа киржип чораан. Алдан дөрттүң аразынга ачыр-дачыр тутчур, хүрежиринге база ынак. Хоочуннар аразынга өөнүң ишти Урана Маадыр-ооловна-биле кады хол бөмбүүнүң маргылдааларынга ам-даа киржип чоруур. Орлан биле Урана Монгуштарның өг-бүлези кожуунга эрткен «Спортчу өг-бүле» деп оюнга тиилээш, республика чергелиг оюнга база киржип, кожууннуң адын камгалаан.
Эрзин кожуунда Тываның Баштыңы Эрзин кожууннуң аныяк малчыннарынга күрүне деткимчезин чүге көргүспейн турар дугайында айтырыгны сайгарып көөр болган. «Эрзинниң хойжу малчыннарының аалдарынга барып, «Кыштаг» деп төлевилелдиң боттандырылгазын хынап көрдүм. Бо программа езугаар Эрзин кожуунда чаңгыс-даа рубль ажыглаттынмааны чаржынчыг-дыр. Программаның боттандырылгазының аргаларының болгаш дүрүмнериниң талазы-биле ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының ажыл-ижин тодарадыр бис» — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Эрзин кожуундан үнүүшкүнүнден келгеш, «ВКонтакте» социал четкиде хууда арынынга бижээн. Ш.Кара-оол чаңчыл езугаар республиканың малчыннарының аал-коданынга барып, оларның ээлери-биле доктаамал ужуражылгаларны эрттирип турар.
«Дорт харылзаа» Делегейде эр, херээжен, кырган, чалыы дээш, шупту кижилер хереглекчилер кылдыр санаттынар. Кижи ниитилелге кара чааскаан чурттап шыдавас. Ол өске албан черлеринден азы хууда кижилерден янзы-бүрү ачы-дузаларны, барааннарны садып ап турар. Ынчангаш бир-ле албан чериниң бүдүрген чүүлдерин ажыглап турар болганывыста долу эргелерлиг база хүлээлгелерлиг хереглекчилер болур бис. Хереглекчи бодунуң акша-хөреңгизи-биле бараанны азы ачы-дузаны садып ап турар болганда оларның шынарлыг болгаш херектиг болурунга бүзүрелдиг болур ужурлуг. Ынчалза-даа херек кырында байдал ындыг-ла эки эвес деп билир бис. Ол дугайында сайгарып чугаалажыры-биле март 15-тиң бүдүүзүнде «Шын» солуннуң редакциязынга «Хереглекчи эргелериң билир сен бе?» деп темага номчукчулар-биле «дорт харылзааны» эрттирген бис. Аңаа хереглекчилерниң эргелерин болгаш чаагай чоруун камгалаар адырга хайгаарал талазы-биле федералдыг албанның Тыва Республикада эргелелиниң хереглекчилер эргелерин камгалаар салбырының специалист-эксперти Юрий Чүвүрекович Ооржак биле санитарлыг хайгаарал салбырының улуг специализи Хамида Маадыр-ооловна Ооржак киржип номчукчуларның сонуургаан айтырыгларынга харыыларны берген.
2014 — Культура чылы Март 15. Тыва Республиканың В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры. Фойеде чыылган хөй чонну көөрге, кымыскаяк өө сагындырар. Республиканың бүгү кожууннарының төлээлери ус-шеверлериниң хол-биле кылган, даараан, чазаан уран кылыгларын делгээш, садып-сайгарып турлар. Ында чүнү чок дээр. Мөңгүнден каасталгалар, тыва национал идик-хеп аймаа, чонар-даштан чазаан янзы-бүрү чараш аң-мең, каасталгалар, ыяштан чазаан эдилелдер дизе-ле, чүү-даа бар. Ийиги каътче үнүп келгеш, фойениң каас-чараш, чырык апарганын дораан эскерип кагдым. Капитал септелгениң изин канчап эскербес боор. Дээвиирде чараш люстраларны аскан. Ханаларның өңнери улам чырык апарган. Артистерниң хөрек чуруктарын өңгүр, чараш кылдыр чаартып аскан. Бо-ла бүгү чаартылгаларны сонуургап көрүп чоруп тура, шак эрткенин эскербейн барып-тыр мен. Залче кирип, олуттарын ээлээринче коңга кыйгыра берди. Бо хүн, март 18 - те, Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол Москвага болуп эртер Россияның Президентизи Владимир Путинниң Крымның болгаш Севастополь хоорайның Россия Федерациязының хүрээлеңинче катчып киреринге хамаарыштыр Федералдыг Чыышка ээлчег чок Айыткалынга киржир. Ук хемчег Кремльдиң Георгиев залынга москваның шагы - биле 15.00 шакта эгелээр. Эрткен улуг - хүнде Крымга болуп эрткен референдумнуң түңнелдери - биле, бадылаашкын болган соңгулда участоктарының бюллетеньнерин 100% хуузун ажылдап кылган соонда түңнелдери - биле, референдумга киришкен соңгукчуларның 96,77% хуузу Россияның хүрээлеңинче кирер үзел - бодалды илереткен дээрзин сагындырып каалы. Бир дугаар хүнде, март 17 - де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол чазактың аппарат хуралынга Крымга болуп эрткен референдумнуң баштайгы түңнелдеринге хамаарыштыр: “Бо референдум Россия Федерациязының амыдырал - чуртталгазында онза төөгүлүг болуушкун - дур. Ооң ужур - утказы канчаар - даа аажок улуг болгаш бистиң күрүневистиң күчү - күжү улгадырынга дорт салдарлыг”- деп, бедик үнелелди берген.
“Спортчу элита — 2014” Тываның күрүне филармониязынга март 13-те «Спортчу элита» деп байырлал эрткен. Аңаа спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге алдаржаан олимпий, сурдолимпий, паралимпий оюннарның тергииннерге, тренерлерге, хоочуннарга болгаш спорттуң хөгжүлдезинге үлүг-хуузун кииргеннерге күрүне шаңналдарын тывыскан. ТР-ниң Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолду сценаже башкарыкчылар чалапты. — Сөөлгү чылдарда спорттуң чедиишкиннери көскү болганда, «Спортчу элита» байырлалын катап эгидип эрттирериниң дугайында ТР-ниң Аныяктар херектериниң талазы-биле болгаш спорт яамызы саналдаан. Спортчулар бодунуң чүткүлдүү-биле, бедик тура-соруу-биле бедик чедиишкиннерни чедип ап турар. Оларны чон мурнунга үлегер-чижек кылдыр көргүзери, бичии чаштарга, аныяк-өскенге чемпионнар-биле ужуражылгаларны доктаамал организастаары чугула. Сочи хоорайда паралимпий оюннарында Россия медальдар талазы-биле 1-ги черни ээлеп турары дээрге маадырлыг чорук-тур. Кадык кижилер олардан өөренип, тиилелгеже чүткүлүн үлегерге алыр ужурлуг бис. Тывадан паралимпий оюннарның чемпиону Михаил Оюнга канчап чоргаарланмас бис.
Март 14-те найысылал Кызылдың Арат шөлүнге Украинаның Крым Республиказының чоннарының үзел-бодалын деткээн митинг болуп эрткен. Аңаа республиканың бүгү яамылар, ведомстволарының, албан организация, өөредилге черлериниң ажылдакчылары, студентилер, хөй-ниити каттыжыышкыннарының кежигүннери, партия ажылдакчылары, хоочуннар дээш бүгү чон идепкейлиг киржип, кым-даа тоомча чок артпаан. Тыва Республиканың Чоннар ассамблеязының чөвүлелиниң даргазы Вера Лапшакова Тыва биле Украина шаандан тура акы-дуңмалышкы харылзаалыг кады ажылдап келген дээрзин онзагайлап демдеглээн.
Барыын-Хемчик кожуунда талантылыг хоочуннарның «Өреге» ансамбли тургустунгандан бээр 5 чыл оюн демдеглээн. Ансамбльде кожууннуң суурларындан уран чүүлге сонуургалдыг пенсионерлер чыылган. Удуртукчувус культураның хоочуну, баянист Валентина Баян-ооловна Монгуш бистерни чалгааратпайн, солун-хөглүг оюн-тоглаазын организастап, удуртуп турарынга дыка-ла өөрүп, сеткиливистен четтиргенивисти илередир-дир бис.Бистиң ансамбльде кымнарны чок дээр, чечен-мерген башкарыкчывыс, Эрги-Барлык суурнуң чагырга даргазы чораан Алдын-кыс Сааяевна Даваалаң, уруглар садының башкызы Лина Хемчик-ооловна Хомушку, бухгалтер Чечекмаа Дамбиевна Иргит, Бижиктиг-Хая суурда башкы Мария Мөнделеевна Күжүгет, Барлык суурга ажылдап чораан Дарый-оол Биче-оолович Саая, улус судунуң хоочуну Клара Манзыр-ооловна Ооржак, мал эмчилериниң хоочуннары Александра Лопсановна Салчак, Эрес-оол Көк-оолович Хомушку, кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Михаил Матвеевич Кызыл-оол, партияның хоочуннары Мария Чымбаевна Намнаң, Александра Баян-ооловна Сарыглар, эмчи Зоя Өртең-Саловна Саая, хлеб заводунуң хоочуну Тамара Күжүгетовна Күжүгет, одакчы Владимир Сарыглар, эът комбинадының технологу Алексей Күжүгетович Мондуп, кезер эмчи Маадыр Сүрүңович Хомушку, уруглар садының ажылдакчылары Чакыя Кертиковна Дамдын, Светлана Чамышовна Ооржак дээш, өскелер-даа.
Тываның күрүне филармониязынга март 7-де Бүгү-делегейниң херээженнер хүнүнге тураскааткан байырлыг кежээ эрткен. В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының артистериниң частың чылыг херелдерин, черниң өңгүр чечектерин болгаш херээжен чонну алгап-мактаан байыр чедириишкини ыры-шоорунуң соонда, сценаже ТР-ниң Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолду башкарыкчылар чалапты. — Бөгүн бистер Кызыл хоорайның баштыңы Дина Оюн-биле кады республиканың алдарлыг херээженнери-биле «төгерик стол» хевирлиг ажык, чылыг чугааны кылдывыс. Шынап-ла, эргим авалар, угбалар, дуңмалар болгаш уругларывыс, силер бистиң хей-аът киирикчи күжүвүс болуп чоруур силер. Март 8-тиң изиг байырын чедирерин чөпшээреп көрүңер. Арын-шырайларын хүлүмзүрүг долган силерлерни көөрге, чараш, чоргааранчыг-дыр.
Тываның күрүне филармониязының концерт залынга ТР-ниң Чазааның үрер хөгжүм оркестри март 6-да чаа программазының баштайгы көргүзүүн чонга бараалгаткан. Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга, Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылынга тураскааткан «Россия-биле кады» деп концерт-төлевилел көрүкчүлерниң улуг сонуургалын болдурган. Чаа программаны ажылдап кылырынга үрер хөгжүм уран чүүлүнүң тергииннери: Россияның уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң Камгалал яамызының үрер хөгжүмүнүң кол шериг дирижеру, генерал-лейтенант Валерий Михайлович Халилов болгаш Красноярскиниң театр болгаш хөгжүм академиязының доцентизи, ТР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Петр Казимир база оркестрниң удуртукчузу, ТР-ниң алдарлыг артизи Тимур Дулуш олар улуг үлүг-хуузун киирген. Yрер хөгжүмчүлерниң ажыл-ижин ТР-ниң Баштыңы - Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак олар чыылганнар-биле кады сонуургап көргеш, бедик үнелелди берген.
Чүгле Тывада болгаш Россияда эвес, а делегейде ат-сураа алгаан «Тыва» ансамбли бо хүннерде тургустунганындан бээр 25 чыл оюн демдеглеп, чонунга отчеттуг концертин бараалгадыры-биле белеткенип турар. Тываның ховар оолдары – алдарлыг хөөмейжилерге юбилейин таварыштыр изиг байыр чедирбишаан, моон соңгаар-даа чогаадыкчы бедик чедиишкиннерни «Шын» солуннуң коллективиниң, ооң хөй номчукчу, бижикчилериниң өмүнээзинден күзедивис. Солунувустуң бо үндүрүлгезинде «Тыва» ансамблиниң үндезилекчилери – хоочун хөөмейжилер Борис Иргитович Херлии базаНиколай Мунзукович Ооржак, ТР-ниң алдарлыг артизи Аяс Куулар оларга юбилей бүдүүзүнде хүндүткел-биле сөстү берип тур бис.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Март 8 бүдүүзүнде хууда айтырыглар талазы-биле хамаатыларны хүлээп алган Хүлээп алыышкынга келгеннерниң бирээзи С. Чамыяң деп аныяк кижи. Эрткен чылдың декабрьда назы четпээн уруу-биле кады чурттап органы бажыңы өрттенип калган. Өөнүң ээзи — такси чолаачызы, а боду — почтачы. Оларны түр чурттаары-биле төрелдери бажыңынче киирип алганнар, ооң соонда школа чоогунда бажыңны хөлезилеп алганнар. С.Чамыяң уругларынга материалдыг дуза чедирерин болгаш хөй уруглуун барымдаалааш, өг-бүлезинге чер участогун тускайлаарын дилээн, ол өг-бүле 331 дугаар оочурда турар. Дузаны албан чедирерин Тываның Баштыңы аазаан. Чер участогун тускайлаары-биле холбашкан айтырыгны шиитпирлээрин Кызылдың мэринге даандырган, ол оочурда хөй уругларлыг улустуң эвээш эвезин барымдаалааш, чөптүг чоруктуң чурумун хажытпазын дилээн.
Тываның хүндүлүг херээженнери! Бистиң эргим аваларывыс, өг-бүлелерниң херээжен ээлери, уругларывыс болгаш угба-дуңмаларывыс! Республиканың бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден Март 8-биле чедирген эң изиг байырывысты болгаш эң чаагай күзээшкиннеривисти хүлээп ап көрүңер! Часкы байырлалдың бо хүнүнде өөрүп четтиргенивисти, ынакшылывысты болгаш хүндүткеливисти херээжен чонга илередип турар бис. Чер кырында бүгү-ле эргим чүүлдер Херээжен кижиниң ады-биле холбашкан. Шаг-төөгүден бээр кыс чон ынакшылдың, чараш-чаагай чоруктуң, мерген угаанның болгаш чаагай сеткилдиң илерели болуп келген. Бодуңарның сагыш човаашкыныңар болгаш киржилгеңер-биле, мерген угааныңар болгаш шыдамык чорууңар-биле делегейни улам чырык, улам чымчак, улам арыг болдуруп турар силер. Бүзүрел, идегел болгаш ынакшыл деп эртинелерни ханы медереп билип алырынга эр улусту кижизидип турар силер. Өөрүшкү-маңнай үезинде бисти сорук киирип, берге үеде деткип, кижи болурунга кижизидип турар силер. Силерниң-биле кожа чорааш, күштүг болгаш буянныг сеткилдиг болурунга чүткүлдүг апаар бис.
2013 чылдың март айда Болгарияга болган Сурдлимпий оюннарынга дайынчы мергежилдерниң дзюдо хевиринге мөңгүн медальды чаалап алгаш, бодунуң адын Дженни Чамыян тыва спорттуң төөгүзүнче киир бижээн. Тываның олимпийжи спортчуларының намдары муң-муң тыва уруглар, оолдарның намдарындан дыка ылгалбас. Дженниниң база. Келир үениң олимпийжизи Эрзин суурга Максим Туванович биле Чечена Очуровна Чамыяннарның өг-бүлезинге 1984 чылда төрүттүнген. Yе-чергези оолдар, уруглар ышкаш шимченгир, оюн-тоглаага, спортка бичиизинден-не хандыкшылдыг чораан. Ол Кызылдың кулаа дыңнавас уругларга тускайжыттынган 1-ги хевирниң школа-интернадынга өөренип турган. Спортка сундулуундан аңгыда, дааранырынга, танцылаарынга база салым-чаяанныг. Авазының кады төрээн дуңмазы Сайын-Белек Өлзей дээн ышкаш мөгелер ук-салгалында бар болгаш, хүрежир салым-чаяан Дженниниң ханында деп чугаалап болур. Школага тыва хүрешке хандыкшый бергеш, Дженни ону боду билип каан.
Александра Маратовна Пирлей — аялгалар чогаадыр болгаш боду ону күүседир кайгамчык талантылыг аныяк композитор. Ол Кызылдың уран чүүл колледжизиниң хөгжүм школазын, Абаканның хөгжүм колледжизин дооскан. Амгы үеде Казань хоорайның Н.Г. Жиганов аттыг күрүне консерваториязының фортепиано, композитор факультединиң сөөлгү курузунда өөренип турар. Ооң баштайгы башкылары А.Ф. Семенова, М.А. Покорская, Н.М. Раитина, Ч.В. Комбу-Самдан олар болган. Хөгжүм школазынга өөренип тургаш, республика чергелиг «Чалыы композитор» мөөрейлерге шаңналдыг черлерни ээлеп турган. Бичиизинде ооң сонуургалдары хөй турган, ынчалза-даа хөгжүмге ынаа улуг бооп, ону шилип алган. Школачы чылдарында аялгаларны чогаадып, пианинозунга ойнап, ада-иезинге ону күүседип берип турза-турза, чоорту ооң хөгжүмче сонуургалы көстүп келген болгаш ылап-ла амыдыралында кол мергежили дээрзи илереп эгелээн.
Сактыышкын Шаанда хаанныг төре үезинде херээжен кижини «херээжок» деп адап, ооң эрге-ажыын кызагдап, базынчактап чораан. Бо дугайында шиилерде-даа көргүзүп ойнап турар болгай. Октябрь революциязының чайынналган күштүг чалгыы бедик Саян сыннарын ажып келгеш, Таңды-Ууланың эдектеринче чаттылып кирип келген. Азия төвүнде Тыва черге улусчу революция тиилээн, бот-тускайлаң Тыва Арат Республика тургустунган, Конституциялыг эрге-хоойлулуг күрүне апарган. Эр, херээжен бүгү хамаатылар дең эргелиг, хостуг деп Конституцияда быжыглап магадылаан. «Херээжок» деп атты солаан херээженнер бистерниң чоргааралывыс болу берген. Өг-бүлеге, ниитилел амыдыралынга-даа эрлер-биле херээженнерниң эргези дең.
Украинада байдалга хамаарыштыр Тываның Баштыңы: «Крымчыларга бистиң дузазывыс дээрге, Россияга удур хөөннү тывылдырган чорукка удур демисежип турар бүгү украиннер-биле эп-сеткил каттыштырылгазы-дыр». Хуу акша-хөреңги-биле Крымга дуза чедирериниң дугайында республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкинин Тываның Чазааның кежигүннери деткээннер. Украинада эрге-чагырганы күш-биле ээлеп алганнарның политиказы-биле чөпшээрешпейн турарындан экономиктиг болгаш саң-хөө хоозуралынга чедер чеде берген украин автономияның чурттакчы чонунга дуза кылдыр бир хүннүң шалыңын шилчидеринге регионнуң яамыларының болгаш ведомстволарының удуртукчулары белен.
Эрткен неделяда Тываның ыраккы Тожу кожуунга ивижилерниң болгаш аңчыларның 18-ки фестивалы болуп эрткен. Ооң кол сорулгазы Тожунуң үндезин чурттакчыларының чүс-чүс чылдарда кылып келген ажылының хөгжүлдезинче кичээнгейни хаара тудары, бо адырга шылгараан кижилерни хүндүткеп байырлаары, чоннуң езу-чаңчылдарын кадагалаары, аныяк салгалды кижизидери болур. Совет үеде Тывага ивилерниң саны 15 муң баш чедип турган, ынчалза-даа иви ажыл-агыйын рынок өскертиишкиннериниң чылдары чылча шапкан. 2003 чылда Тывада азырал ивилерниң саны чүгле 516 апарган. Ивини азырап өстүрери Тожу чонунуң чаңчылчаан ажыл-ижи болганда ону кадагалап арттырар болгаш катап тургузар талазы-биле бөлүк хемчеглерни Тываның Чазаа боттандырып турар.
«Өске регионнарга ажылдаар кылдыр улусту көжүреринге деткимче көргүзериниң программазы Сибирьге таарымча чок» — деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол санап турар. Красноярскиниң экономиктиг шуулганынга чугаа чидиг болган, ооң киржикчилери боттарының бодалдарын изии-биле илереткен. Федералдыг удуртукчулар регионнарның баштыңнары-биле чөпшээрешпейн-даа, чөпшээрежип-даа болур, а бизнестиң төлээлери шуут өске саналды киирер эргелиг. Чугааның кол сорулгазы — бот-боттарының үнүн дыңнаары болгаш ниити түңнелге келири. Бо чылын Красноярскиге болган XI экономиктиг шуулганга өске чүүлдер-биле холбаштыр Чөөн Сибирьге болгаш Ыраккы Чөөн чүкке «шапкын хөгжүлдениң девискээрин» тургузарының талазы-биле саналдарны белеткээриниң айтырыгларын чугаалашкан, ол дугайында РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Федералдыг Хуралга Айыткалынга демдеглеп турган.
Март 2-де Масленица неделязының сөөлгү хүнүнде найысылалдың Арат шөлүнге чоннуң хөглээшкининге киришкеш, кышты үдээн православтыг байырлалдың солун хемчеглериниң херечилери болдувус. Ол хүн шөлге улуг-бичии, аңгы-аңгы чүдүлгелиг, янзы-бүрү язы-сөөктүг чон чыглып келген. Таптыг-ла дүштекиниң 12 шак турда Тываның хөгжүм-шии театрының даштыкы индиринге Кызыл хоорайның чогаадыкчы коллективтериниң оюн-тоглаалыг концерти эгелээн. Даштын агаарның температуразы часкы үеге дүүшпес соок болза-даа, сеткил хайындырар ыр-шоор, баштак аянныг кожамыктар база күжүн болгаш аваангырын шенешкеннерниң мөөрейлери чыылган чоннуң хей-аъдын көдүрүп, байырланчыг хөөннү улам күштелдирген. Кидис идикти ырадыр октаар мөөрейге чүгле херээжен улус киришти. Бичии көвүрүг дег бедик черге сыртыктар-биле демисежиринге элээди оолдар идепкейлиг ойнадылар. Дески, кылаң кылдыр чазап каан 6,5 метр узун хемчээлдиг чагының бажында белектерни алыксаан кижилерниң хөйүн канчаар. Ынчалза-даа оларның аразындан чүгле каш кижи чагы бажынче үнүп шыдадылар. А оларга белеткээн белектер аянныг-ла: бо шагның телевизору, хеп чуур машина, планшет, ойнаар приставкалар дээш оон-даа өске.
Сыын ажыл-агыйы Каш ай бурунгаар Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Бии-Хем кожуунда уксаалыг сыын ажыл-агыйының тудуунуң баштайгы чагызын тургузарынга киришкеш: «Ажыл-херектиң чүгле эгезинде бис, салдынган сорулганы чедип алыр дээш эвээш эвес күжениишкиннерни үндүрер бис» — деп онзалап демдеглээн. А февраль 28-те Туран хоорайдан ырак эвесте Туран-Бажы деп черде «Туран сыын ажыл-агыйы» КУБ-туң девискээринге Алтай Республиканың «Абайский» уксаажыдылга заводундан баштайгы 121 баш аныяксыыннарны база 3-6 харлыг 61 баш мыйгакты эккелгени ажыл-агый төлевилел боттандырылгазының чедиишкинниг эгелээниниң көскү бадыткалы болган.
Россияның экономиказының болгаш бүгү ниитилелдиң чаагай чоруунуң келир үези Чоокку чылдарда «Азияже көзенекти ажыдар» сорулга Россияның мурнунда тургустунган деп, Күрдума депутады, «Чаңгыс демниг Россия» партиязының либералдыг платформазының база бир башкарыкчызы Виктор Зубарев санап турар. Ол дидим сорулга сайгарлыкчы эгелээшкиннерни идепкейжидер, капиталды болгаш кижи курлавырларын чурттуң чөөн чүгүнче угландырар арганы тургузар. Ооң санап турары-биле алырга, оларның эң солун угланыышкыннары — Ангара — Енисей талазын сайзырадырының, Новосибирск — Красноярск аразынга дүрген чоруур орукту болгаш Курагино — Кызыл демир-оруун тударының дугайында төлевилелдер болур.
Кыдатта хан төрел чонувус дугайында Чээрби чыл бурунгаар «Иштики Азияның бойдузун болгаш культуразын камгалап-кадагалаары» деп бүгү делегейниң эртем-шинчилел төлевилелинге киржир аргалыг болган мен. Ол төлевилелдиң кол-ла сорулгазы чедир шинчилеттинмээн регионнарга шинчилел ажылдарын чорудары турган. Синьцзянда эвээш санныг тывалар чурттап чоруурун дыңнааш, ынаар чоруур деп шиитпирлеп алган мен.Синьцзянга 22 хондум. Аңаа чоруткан шинчилел ажылдарымның түңнелинде элээн каш статьяларны, «Чаңгыс чон: үш салым-чол» деп монографияны бижээн мен. Ынчалдыр меңээ эки билдинмес, барык тоолда дег бодап турганым кыдат тывалары эргим болгаш чоок кижилер апарган.
Мындыг аттыг акцияны «Комсомольская правда» солуннуң Красноярск хоорайда филиалы Тываның школаларынга интернет дамчыштыр эрттирген Ооң утка-шынары мындыг. Республиканың школаларының бо акцияга киржиксээн өөреникчилери 2013 чылдың ноябрь 10-дан декабрь 10-га чедир кичээлдерге алган 4-5 демдектерин интернеттеdnevnik2013@list.ru деп адресче чорудар, ону барымдаалап, акцияның түңнелдерин үндүрер. Акцияның тиилекчилери Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ужуражып, дневнигинге ооң адын салдыртып алыр. Акцияга киржип эгелээн өөреникчилерниң саны кончуг хөй, оларның кичээлдерге ап турар демдектеринде 4 деп демдек дыка эвээш болгаш, «Республиканың Баштыңының дневниги» акцияга чүгле 5 демдекке өөренип турарлар тиилээр дээрзи дораан-на билдине берген. Оларны хар-назын аайы-биле эге класстарның, ортумак класстарның болгаш үстүкү класстарның өөреникчилериниң бөлүктеринге акцияның организакчылары аңгылаан. Ынчангаш акция үезинде «демдектер мөөрейи» үе-черге киржикчилерниң аразынга чөптүг байдалга эрткен.
Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга «Тыва Республиканың Тус чер чагыргаларының чөвүлели» Ассоциациязының кежигүннериниң 5-ки съездизи болуп эрткен. Аңаа республиканың бүгү кожууннарының чагырыкчылары болгаш сумулар баштыңнары киришкен. Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол 2014 чылда салдынган сорулгалар хөй, оларны боттандырары-биле кончуг күжениишкинниг ажылдаары чугула дээрзин демдеглээн. «Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» губернатор төлевилели ылаңгыя сумуларга чедимчелиг ажылдаар ужурлуг. Девискээрлерде бокту доктаамал аштап-арыглаарын чаңчылчыдар. Чоокта чаа адалар шуулганынга күш-ажылдың кижилеринге, өг-бүлениң эр баштыңчыларынга күрүне онза деткимчени көргүзер дугайында база катап чугаалашкан. Өг-бүлелерге болгаш социал өскүс чорукту болдурбазы-биле социал болгаш чогуур албан черлери дузаны көргүзер. Шолбан Кара-оол тус чер чагыргаларының удуртукчуларынга мынчаар чугаалаан:
Сөөлгү каш чылдарда «Россияның оруктары» деп программа-биле автооруктарны чыл санында септеп, чаартып, дескилеп, кылып турары өөрүнчүг чүве бо. Ылаңгыя республиканың көдээ суурларынче автомашина оруктарын септеп, дескилеп, мырыңай асфальтылап турар апарган. Орук асфальтылап кылыры Россиядан акшаландырыышкын дузазы чокта Тывага тоң берге айтырыг-дыр. Ону «Россияның оруктары» деп тускай сорулгалыг программа езугаар боттандырып, акшаландырып турар. Регион бодунуң бюджединден база акша-хөреңгини үндүрүп турар.
Ада-чурттуң камгалакчызының хүнүнүң бүдүүзүнде Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Павел Андреевич Тихоновка белек-селектиг аалдап чораан. Ооң маадырлыг чоруу дээш республиканың баштыңының, Чазааның кежигүннериниң өмүнээзинден фронтучуга өөрүп четтириишкинни болгаш хүндүлелди ол илереткен. Чазак Даргазының оралакчызы Павел Андреевич-биле шайлап чугаалашкан. «Бистиң өгбевис – кайгамчык кижи-дир. Ооң улуг угаан-сарыылдыын болгаш сагыш-сеткилиниң сергээн бо кижи бедии-биле үнелей бээр. Ооң-биле хөөрежири солун болду. Бурган аңаа кадыкшылды ам-даа сөңнээр-ле болзун! Бистиң хоочуннарывыс – бистиң чоргааралывыс. Февраль 24-те ол 101 харлаар! Кайгамчык солун болгаш чуртталгага ынак боорун-на күзээр-дир мен» — деп, Анатолий Дамба-Хуурак ужуражыышкын соонда чугаалаан.
Тываның Баштыңы: «Сочиге Олимпиада российжилерниң чоргааралы болгаш уттундурбас байырлалы болуп арткан» 2014 чылдың Олимпиадазының медальдарының саны-биле Россияның олимпийжи командазы тергиидеп үнген. Ооң кол эгиннежип турганы Норвегияның чыынды командазы 11 алдын, 5 мөңгүн база 9 хүлер медальдарлыг болган. Россияның чыынды командазы эрткен үеде чурттуң спортчуларының кышкы Олимпий оюннарынга чаалап алганы медальдар санының талазы-биле тергиин түңнелин (1988 чылда Калгариге ССРЭ-ниң командазы 29 медальды чаалап алган) база ажып каапкан. Кышкы Олимпий оюннарын бодунуң девискээринге эрттиргеш, тиилекчи болган чурттарның дөрт дугаары Россия болган. Ооң мурнунда Лейк-Плесид – 1932 чыл, АКШ; Осло – 1952 чыл, Норвегия; Ванкувер – 2010 чыл, Канада чурттары боттарының девискээринге тиилекчи болганнар.
Шаандан тура эр кижиниң чорук-херээ аът-биле холбаалыг чораан. Ону чечен чогаалдардан-даа номчуп болур, чижээ, чылгычы кижиниң дугайында Бады-Байыр Тараачының «Кайгал» деп номунда: «Адавастайның үргүлчү-ле кончуг шыырак, чүгүрүк аъттар мунуп чоруурун Киваа, бичии хирезинде, эскерип чораан» — деп бижээни кончуг солун. Yстүнде киирген чижекте дег, мээң бөгүнгү маадырым чыраа, саяк база чүгүрүк аъттар өстүрүп чоруур чылгычы Сергей Бады-Хооевич Ынаалай. «Эзир чурту — хаяда, кижи чурту — хонажында» деп чоннуң чеченинде сөглээни дег, ада-өгбезиниң көжүп-дүжүп чораан турлагларында оларның мал кадарып чораан чымыштыг ажылын ол уламчылаан. Эрзин, Тес – ооң өскен-төрээн делгемнери. Өг-бүлениң беш ажы-төлүнүң хеймери. Ачазы — совхоз, колхозтуң чылгы малын кадарып чораан хоочун чылгычы. Авазының ачазын Сангыы мөге дээр. Ооң ук-дөзүнде мөгелер бар болгаш Сергей Бады-Хооевичиниң хоочуннар аразынга шүглүп чораан ужуру-даа ында.
Кызыл хоорайның «Сүбедей» спорт өргээзинге Афганистандан совет шериглерни үндүргениниң 25 чылынга тураскааткан Сибирь федералдыг округтуң чемпионады болгаш Бүгү-россия чергелиг «Азия төвүнүң кубогу» каратэ маргылдаазы болуп эрткен. Хевис кырынга 14 хардан өрү назылыг Сибирьниң 200 ажыг оол, кыс спортчулары күжүн шенешкен. Ниитизи-биле бо маргылдааларга 24 бөлүк медальдар дээш деңзи аайы-биле спортчулар демисешкен. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол болгаш Новосибирск облазының Каратэ федерациязының президентизи Вениамин Пак спортчуларга чедиишкиннерни күзээн. Маргылдааның түңнелдери-биле алдын, мөңгүн, хүлер, ниитизи-биле 29 медальды тыва спортчулар чаалап алган. А эң-не хөй алдын медаль — Новосибирскиниң «Чедиишкин» спортчу-патриотчу клувунуң спортчуларында. Бо клубтуң спортчулары чемпионнуң бедигээжинче 6 катап үнгеннер. Тываның спортчулары 4 алдын медальдыг, 16-17 харлыг элээди оолдар аразынга боттарының деңзи категорияларынга Артур Жамкочян, Кежик Кыргыс болгаш Менди Монгуш, 18 харлыг болгаш оон улуг назылыг аныяктар аразынга Амир Мунзук чемпион адын база катап бадыткаан.
Агаар-бойдустуң таарымчалыг болуп турары-биле Чөөн-Хемчик кожуунда мал кыштаглаашкыны хүр эртип турар. Февраль айның санаашкыны-биле кожуунда мыйыстыг бода малдың баш саны – 15222, ооң иштинде төрүүр инек – 6512, шээр мал – 102173 баш, төрүүр хой, өшкү – 53519, чылгы мал – 5171, белер – 1830, хаваннар – 652, төрүүр хаван – 157 болгаш 7 баш теве кыштаглаашкынны онча-менди эртип турар. Көдээ ажыл-агый өнчүзүнүң бүгү хевирлериниң кышкы турлагларында 16116 тонна сиген, 1296 тонна саваң, 559 тонна тараа культураларындан мал чеми белеткеттинген.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Тываның Баштыңынга болгаш Тыва Республиканың эр чонунга Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле байыр чедирген. «Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Ада-чурт камгалакчызының хүнү-биле байыр чедирип тур мен. Чуртувустуң эрес-дидим шериглериниң кайы-даа үелерде маадырлыг чоруктары бистиң төөгүвүстүң адырылбас кезээ болуп артар. Yе-шаг, салгалдар солушса-даа, өндүр улуг тиилелгелерниң чалыны кезээ шагда улус-чонну каттыштырып, Ада-чурт база ооң алдарлыг оолдары дээш чоргааралды улам күштелдирип чоруур. Төрээн чуртка бараан болуп, ооң айыыл чок чоруун хандырып, хамаарышпас чоруун камгалаарының амыр эвес мергежилинге чүрээниң ханызындан бердинген кижилерни бөгүн хүндүткеп байырлаар бис. Олар дээрге төрээн чуртунга, хамааты хүлээлгезинге шынчызы-биле бердинген кижилер-дир.
Тыва Республиканың Чазаанга Ада-чурт камгалакчыларының хүнүн таварыштыр хүлээнген ажылынга ак сеткилдиг, кызымаккай ажылдап келгеннерге, дайын хоочуннарынга, спортчуларга күрүне шаңналдарын тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол бо төөгүлүг чылда, онзагай байырлал бүдүүзүнде эң-не төлептиглерге күрүне шаңналдарын тыпсыры канчаар-даа аажок аас-кежик дээрзин демдеглээн. Тываның Журналистер эвилелиниң даргазы, «Новый век» телеканалдың кол редактору Эльвира Лифанованың өгбелери Ада-чурттуң улуг дайынының үезинде Ленинград бүзээлээшкининге киришкеш, «Дайынчы шылгарал», «Германияны тиилээни дээш» медальдарның болгаш өске-даа шаңнал-макталдарны чаалап алган. Бо хүн оларның уруглары, төрелдери эрес-дидим, маадырлыг өгбелериниң чырык адынга шаңналдарны алган. РФ-тиң камгалал сайыды Сергей Шойгу төрээн черинде болуушкуннарны доктаамал хайгаарап турар. Ол бо удаада «Центр Азии» солунда үнген «Лифановская шпана» деп чүүлдү номчааш, аажок сонуургап, Эльвира Сергеевнага ооң маадырлыг өгбелери дээш өөрүп четтиргенин илереткен чагааны чоруткан.
Февраль 20-де Тыва Республиканың Национал музейинге Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол шериг чоруурунга белеткенип турар оолдар-биле ужурашкан. Ада-чурт камгалакчыларының байырлалынга тураскааткан ужуражылгага «Дайынчы акы-дуңмалышкы чорук» хөй-ниити организациязының кежигүннеринден аңгыда дайын хоочуннары база келген. ТР-ниң шериг комиссары Юрий Марков, дайын шимчээшкиннериниң хоочуну полковник Сергек Шактар республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан чедип келген оолдарга байырлал таварыштыр чаагай чүүлдерни күзээн.Эрткен чылын шеригже бистиң республикадан 1825 оол чоруткан, ол дээрге Россия деңнелинде эки көргүзүг. Шериг чоруур оолдарның кадыының байдалы багай эвес дээрзин комиссариаттың эмчилери демдеглеп турар. Эрткен чылын дайынчы мергежилдерге 315 кижини өөредип, республиканың шериг комиссариады салдынган сорулгазын тергиин эки күүсеткен. Бо чылын 255 оолдарны дайынчы мергежилдерге белеткээр, амгы үеде 23 кижи керээ езугаар шериг албан-хүлээлгезин эрттирип турар.
Бо чылын февраль 23-тү Россияның армиязы элээн көдүрлүүшкүннүг уткуп турар. Ооң чылдагааны – Сергей Шойгу Россияның камгалал сайыдының албан-дужаалынга чыл хире ажылдааш, мурнуку үеде чыглы берген белен эвес айтырыгларны дээштии-биле сайгарып шыдааны. Сергей Шойгу психологияны кажан-даа ханы өөренип чорбаан, ынчалза-даа кандыг-даа чүвениң ындын өттүр билир ышкаш угаан-сарыылдыг. Камгалал сайыдының албан-дужаалынга ажылдап эгелээни баштайгы хүнде-ле, генерал погоннарлыг шериг форманы кедип алгаш, камгалал яамызынга чедип келген. Шойгу өттүр билген ышкаш. Чаа сайыттан чогум-на ону Россияның шерии манап турган – камгалал сайыды погоннарлыг болур ужурлуг. Бир эвес чаа сайыт ийи-үш хонук шериг хеп кетпээн-даа болза, Россияның армиязы сандарай бербес болбайн канчаар, ооң шериг хептиг ажылдап эгелээринден хөй чүве хамааржыр дээрзин Шойгу билип турган. Кызыл шөлге Тиилелгениң парадынга Суворов болгаш Нахимов училищелериниң курсантыларын киириштер, «Аврора» крейсерни шериг-далай флодунуң составынче катап эгидер деп Россияның чаа камгалал сайыдының шиитпирлээни онзагай сүлде медээ болган. Ындыг медээ Россияның армиязынга херек турган – ындыг сүлде медээни армия алган.
Тыва Республиканың Чазаанга бо чылдың январь айда болган чөвүлел хуралга Кызыл хоорайга хөй каът бажыңнарны тударын көвүдедириниң, найысылалдың экологтуг байдалының баксыраар чоруун болдурбазының айтырыгларын чугаалажып көрген. 2011-2012 чылдарда Кызылдың девискээринде болгаш хоорай чоогунда харда химиктиг бүдүмелдерниң чүү хире чыылганын шинчилээн эртемденнер база ол хуралдың ажылынга киришкен. Хуралга сөс алган эртемден Наталья Янчаттың дыңнатканы-биле алырга, хөмүр-даш-биле одаар суугуларлыг бажыңнарның чанында харда кижилерниң кадыынга хоралыг химиктиг бүдүмелдер хөй, Кызылдың чылыг-энергетика төвүнүң агаарны хирлендирип турары доктааткан өй-чижектен көвүдевейн турар. Кызылдың агаарын хирлендирбезиниң бир аргалары Каа-Хем хөмүр-даш уургайының хөмүр-дажын эзилдирип болбаазырадыры, энергияның чаа хевирлерин шиңгээдип алыры. Ол хуралга саналдар езугаар алырга, шинчилелдерден өске, Кызыл хоорайны хөмүр-даш ыжы, хөөзүнден хирлендирбес дээш, херек кырында боттандырыпкан тус черниң технологиялары чок бооп турар. Ол хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның агаарының арыг болуру эртемденнерге база хамааржыр айтырыг-дыр деп демдеглээн.
Эрткен неделяның дыштаныр хүнүнде Таңды кожууннуң Кызыл-Арыгда 8-ки хевирниң кадыы кошкак уругларның школа-интернадынга «Шын» солуннуң редакциязы аалдап четкен. Херимнеп каан улуг девискээр иштинде хөй санныг бажыңнарның барын бодаарга, мында улуг коллектив ажылдап турары илдең. Школа-интернаттың төп оран-савазынче кирип кээривиске, ооң директору Клара Ивановна Комбу бисти чылыг-чымчак уткуп-хүлээп алды. Орук-суурга кандыг чораанывысты сагыш човап айтыргаш, изиг аъш-чем белеткээн столунче шайлаары-биле чалады. Сүүзүннүг сүттүг шайны аартап ора, удуртукчу башкы интернаттың ажыл-ижи-биле каксы таныштырып чугаалады. Школа-интернатка бажында кемдээшкинниг төрүттүнген, ооң салдарындан угаан-медерелиниң сайзыралы оожум деңнелде уругларны тускай сорулгалыг программа-биле өөредип-кижизидип турар. Мында 77 өөреникчи, 55 башкы болгаш кижизидикчи башкылар
Афганистандан совет дайынчыларны үндүргенинден бээр 25 чылын демдеглеп турар. Ол дээрге чурттуң шериг төөгүзүнүң арыннарында таңмаланып арткан болуушкун. Совет шериглерни Афганистандан үндүрген хүнү кылдыр февраль 15-ти каш чыл бурунгаар доктааткан. Ол шиитпирни Россияның хөй язы-сөөк чону база афганчыларның эвилелдери чүүлдүгзүнүп деткээн. Февраль 14-те, 12 шакта найысылалдың Тиилелге шөлүнге Ада-чурттуң кызыгаарындан дашкаар албан хүлээлгезин күүседип чораан шериглерни база дайын шөлүнге маадырлыы-биле тулчуп тургаш, хары черге бажын салган оолдарны сактып, хүндүткелдиң, мөгейигниң езулалын эрттирген.
Чыварлыг кыш адакталып-даа турар болза, соок дыңзыг хевээр. Көдээ ишчилерниң чымыштыг ажылын кайы-даа үеде кидин түлүк деп болур. Республиканың мурнуу кожууннары — Өвүр биле Эрзинниң мал ажыл-агыйларында кыштаглаашкынның эртип турары чүгээр. Эрзин кожууннуң шупту 266 ажыл-агыйларында, ооң иштинде көдээ ажыл-агыйның — 69, араттарның — 24, биче кооперативтерниң — 10, а хууда дузалал ажыл-агыйларының 163 кышкы турлагларында 11359 баш бода болгаш 106808 баш шээр мал, 102 хаван, 64 теве, 134 куш аймаа чизелеттинген. Бо кыжын хар кылын-даа болза, мал-маганның деңгели хүр-менди. Арай кошкак малды тургузу азырап турар.
Февраль 11-де ТР-ниң ЧазааныңБажыңынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Соңгу-Чөөн Азия чурттарының регионнар чагыргаларының ассоциациязының(АРАССВА) өөреникчилер болгаш тускай ортумак өөредилге черлериниң сургуулдарыныңаразынга чарлааны Соңгу-Чөөн Азия чурттарының дугайында чогаадыглар мөөрейинге киришкеш, шаңналдыг черлер ээлээн уруглар-биле ужурашкан. Тыва Республиканың өөреникчилериниң, сургуулдарының 20 ажыг ажылдарын 2013 чылдың чайын АРАССВА-ның секретариадының жюри кежигүннеринче чоруткан. Шыңгыы шилилгениң түңнелинде Кызыл хоорайның №3 ортумак школазының 11-ги класстың өөреникчизи Аржаана Куулар бирги черге төлептиг болган. Кызылдың өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар школа-интернадының 7-ги классчызы Буяна Монгуш, Тээли суур ортумак школазының 7-ги классчызы Дүгер Салчак, 10-гу классчы Челээш Дивии, 3-кү классчы Аялга Дивии, 2-классчы Белек Чошкак база Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң 1-ги курузунуң сургуулу Долаана Монгуш шаңналды алганнар.
Афганистан, Кабул, Кандагар, Герат, Гиндикуш, Салангыны картадан сонуургап көрүп оргаш, бо хары черлерге бистиң солдаттарывыс тулчуушкунга киржип, коргунчуг дайынның чакпыыл огунга амы-тынын алысканын сактып келдим.Афганистанга дайын 1979 чылдың декабрьдан 1989 чылдың февраль айга чедир 9 чыл, бир ай, 18 хонук үргүлчү-лээн, чээрбиги чүс чылдың ол берге үези төөгүде уттундурбас болуп арткан. Афган дайыны – эң-не берге, дайынчы маргыштыг, чөрүлдээлиг үе. Ол чылдар совет чоннуң сагыш-сеткилинге аар балыг кылдыр арткан. Бо дайынга барык 18 муң офицерлер, солдаттар маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Тывадан 462 солдат ук дайынга киржип, интернационалчы хүлээлгезин күүсеткен.
Өг-бүле — чырык черде кижи бүрүзүнүң эң-не эргим, хайыралыг уязы. Бо бичии «күрүнеге» кижи деткимчени ап, мөзү-шынарга өөренип алыр. Аас-кежиктиг, найыралдыг өг-бүлелерге бүрүн кадык ажы-төл төрүттүнер дээрзинге чөпшээрежир силер бе? Амгы үеде өг-бүле тутпаан аныяк иелерниң доктаамал божуп турары дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Ийи аныяк кижи кады чурттап турар-даа болза, аразында харылзаазын хоойлу-дүрүм езугаар быжыглавас апарган. 2013 чылда республикага ниитизи-биле 8256 чаштар төрүттүнген: өг-бүлелиг азы уруунуң ачазы документ езугаар тодараттынган иелерден 2931 уруг. А күрүнениң бүрүткели-биле бот кылдыр санаттырар иелер 5323 уруг божаан. Моон алгаш көөрге, ажы-төлүвүстүң хөй кезии чедимчелиг, «долу» өг-бүлелерде төрүттүнмейн турар ышкажыл. 2012 чыл-биле деңнээрге, 2013 чылда бадылгалыг өг-бүлелерниң саны 3,58 хуу эвээжээн. А чарылган өг-бүлелер 6,18 хуу көвүдээн.
Сочиде команда аайы-биле маргылдаага баштайгы алдын медальды чаалап алган Россияның фигурлуг чуңгулаашкын спортчуларынга байырны Владимир Путин чедирген. Фигурлуг чуңгулаашкын талазы-биле ужуражылга баштайгы олимпийжи маргылдаа болган, аңаа Президент чедип келген. Оларның оюнун күрүне баштыңчызы индирден хайгаараан болгаш спортчу көргүзүү доосту бээрге бадып кээп, үрде манаан тиилелгези дээш чоргааралын илереткен.Россияның фигурлуг чуңгулаашкын талазы-биле чыынды командазын олимпийжи чемпион Евгений Плющенко болгаш оюннарга бир дугаар киржип турар Юлия Липницкая база эжеш танцылаарлар Елена Ильиных биле Никита Кацалов олар төлээлээннер.
Улуг, делгем Россия бодунуң күчү-күжүн делегейге көргүзүп, XXIIКышкы Олимпий оюннарынга аренада 40 муң, экраннар баарында 3 миллиард көрүкчүнү хаара туткан. Бо спортчу маргылдаа аарыкчыларның сагыш-сеткилин хөлзедип, кайгамчыктыг солун болуп, улуг чижилгеге эртер дээрзинге чигзиниг турбас. Февраль 7-де кежээкиниң 20:14 турда, янзы-бүрү оттар чайнаан дүнеки Сочи хоорайга бүгү чоннуң четтикпейн манааны Олимпиаданың ажыдыышкыны эгелээн. Олимпиаданың маадырлары спортчулар шөлче үнерге, аңгы-аңгы чурттарның баштыңнары оларга улуг-улуг чедиишкиннерни күзеп, байырны чедирген. Кажан Россияның чыынды командазы хостуг, чоргаар, аренаже үнүп келгенде, улуг-бичии аарыкчыларның хей-аъды улам киискип, чурттуң бүзүрелдиг чедиишкини дээш кыйгыны салып, кызыгаар чок өөрүшкүзүн илередип турган.
Шүлүкчү башкы Нина Эртинениң 50 харлаанынга тураскааткан «Кызыл-Дагның сылдызы» деп кожуун чергелиг мөөрей Николай Танзын аттыг көдээ Культура бажыңынга бедик деңнелге эрткен. Ыры мөөрейи эгелээриниң бетинде мугур хар харлап турар башкының амыдыралчы болгаш күш-ажылчы намдары-биле көрүкчүлерни таныштырган.Нина Түлүшевна бойдустан дески салым-чаяанныг болуп төрүттүнген: шүлүкчү, танцычы, чурукчу, спортчу, даараныкчы, аргыкчы. Хаакка маңнаарынга, баскетбол ойнаарынга кожуунда кым-даа аңаа четпес. Хүндүткелдиг башкы өөредилге эргелекчилеп, директорнуң оралакчызы болуп, класс удуртукчузу, херээженнер чөвүлелиниң даргазы болуп үре-түңнелдиг ажылдаан. Шынап-ла, ажыл-иштиң кандыызындан-даа чалданмас кижи. Сиген кезип турда, эр кижилерден чыда кагбас. Школада шүлүк, чогаалга сонуургалдыг уругларны «Сылдысчыгаш» бөлгүмче хаара тудуп, хөй чылдарның дургузунда ону билдилиг удуртуп, хөй-ниити ажылынга идепкейлиг болурунга өөреникчилерге төлептиг чижек болуп чоруур.
Тожу кожууннуң суму школаларының командаларының аразынга Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарынга тураскааткан спортчу мөөрей болуп эрткен. Аңаа Тоора-Хемниң, Адыр-Кежиг, Ий база Ийниң санаторлуг школазының школачылары хаак болгаш дагдан шанакка бадар маргылдааларга киришкен. Хаак маргылдаазынга Тоора-Хем школазының командазы бирги черге төлептиг болган. Ийиги база үшкү черлерни Адыр-Кежиг биле Ий школалары тус-тузунда алган.
2013 чылда бистиң республиканың өскүс уругларынга болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок артканнарга 295 квартираны туткан. Бо сорулганы күүседири-биле бюджетке 316,6 млн. рубльди салган. Аныяк кижилерниң көжүп кирип турар чаа бажыңнарын республиканың бүгү муниципалитеттеринде тудуп турар. Оларның иштинде эң ырак болгаш чедери берге черлер база бар. Чижээ, Бай-Тайга кожуунда ийи-ийи аал чурттаар чеди бажың туттунган, Тожуда — алды.2013 чылдың төнчүзүнде Шагаан-Арыг хоорайга, №1 школадан ырак эвесте, чаа бажыңнардан тургустунган кудумчу көстүп келген. Өскүс уруглар чурттаар кылдыр ийи-ийи квартиралыг сес болгаш дөрт квартиралыг бир бажыңны ында туткан. Бажың бүрүзүнүң чанында огород тарыыр болгаш ажыл-агыйга ажыглаар участокту көрген. Ол тудугга 17 млн. рубльди үндүрген. Шагаа бүдүүзүнде 20 чаа бажыңны ээлеринге хувааган, оларның чамдыктары көжүп кире берген, өскелери — белеткенип турар.
Тыва школаларга өөредилге номнарының төөгүзү оларның амгы үеде байдалы, ол номнарны чогаадып, очулдуруп, редакторлап, парлап чораан буянныг кижилерниң намдар-төөгүзү, чогаадыкчы ажыл-ижи тыва культураның эрткен оруунуң база бир чугула айтырыгларының бирээзи. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем библиотеказында тыва школаларга өөредилге номнарының фондузу биске эң-не үнелиг, ховар фондуларның бирээзи. Ында баштайгы «Yжүглелдер», «Букварьлар», «Тыва дыл», «Төрээн чогаал», тыва школаларга «Орус дыл» номнары болгаш 40 чылдарда орус дылдан тыва дылче очулдуруп турган «Амы чок бойдус», «Бурунгу болгаш ортаакы вектерниң төөгүзү», физика, химия, математика, география дээш, өске-даа эртемнерниң номнары бар. Оларны чаа шагның өөреникчилери хамаанчок, ортумак назы четкен аныяктар безин шоолуг-ла билбес, хөй кезии оларны шуут көрбээн-даа чадавас.
2013 чылда республикага кылдынган эртем-шинчилел ажылдарының иштинде онзагай черни кижиниң кадыын быжыктырып сегидеринге Тываның аржаан сугларының онзагай салдар-күжүн тодарадыр эмчи шинчилелдери хамааржыр. Бо улуг ажылды Тыва Республиканың Чазааның айтыышкынын (№ 81, 2013 ч. март 18) болгаш Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының дужаалын (№ 383, 2013 ч. 04 а. 04 х.) езугаар кылып чоруткан. Шинчилелдерни удуртуп-башкарар болгаш ооң кол күүседикчизи кылдыр Тыва Республиканың эмчи-социал айтырыгларының болгаш удуртулга талазы-биле эртем-шинчилел институдунга дааскан (директору М.Т. Оюн). Шинчилелдерниң бүгү ажылдарын херек кырында чорудар кылдыр институттуң аржааннар шинчилээр секторунуң кол эртем ажылдакчызы, эмчи эртемнериниң доктору, профессор И.Н.Смирнованы, секторнуң эргелекчизи, химия эртемнериниң кандидады К.Д.Аракчааны томуйлаан. Аржааннарга кылдынган баштайгы шинчилелдерниң түңнелдерин 2013 чылдың декабрь 13-те Чазак Бажыңынга эрттирген эртем-практиктиг конференцияга илеткээн.
Чылан чылы дүжүлгезин аът чылынга дамчыдарының бүдүүзүнде республиканың кызыгаар чоогунда кожууну Эрзинче сургакчылаар аргалыг болдувус. Найысылалдан кожуун төвүнге чедир 220 километр. Ол хүн агаар-бойдустуң чылыынга үдеттирип алгаш, кожууннуң төвүнге дүъш үезинде четтивис. Оруувусту уламчылап, Эрзин суурдан үнгеш, ужуражыр малчыннарывыстың кыштаанче углапкан бис. Ыяштың адыр будуктары дег, ында-мында оруктар-ла хөй. Төре-Хөлче углаар оруктап көвүрүгнү кешкеш, хараганнар аразы-биле чоруп ор бис. Ховуну дургаар кыштагларны таварып, айтыртынып чорааш, Чаламалыгда кыштап орар малчыннарның аалынга чедип келдивис. Кожуун төвү биле бо кыштагның аразы 48 километр. Элезинниг Эрзин-Тестиң чыварлыг ховузунуң ыжык черинде эң ырак турлаг болду. Коданның девискээринде чаагайжыдыр туткан, пластик соңгаларлыг элээн улуг бажың чанынга машинавыс доктаапты. Аалдың ээлери бисти уткуп кээрге, оларның-биле тыва чаңчылывысты сагып, чолукшужуп мендилештивис. Ажылчын бөлүктү бажыңынче чалады. Бажыңче кирип кээривиске оларның ийи харлыг уйнуу бисче уткуй маңнап келди.
Тываның күрүне филармониязынга Орус дыл чылының байырлыг ажыдыышкыны «Тыва орустап чугаалап тур!» деп чыыш-биле эгелээн. Эрткен чылын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң үндүргени Чарлыы езугаар 2014 чылды Орус дыл чылы кылдыр чарлаанын сагындырып каалыңар. Ол Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан. Чыышка республиканың кожуун, сумуларының орус дыл болгаш литература башкылары, эртемденнер, культура ажылдакчылары болгаш массалыг информация чепсектериниң төлээлери киришкен. Аңаа орус дыл башкылаашкынының айтырыгларын болгаш ийи дылдың аяннажылгазының хөгжүлдезин, тургустунуп келген айтырыгларны, оларны шиитпирлээр аргаларын сайгарып чугаалашкан.Байырлыг хуралды ТР-ниң өөредилге сайыдының оралакчызы, орус дыл талазы-биле кол күрүне инспектору Татьяна Шарыпованың илеткели-биле ажыткан. Татьяна Леонидовнаны 2013 чылда республиканың Чазааның бот-идепкейи-биле тургускан орус дыл талазы-биле кол күрүне инспекторунуң албан-дужаалынга томуйлаан турган.
Чаа үнүп келген Аът чылын январь 31-де Арат шөлүнге «Шагның чаагай эргилдези, Шагаа найыр моорлап келди, курай-курай!» деп театржыткан концерт-көргүзүү-биле байырлал эрткен. В.Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының кирер эжииниң аксынга 12 дириг амытан шөлче үнүп кээп, каас-шиник танцызын күүсеткен. Эң-не кол кичээнгейни үдеп турарывыс Чылан чылы болгаш уткуп турарывыс Аът чылы хаара туткан. Байырлалга ТР-ниң Чазааның оралакчызы А.П. Дамба-Хуурак Ш.В. Кара-оолдуң мурнундан база бодунуң өмүнээзинден, ТР-ниң Камбы-ламазы Тензин Цүлтим, Кызыл хоорай баштыңы Д.И. Оюн, Yстүү-Усинскиден келген делегация олар байыр чедирген.
Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезин, эртем-шинчилелдерин, культураны болгаш уран чүүлдү сайзырадыры-биле холбашкан ажыл-чорудулгазы, спортчу чедиишкиннери, а ол ышкаш улустарның аразынга тайбыңны, найыралды болгаш кады ажылдажылганы быжыглаарының херээнге көскү салыышкыны болгаш өске-даа сураглыг ачы-хавыяазы дээш республиканың кол күрүне шаңналдарының бирээзи — «Буян-Бадыргы» орденни бир дугаар тывыскан. Ол бедик шаңналды Тываның Баштыңының холундан бир дугаар алган кижи эртемден болгаш чогаалчы Монгуш Кенин-Лопсан болган. «Бо кайгамчык кижи-биле чаңгыс үеде чурттап чоруурум меңээ алдар болгаш чоргаарал-дыр — деп, шаңналды тывыспышаан, Тываның Баштыңы чугаалаан. — Монгуш Бораховичиниң ачы-хавыяазы үнелеп четтинмес. Ооң эртем, литература болгаш хөй-ниитичи салыышкынын делегей деңнелинге шагда-ла хүлээп көрүп турар. Тыва чоннуң угаан-бодал эртинелериниң кадагалакчызы деп бүгү-делегейге үнелээн, ооң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы ханы болгаш хөй талалыг. Кайгамчык салым-чаяанныг, билбес чүвези чок, сагыш-сеткили байлак бо хоочун шагда-ла Тываның дириг эртинези, хамнаашкын талазы-биле бүгү чурттарда сураглыг кижи апарган. «Буян-Бадыргы» деп кайгамчык чогаалды биске сөңнээн Монгуш Бораховичиден өске кымга ындыг аттыг шаңналды эң бир дугаарында тыпсыр боор. Бо дээрге ханы уткалыг болгаш чөптүг шиитпир-дир».
— Ийе, пенсияның кайы хире өзери пенсионерлерге сонуурганчыг медээ дээрзи билдингир. Бо чылын күш-ажыл пенсиялары февраль 1-ден, ийи дугаарында – апрель 1-ден өзер. Февраль 1-ден индексация 2013 чылда хереглел өртектериниң кайы хире өскенинден хамааржыр, апрель 1-ден – эрткен чылда Россияның Пенсия фондузунуң орулгазы бир пенсионерге онааштыр кайы хире болганын көөр. Ол ышкаш апрель 1-ден күрүне пенсиялары, ооң санында социал пенсия болгаш федералдыг чиигелде алыкчыларының пенсиязы-биле катай ап турары ай санының акша төлевири өзер. Ону улус ЕДВ деп адап өөрени берген.
Амыргын-на, амыргын, хүндүткелдиг хоочуннарывыс! Амыр-амыр, хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Чаа уткуп алырывыс чараш, чаагай Шагаавыс-биле! Төрээн Тывавыстың бүгү-ле ыдыктыг черлеринге саң салып, йөрээлдер ыдып тургаш, cуг олуттуг, 5 сарыг меңгилиг, каразымаар Чылан чылын үдеп үндүргеш, ыяш олуттуг, дөрт ногаан меңгилиг, көк Аът чылын хүннүң баштайгы херелдери-биле уткуп алыр бис. Аът чылын таварыштыр Тывада чурттап чоруур бүгү-ле чонумга Шагаа-биле изиг байырны бодумнуң өмүнээмден болгаш Тыва Республиканың Чазааның мурнундан чедирип тур бис! Аът дээрге мал малдап чоруур кижиниң хүн бүрүде ажыл-ижин кылчыр, амыдырал-чуртталгазында эң-не чоок эжи-дир. Тываның сүлде-демдээнде аъттыг кижи чуруп кааны база анаа эвес, ханы уткалыг. Өгбелеривис аът-биле аргыжып, көжүп-дүжүп, дайын-чаага киржип чорааннар. Ажыктыг хөлгези — аътты ол хире бедик деңнелге хүндүлеп турганы ол-дур. Аът дээрге эр кижиниң хей-аъды, чоргааралы болгаш бүзүрели-дир. Ындыг болганда, бо чыл бистиң чер-чуртувуска сайзыралды болгаш депшилгени хайырлаар дээрзинге бүзүрээр бис. Бүзүрел бистерге дыка херек. Улуг юбилейлиг хемчеглер эрттирер деп турар улус бот-боттарывыска бүзүрелдиг турар ужурлуг бис. Чаа чүс чылдың төөгүзүн эгелеп турар болганывыста ону демниг, туруштуг, найыралдыг, келир үеге быжыг бүзүреливис-биле чаа төөгүвүстү бижип эгелээр ужурлуг бис. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Төп-Сибирь округунуң талазы-биле бойдус курлавырларының ажыглалының департаментизиниң начальниги Александр Еханин ужурашкан.Бойдус курлавырларының ажыглалының талазы-биле федералдыг агентилелдиң регионда тургузугларынга чорутканы эде тургузуушкунунуң түңнелдерин езугаар Төп-Сибирь округунуң талазы-биле бойдус курлавырларының ажыглалының департаментизи тургустунган. Ужуражылга үезинде Александр Еханин эде тургузуушкуннуң утказын болгаш сорулгаларын Тываның Баштыңынга таныштырган. Шолбан Кара-оол аңаа көргүскен кичээнгейи дээш четтиргенин илереткен болгаш күүсекчи эрге-чагырга органнары-биле кады ажылдажылганың айтырыгларын сайгарарын саналдаан.
«100 чылдарны демдеглээр байырлалдарны Шагаа-биле уткуулуңар!» уругларга байырлал хемчеглери:
— «Шаг — чараш, Шагаа — чаагай» деп тыва национал оюннар; — тыва национал идик-хеп көрүлдези – Республиканың уругларга немелде өөредилге төвүнге январь 26-да 10.00 шакта; «Шагааны уткуп – эжиң-өөрүңге байырдан чедир!» уругларга байырлал – Кызыл хоорайның уругларга немелде өөредилге төвүнге январь 26-да; Культура-массалыг болгаш спортчу хемчеглер 2000-2001 чылда төрүттүнген оолдар аразынга бокска «Рингиниң идегели» республика маргылдаазы – «Автомобилист» спорт залынга, январь 29-тан февраль 2-ге чедир; «Шагның чаагай эргилдези, Шагаа найыр моорлап келди, курай-курай!» театржыткан көргүзүг – Арат шөлүнге, январь 31-де 13.00 шакта; «Аът чыл үндү, арат-чонну кыйгырды!» байырлал көргүзүглери – Тыва культура төвүнге январь 31-де 14.00 шакта;
Тываның Аныяктар херектериниң болгаш спорт талазы-биле яамызының дыңнадып турары-биле алырга, XXII Кышкы Олимпий оюннарының ажыдыышкынынче баар күзелдиг кижи бүрүзү Сочиже баар билеттерни боттары садып ап болур. «Сочи-2014» оргкомитет Тыва Республикага 50 билет квотазын аңгылаан.Оларны спорттуң дараазында хевирлеринге үлээн: бобслей —1, хаак – 7, трамплинден хаактыг шураары – 1, шанак спорту – 2, дүрген чарыш – 6, херээжен улус хоккейи – 20, эр улус хоккейи – 12, шорт-трек – 1 билет.
Шагаага барык-ла күстен эгелеп белеткенир. Аңаа чоннуң хүндүлээр аъш-чемин «Шагаа чеми» дээш аңгы шыгжап алыр. Күзүн чиш согар үеде иртти азы шыдалдыг кижилер улуг боданы-даа соккаш, үүжелээр: үүргенелиг, чодураалыг чөкпектерни, кадыктарны база-ла тускайлап куткаш, Шагаада бузары-биле шыгжап каар.Шагаа эрги сан-биле кыштың адак айы төнгенде, частың башкы айының бир чаазында болур. Шагаа чоокшулап келгенде, бир-ийи ай бурунгаар «ыяш календарь» (керткен ыяш — ай ыяжын) кылып алгаш, ооң-биле хонук санаар. Айның каштың хүнүн Айдан билип алыр. Ай долу турда, айның ортаны азы 15-жи дээр, улгадып орар чартыы 8 чаа, бичиилеп орар чартыы 22-ниң хүнү дээш, оон-даа ыңай.
Муңчу малчыннарның турумчуй берген ажыл-агыйларынга көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадып кылырының талазы-биле бүдүрүлгелерни тургузар. Келир үеде ол малчыннарны улуг-улуг кооперативтер кылдыр каттыштырар, оларның дузазы-биле көдээ ажыл-агыйны сайзыралдың чаа деңнелинче үндүрер. Бодунуң ындыг планнарын Шолбан Кара-оол Барыын-Хемчик кожуунга ажылчын аян-чоруун кылып чорааш, малчыннар-биле ужуражылга үезинде дыңнаткан. Малчыннарга чедирер күрүне деткимчези акшаның кол кезиин ындыг бүдүрүлгелерни организастаарынче угландырары чугула деп, республиканың удуртукчузу санап турар.
Ындыг чугаа Каткылыг деп черде кыштагда муңчу малчын Улар-оол Ооржактың аалынга болган. Ол 2013 чылда эң эки чылгычы деп үнелеткен. Тываның Чазааның Даргазы-биле ужуражыр дээш аңаа Шекпээр суурнуң чоогунда турар ниити саны 11 муң баш малдыг он дөрт фермер ажыл-агыйларының удуртукчулары чедип келгеннер.
Эрткен чылын декабрь, январь айларда сооктар дыңзыг болганындан мал-маганны коданга тургузуп, чемгерип турган болгай.А бо 2014 чылда республиканың малчыннары кыштаглаашкынны канчаар эртип турарыл деп айтырыгга ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының мал ажылының килдизиниң даргазы Галина Ким-ооловна Ондар харыылаан: «Өске чылдарга деңнээрге, кыштаглаашкынны чүгээр эртип турар бис. Аңаа чылыг кыш, харның эвээш чагганы дээн чижектиг агаар-бойдустуң таарымчалыг байдалдары эки салдарны чедирген. Бо хүнге дээр мал-маганны одарже үндүрүп, оъткарып турар. Ооң ачызында белеткээн мал чеминиң чарыгдалы эвээш. Шыдалы кошкай берген малды тургуза чемгерип, сегередип турар.
«2012-2014 чылдарда ТР-ниң орук ажыл-агыйын сайзырадыры» республиканың тускай сорулгалыг программазын езугаар дөрт автогрейдерни, ийи чүдүрүкчү экскаваторну, чүъктү чүдүрер болгаш дүжүрер погрузчикти, МТЗ-82 деп үш тракторну орукчуларга садып берген.Оларны садып алыры-биле 25 миллион 662 муң рубльди шилчиткен. «Дорожник», «Өвүрнүң орук участогу», «Ак-Довурактың орук участогу», «Чадаананың орук участогу» унитарлыг бүдүрүлгелерниң тускай техниказының саны өзүп турар. Бо черлер 920 километр орукту, ооң иштинде республиканың ырак болгаш чедери берге кожууннарының оруктарын хайгаарап, септеп, тудуп турар.
Кайы-даа девискээрниң чүү хире экономиктиг шыдал-быралыының бир демдээ – оруктар. Оруктарның шынары кайы-бир девискээрде эки болза, аңаа барган кижилер ук черниң чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазы шымбай-дыр деп бодаар. Орус улустуң «Хевин көрүп уткуур, угаанын билип үдээр» деп үлегер домаа бар болгай. Орук база чер-чурттуң «хевиниң» бир янзы хевири боор ышкаш-тыр ийин, але. Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылынга белеткенип, ону демдеглеп эрттиреривис 2014 чылда төөгүлүг байырлалга хөй аалчылар келир. Ынчангаш оруктарывыстың эки шынарлыг, көрүштүг боору база кончуг чугула. Бистиң республикавыста оруктарже, оларны чаартырынче, машина-балгаттыг болгаш чадаг кижилерниң оруктарга аргыжарының эптиг база айыыл чок болурунче кичээнгейни салып турар.
Январьның 16-да Тыва культура төвүнге ТР-ниң культура сайыды Вячеслав Донгак баштаан удуртукчулар республиканың массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары-биле парлалга конференциязын эрттирген. Аңаа Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга, Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылынга тураскааткан культурлуг хемчеглерниң дугайында улуг чугааны кылган. Парлалга конференциязынга Национал театрның, күрүне филармониязының, национал оркестрниң, үрер хөгжүм оркестриниң болгаш өске-даа культура албан черлериниң удуртукчулары, кожууннарның культура эргелелдериниң начальниктери киришкен.
Тыва Республиканың Баштыңы бо чылда бир дугаар ажыл - агыйжы сургакчылаашкынын бо кожуунну шилип алганы таварылга эвес. Барыын-Хемчик дээрге Тыва күрүнениң үндезилекчизи, тыва болгаш орус чоннарның чоокшулажырынга улуг салыышкынны киирген Монгуш Буян-Бадыргының чурту. Орус хаан II Николайның адынга дилег киирген соонда Россия Тываны бодунуң хайгааралынга 1914 чылда алган.
Ол төөгүлүг болуушкуннуң 100 чылын бо чылын демдеглээр бис. Республика Баштыңының албан-езузунуң дилээн Россияның Президентизи хандырып, ол байырлалга федералдыг эрге-байдалды тывыскан. Ынчангаш 2014 чылда республиканың сайзыралының төөгүлүг үе-чадазының түңнелдерин үндүрүп, ооң моон соңгааргы хөгжүлдезиниң үндезинин тургузар ужурлуг бис. Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Барыын-Хемчик кожууннуң чурттакчылары-биле ужуражылга үезинде демдеглээн.
2014 чылдың январь 30-ден 31-же эртенгиниң 5 шак 40 минута турда чаа чыл –Аът чылын уткуп, ыдык байырлалывыс Шагааны байырлаар бис. Бистиң Чыраа-Бажы суурнуң чурттакчылары чылдың-на Шагаа байырлалын кым удуртуп, углап-баштап эрттирерин баш бурунгаар тодарадып ап чаңчыккан бис. Бо чылын Монгуш төрел аймак чаңгыс чер-чурттугларын ойнадып, хөгледип, янзы-бүрү мөөрейлерни организастап, чонун өөртүрүнге белеткенип турар. Yдеп турарывыс чыл Чылан чылы болгай. Ооң кудуруу узун, орааштыг бооп болур, ынчангаш оваарымчалыг болуру черле артык эвес. Чыл санаашкынында дириг амытаннарның бирээзи-ле 12 чыл болгаш эргилип кээр азы чаа чыл үнер. Шагааны байырлаар. Шагаа - тыва чоннуң бурун шагдан ыдык байырлалы. Шагаа езу-чаңчылдарның, кижизидилгениң, сагыш-сеткил арыглаашкынының, шажын-чүдүлгениң - Тос Дээринге, Долаан Бурганынга, Айга, Хүнге, оран-таңдызынга чүдүп тейлээриниң байырлалы.
Скиф алдынының соонда Тываның эрге-чагыргалары «Аржаан-2» базырыкты касканының соонда өске бүгү тывыштар-биле кады Москваже археологтарның чедиргени скиф хааннарның артынчыларын республикаже дедир эккелген.
Бурунгу скиф сайзыралдың тывылган чери, мурнунда санап турганы Европаның Кара далай чоогу эвес, амгы Тываның девискээри деп бадыткал хамыкты кайгаткан дээрзин сагындыраал. Ол үнелиг тывыштарны Тываже дедир эгидерин туруштуг негеп келген республика Баштыңы Шолбан Кара-оол январь 15-те Национал музейге тускай чөвүлел хурал эрттирген. Аңаа Культура яамызының ажылдакчылары, эртем организацияларының, Хөй-ниити палатазының болгаш Орустуң географтыг ниитилелиниң төлээлери киржип, скиф хааннарның артынчыларын канчаарының айтырыгларын сайгарган.
Ай чурагайы-биле Чаа чыл — Шагаа республикага январь 31-де хүннүң баштайгы херелдери-биле чедип келир. Шагаа дээрге Тываның чурттакчыларының кол байырлалдарының бирээзи, ону чоннуң бурун шагдагы чаңчылдарын сагып тургаш, демдеглээр. Тываның сүлдезинде үнүп орар хүнче углай халдып орар аъттыг кижи барын сагындыраал. Yнер чыл көк Аът чылы болур. Чурагайжыларның санап турары-биле алырга, ол чыл турум болгаш чүткүлдүг чорукту көргүзер, ханы бодалдың болгаш от-көс дег изиг-халыын байдалдың каттыжыышкыны болур. Аът чылының шинчизи—ыяш, ол бодамчалыг болгаш дүрген чорукту көргүзүп турар. Аът чылында төрүттүнген кижилер шимченгир, чугаакыр болгаш кандыг-даа шиитпирлер хүлээп алырындан чалданмас болур. Олар ажыл-херээн боттарының өг-бүлезинче угландырар.
Тыва улустуң мерген үлегер домактары бар. «Хөйү — хөйлең, чону – чоорган», «Өскүзүнден өлбес, өскүзүнден өзер», «Өскүс кижи өөр чоннуг» дээш, оон-даа өске. Тыва улус шаг-шаандан-на бот-боттарын деткижип, өскүс калган ажы-төлдү азырап өстүрүп чораанын бо үлегер домактарның утказы тода илередип турар.
Эрги Тыва үезинде чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалы берге, колдуунда мал-маган азырап өстүрүп, ооң сүт-сааны, эът-кежи, дүгү-биле амыдырап чораан. Ындыг-даа болза, тыва кижиниң сагыш-сеткили кезээде буянныг, эң ылаңгыя өскүс калган ажы-төлдү ооң төрелдери черге кагбас, азырап өстүрүп каар. Өскүс ажы-төлдү аартыктаар, харын-даа оларга дузалаар хөөн чок чорукту тыва улус сагыш-сеткил кеми деп санап чорааннар. «Өскүстү кагган - өөнделевес», «Төрелин кагган - төөрээр» деп үлегер домактар аңаа херечи. Өскүс калган чаш ажы-төл төрелдерин азыраваан кижилер чонунга хүндүткел чок боор. Өскүстерни төрелдери хамаанчок, көңгүс танывазы ачы-буянныг улустар азырап ап чораан.
«Сочи-2014» 21-ги Кышкы Олимпиаданың ажыдыышкынынга киржири-биле Тывадан делегацияның кежигүннерин тодараткан.Аңаа ТР-ниң аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле сайыды Уран-кыс Ондар, Каа-Хем кожууннуң баштыңы, кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Александр Шелехов, «Тыва» КТРК-ның корреспондентизи Виктория Тас-оол, Европаның үш дакпыр чемпиону, делегейниң ийи дакпыр вице-чемпиону болгаш Россияның херээжен улус аразынга хостуг хүреш талазы-биле чемпиону, Тываның Дээди Хуралының депутады Лориса Ооржак, гандбол талазы-биле 1984 чылда ССРЭ-ниң чемпиону, спорттуң хоочуну, республиканың Соңгулда комиссиязының даргазының оралакчызы Олег Фортуна болгаш амыдыралы күш-культура болгаш спорт хөгжүлдези-биле сырый харылзаалыг ажыл-чорудулгалыг оон-даа өске алдарлыг кижилер кирген.
Кышкы Олимпиаданың ажыдыышкынынга киржири-биле Тывадан баар делегацияны республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол удуртур.
Тывага будданың шажын школаларын ажыдарының аргаларын философия клуву сайгарып турар.
Философия клувунуң бо чылдың январь 11-де болган ээлчеглиг хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен. Аңаа болган чугааның кол темазы - республиканың аныяктарының шажын-чүдүлге-биле холбаазы, ооң өзүп орар салгалдың угаан-бодал болгаш мөзү-шынар байдалдарынга чедирип турар салдары. Тываның күрүне университединиң проректору, философия эртемнериниң доктору болгаш будда болгаш тибет эртемнериниң төвүнүң тургузукчузу, аныяктар кижизидилгезинге буддизмниң ролюнуң дугайында илеткел кылган Ольга Хомушку чугааның кол өзээн тодараткан. Профессорнуң санап турары-биле алырга чаңчыл болган шажын-чүдүлгелер, ылаңгыя Тываның будда ниитилежилгези чүдүлгеге негелдени, ылаңгыя аныяктарның талазындан сонуургалды экономиктиг реформаларның агымы-биле күштелдирип шыдавайн барган. Ооң түңнелинде Тывада янзы-бүрү секталар (агымнар) тывылган, оларның аныяктарның сагыш-сеткилинге чедирип турар салдары ындыг-ла күзенчиг эвес болуп турар. Кызылдың болгаш кызылчыларның мурнунга шаандан бээр тургустунуп келген чидиг айтырыг—хоорайның кырында астына берген турар ыш болур, найысылалга ыяш бажыңнарның хөйү-биле туттунуп турарындан сөөлгү үеде ол улам немежип турар. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чазакка болган чөвүлел хуралга чыылганнарның кичээнгейин бо айтырыгже угландырган. «Кызылды көдээ суурга дөмей болдурбас херек. Печка одаар, корум-чурум чаңгыс каът бажыңнарны хоорай иштинге элбээ-биле тудар чорукту соксадыр херек, аңаа төпчүткен чылыг болгаш электри хандырылгалыг хөй каът бажыңнар тудар апаар. Тыныш системазының органнарының аарыы Кызылда чок деп Кадык камгалал яамызының оожургап орган херээ чок, комплекстиг эртем-барымдаалыг хемчеглер херек — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. — Ол дээрге найысылалдың Төлээлекчилер хуралының, эртемденнерниң, федералдыг хайгаарал черлериниң, күүсекчи эрге-чагырганың ажыл-чорудулгазы-дыр».
Тываның Баштыңы республиканың Чазааның составынга өскерилгелерни кылган.
Ындыг шиитпирни регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол болгаш Чазак кежигүннери боттарының ажылының түңнелдерин сайгарганының болгаш 2014 чылда ажыл-чорудулганың кол-кол угланыышкыннарын тодаратканының соонда хүлээп алган.Кадрлар солчулгазын Чазак Даргазының оралакчыларынга болдурган. Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведевтиң даалгаларын, Тыва Республиканың сайзыралының инвестиция планнарын күүседириниң болгаш ооң боттаныышкынын эгелээриниң талазы-биле күжениишкинниг ажылдың үези келгенин демдеглээн. Оон аңгыда республика Баштыңының Дээди Хуралга кылган Айыткалында кирген чугула сорулгаларны база күүседири чугула апарган. Бо чүүлдер эргелеп-башкарылганың бүгү деңнелдеринге күжениишкиннерни каттыштырарын негеп келген.
Мурнуку чылдарда ышкаш дыңзыг, күштүг сооктар чогу-биле республиканың девискээринде кыштаглаашкын байдалы бо кыжын чүгээр эртип турар.Амгы үеде малчыннарның кол сорулгазы — частың башкы айында малдың төрүлдезинге чаш малды онча-менди алыры. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнатканы-биле, республикада 173 муң бода мал, бир миллион 280 муң хой, өшкү, 60 муң аъттар, хаван 28 муң, иви малдың саны 2500 болгаш 192 теве бар.Бүгү ажыл-агыйларда 199,6 муң тонна сиген, хоолулуг мал чеми – 3270 тонна база 9500 тонна тараа белеткеттинген. Хоолулуг мал чемин чер-черлерде малчын коданнарже сөөрткен. Чаа чылдың эге хүннеринде чамдык кожууннарның девискээрлеринде кылын хар чагган. Ындыг-даа болза мал-маган онча-менди, чудаан мал чок, а малчыннарның мурнунда улуг харыысалга — кышкы сооктар эвес, а мал оолдаашкынының үези келген.
«Тыва парлалганың хүндүлүг ажылдакчылары! Силерниң профессионал байырлалыңар-биле чүректиң ханызындан чедирген изиг байырымны хүлээп ап көрүңер! Бо байырлалды улуг чурттуң информастыг чаңгыс аай делгемин каттышкан күжениишкиннери-биле хандырып, Россияның хамаатыларының кол конститусчу эргезин — сөстүң хостуун боттандырып турар аңгы-аңгы кижилер демдеглеп турар. Хөй-ниитиниң санал-оналын хевирлеп тургузарынга, угаан-бодалдың болгаш мөзү-шынарның үнелиг чүүлдерин быжыглаарынга, өзүп орар салгалды кижизидеринге солун, радио, телевидение болгаш Интернет чугула чепсек болуп турар.Журналист кижиниң бижээн болгаш чугаалаан сөстери кижилерни мөөңнээринге күш болуп, оларның угаан-медерелинге, сагыш-сеткилинге болгаш хөөнүнге салдар чедирер. Массалыг информация чепсектерин «дөрткү эрге-чагырга» деп адап турары таварылга эвес
Россияның парлалга хүнүнде, февраль 13-те, республиканың журналистери Виктор Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының «Тет-а-тет» биче театрынга чыглып келгеннер.
Оларның аразында хөй санныг аныяк талантылыг журналистерден аңгыда, тыва журналистикага боттарының чогаадыкчы салым-чаяанын, сагыш-сеткилин, эртем-билиин бараалгаткан хоочуннар база эвээш эвес болган. Аңгы-аңгы салгалдарның журналистери Россияның парлалга хүнү-биле бот-боттарынга байыр чедирип, бүгү-ле эки чүүлдерни күзеп турганнар. Парлалга хүнү радио, телевидение, солуннар, электроннуг массалыг информация журналистерин, журналистиканың салгалдарын каттыштырып турар хүн-дүр деп, байырлалды ажыдып тура, тележурналист Виктория Тас-оол чугаалаан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың православ чүдүлгелиглеринге болгаш Кызылдың база Тываның епискову Феофанга Рождество байырлалы-биле байыр чедирген:«Хүндүлүг мындаагылар! Силерге болгаш Силерниң өмүнээңерге Тываның бүгү православ христианнарынга чырыткылыг байырлал—Христостуң төрүттүнгени-биле байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Чүдүүр кижилерге бо хүн онза улуг ужур-уткалыг. Ол бүзүрелди, ынакшылдың чылыын, идегелдиң аас-кежиин шаңнаар болгаш чаагай ажыл-херектерже болгаш эки чүүлдерже сорук киирер. Чаа делегейниң төрүттүнгениниң бо байырлалы кижилерни чаартып, оларны улам арыг болгаш улам чаагай сеткилдиг болдурар. Бодунуң гуманисчи чоруу-биле православ орус культураның чарылбас кезээ болуп, кижилерни тайбыңче, бодаралче болгаш чөпшээрежилгеже чүткүлдүг болурунга националын, сөөк-язызын, шажын-чүдүлгезин болгаш өске-даа талаларын барымдаалавайн кижизидер. Чүс ажыг нацияларның төлээлери чурттап турар бистиң республикага ол онза улуг ужур-дузалыг. Рождествонуң чырыткылыг хүннеринде ниитилелдиң сагыш-сеткил сайзыралынга, мөзү-шынарның бедик идеалдарын хевирлээринге Тыва епархияның ролюнуң өзүп орарын онзалап демдеглексээр-дир мен.
2014 чылда бир дугаар төрүттүнген уругга Тываның Баштыңы байыр чедирген, ооң соонда божудулга системазын чаартырының айтырыгларының талазы-биле чөвүлел хуралды эрттирген.2014 чылда бир дугаар төрүттүнген уругга Тываның Баштыңы байыр чедирген, ооң соонда божудулга системазын чаартырының айтырыгларының талазы-биле чөвүлел хуралды эрттирген. Ийи дакпыр юбилейлиг 2014 чылда Тывага бир дугаарында Кызылда чурттап турар Сайсу биле Сергей Бадарчыларның өг-бүлезинге кыс уруг төрүттүнген. Чылдың баштайгы төлү республиканың Божудулга төвүнге январь 1-де 4 шак 25 минута турда төрүттүнген. Ооң деңзизи 3 килограмм 500 грамм болган, узун дурту 52 см. «Бичии уруг кадык болгаш чараш»— деп, төптүң кол эмчизи Шолбан Хопуя демдеглээн.
Тываның Баштыңының Чаа чыл балы республиканың найысылалынга декабрь 27-де болган. Национал хөгжүм-шии театрынга болган байырлыг кежээге Тываның экономиказының аңгы-аңгы адырларынга эң бедик көргүзүглерни чедип алган 500 ажыг аалчылар чыылган. Yнер 2014 чылдың кол болуушкуну — Тываның Россия-биле демнежилгезиниң 100 чыл юбилейиниң демдээн езугаар балды организастаан. Аалчыларның даңзызы безин аңгы-аңгы үелерниң болгаш салгалдарның уламчылалын бадыткап көргүскен. Аңгы-аңгы үелерде Тываның үш баштыңының чаңгыс сценадан чедирген байырын чыылганнар дыңнаар аас-кежиктиг болган. Баштай республиканың амгы удуртукчузу Шолбан Кара-оол байыр чедирген. Ооң соонда СЭКП Тыва обкомунуң бирги секретары Григорий Ширшин болгаш Тываның баштайгы Президентизи Шериг-оол Ооржак олар чүве чугаалааннар. Губернатор балының кол демдээ 2013 чылды эң эки көргүзүглерни чедип алган кижилерни алгап мактааны болган. Экилерниң экизи 25 кижини үнелээн.
Декабрь эгезинде Тываның эң чараш булуңнарының бирээзи Тожунуң тайгазында ивижилер-биле ужуражыр аас-кежиктиг болган бис. Аалчылар кээрге, аажок чылыг хүлээп, амыдырал-чуртталгазының дугайында ажыт-чажыт чок чугаалап бердилер. Олар амыдыралдың кадыг-бергелеринге чалынмас, дадыккан, бөдүүн сеткилдиг кижилер. “Шын” солунну дамчыштыр Чаа чылдың чаагай күзээшкиннерин Тываның аңгы-аңгы булуңнарында чурттап турар номчукчуларынга дамчыдарын олар дилээн чүве. Оларның чагыы езугаар бо материалды белеткедивис. Сайзана Чаш-ооловна Кол болгаш Андрей Сүрүнович Бараан ивижилээнинден бээр 20 чыл четкен. Сайзананың ада-иези Бичиилең, Чаш-оол Колдарның арттырып берген ивилерин салгал дамчып, өстүрүп эгелээн. Амгы үеде оларның аалында 80 иви бар. Олар ийи уруглуг, ийи уйнуктуг. Улуг уруу биле күдээзи «Лунсин» компаниязында ажылдап турар, а хеймери келир чылын дээди өөредилге черин доозар. Сайзана Чаш-ооловна Тожу кожуундан «Наадым – 2013-түң» тиилекчизи болгаш, трактор-биле шаңнаткан. Ол — тайгада чурттап турар чаңгыс херээжен ивижи.
2013 чылдың декабрьның 26-да Тываның күрүне филармониязының концерт залының эде кылдынган соонда байырлыг ажыдыышкыны болган. 2011 чылда болган чер шимчээшкини культураның бо улуг «одаан» хаар ужурга таварыштырган. Артистер ол үениң дургузунда кожууннарже үнүүшкүннер-биле аргаданып ажылдаан. Бергелер турза-даа, план езугаар септелге, эде дерилге ажылдары доозулган. Бо хүннерде республикада үннүң эки дыңналырының (акустика) талазы-биле бирги черде чоруп турар бо залдың ол шынарын чидирбес дээш тудугжулар, инженер-техниктиг ажылдакчылар, филармонияның удуртулгазы-- шупту шудургу ажылдаан. Ынчангаш 1934 чылда Ленинградтан келген тускай эртемниглерниң үннүң эки дыңналырынга таарыштыр тускайлап кылган шынарын чидирбезин бодап, чогуур ажылдарны кылганын Игорь Дулуш көрүкчүлерге тайылбырлааш, коллектив моон соңгаар-даа тыва хөгжүмнүң кайгамчык чараш аянын көрүкчүге ол хевээр чедирер дээш, делегей чоннарының хөгжүмүн дыңнакчыларга дамчыдар дээш кызымаккай ажылдаар дээрзин аазаан.
Ат-сураглыг орус ыраажы Людмила Зыкина хуулгаазын үнү-биле, хар-дүвүлүг соок бо кежээ Оренбургтуң чөөк аржыылы-биле эктиң шуглап ал, авай, деп уярадыр бадырып чораан болгай. Ыр-шоорда кирген бо аржыыл Оренбургту алдаржыткан деп чугаалап болур. Ынчалза-даа бо ыр чогааттынмаан, Зыкина ону чон мурнунга ырлап үнүп кээр мурнунда Оренбургтуң аржыылы тус черниң ус-шеверлериниң шаг-шаандан аргып, садып турганы аржыылы чораан деп, чугаа база бар. Чараш үнү-биле хамыкты кайгаткан ыраажының чогаадыкчы ажылының дугайында кайы-ла-бир солундан номчааным бо чүүлдү «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң делгелгезинге Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хемниң ус-шеверлериниң делгээн аржыылдарын бөлүк уругларның чарашсынып магадаанын көргеш, сакты хонуп келген мен.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Тываның хөй националдыг чурттакчылары!
Yнүп орар Чаа чыл-биле силерниң шуптуңарга сеткилим ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Чаа чыл байырлалдарының бүдүүзү ол дээрге түңнелдер үндүрериниң, кижи бүрүзү бодунда салдынган сорулгалар шупту күүсеттинген бе, келир чылын чүнү кылырыл база кандыг үүле-херекти боттандырарыл деп айтырарының үези-дир. 2013 чылды үдеп тура, багай эвес ажылдаан бис, байырлалдың сеткил-хөөнүнге алзыр барымдаалар бисте база бар деп чугаалаар эргелиг бис. Делегейниң экономиктиг кризизи үргүлчүлеп-даа турар болза, Тывага бүдүрүлгениң буураарын болдурбаан, республиканың инвестицияга сонуургалдыг чоруун бедидерин чедип алган. Yр туттунган Божудулга төвүн тудуп дооскан бис, Хову-Аксы суурга чаа котельная туттунган, Магистральная кудумчузун улуг хемчээлге чаартып кылган, юбилейниң объектилеринде ажылдар эгелээн.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Yнүп орар 2014 чыл-биле болгаш Христостуң төрүттүнгениниң байырлалы-биле силерге чүректиң ханызындан байыр чедирип тур мен. Бо чырыткылыг байырлалдар биске аас-кежикти болгаш өөрүшкүнү сөңнеп, бажың бүрүзүнге чылыгны болгаш тамчыкты чедирип турар. 2014 чыл чырыткылыг болгаш чедиишкинниг болзун, чаа-чаа тиилелгелерни болгаш чаалап алыышкыннарны эккелзин, эң эки идегелдер шынзыттынзын, күзелдер бүтсүн! Өг-бүле бүрүзүнге эки чүүлдерни, кадыкшылды болгаш чаагай кежикти күзедим! Хүндүткел-биле, Күрүне Думазының депутады Л.К.Шойгу.
Декабрь 26-да ТР-ниң Чазаанга республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип чоруур ажылдакчыларга, хоочуннарга Чаа чыл бүдүүзүнде күрүне шаңналдарын тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол юбилейлиг 2014 чылды чурттакчы чон харыысалгалыг, шыңгыы белеткелдиг уткуур ужурлуг дээрзин онзагайлап демдеглээн. Республиканың девискээрин аштап-арыглап, арыг-силиг тудары-биле октаттынган оран-саваларны эде тургузуп, чаартып турар болгаш септелге ажылдары кидин түлүк. Юбилейлиг объектилерниң тудуу уламчылавышаан. Чурттакчы чонну «100 чылче базымнар», «Спортту — бажыңнар чанынче», «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» дээш, өске-даа чугула төлевилелдерже хаара тудары эргежок чугула. 2014 чылда Россияның аңгы-аңгы булуңнарында чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыстың болгаш Тывага хамаарылгалыг бүгү чоннуң чыыжы болуп эртер. Байырлалда шупту ужуражып кээп, чаа вектиң эгезинде Тыва биле Россияның төөгүзүн чугаалажып, бодалдарны үлежири канчаар-даа аажок өөрүнчүг.
Декабрь 25-те В.Көк-оол аттыг Национал театрга республиканың кожуун бүрүзүн төлээлээн тергиин өөредилгелиг, хөй санныг чедиишкиннерлиг уруглар Тываның Баштыңының елказынга чыглып келген. Чаңчыл езугаар чылдың төнчүзүнде республиканың онза чедиишкиннерлиг 7 хардан 14 харга чедир школачылары Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң уругларга елказынче аас-кежиктиг чалалганы алыр болганнар. Чыл келген тудум, Чазак Баштыңының елказынче чалалгалар алган уругларның санының көвүдеп турары өөрүнчүг. Бо удаада база школачылар хөй болган. Национал театрның ийиги каъдында уругларга янзы-бүрү оюннар шөлчүгештерин организастаан. Каас-чараш идик-хептиг, маскарад костюмнарлыг оолдар-кыстар оюннарга киржип, амданныг, чигирзиг «шаңналдар» ойнап ап турган. Бир булуңда уруглар аът шалбадаан, өскезинде корзина иштинче бөмбүк киир октаан, күжүн шенежип, канат-даа тыртканнар бар.
«Тыва кижиниң байы – ажы-төлүнде» деп чоннуң үлегер чугаазы бар. Уруг-дарыы хөй өг-бүлени аас-кежиктиг деп санаар эки чаңчылдыг бис. Каа-Хем суурдан Айдыс, Айлана Араптаннар— хөй уругларлыг аас-кежиктиг өг-бүле. Маңган ак харлыг декабрь айның 13-те оларның өг-бүлезинге үш ийис чаштар чырык черге төрүттүнген. Тывага мындыг онза болуушкун чеди чыл бурунгаар болган. Тес-Хемниң Берт-Даг суурдан өг-бүлеге үш ийис кыстар төрүттүнген. «Кижи — өзер, кидис — шөйлүр» бо ийистер — ам школачылар. Оон бээр чылдарда чүгле ийис бичии чаштар төрүттүнгүлээн. Ховар таварылга — үш оол ийистер аныяк өг-бүле Араптаннарның ийи, үш болгаш дөрт дугаар уруглары бооп немешкен. Ада-иениң өөрүшкүзү — соон салгаар чаптанчыг ажы-төлүнде. Чүгле оларның эвес, республиканың чонунга чылдың белээ, өөрүшкүзү болгаш чоргааралы-дыр. Бо хире ховар таварылганы сөңнээн өг-бүлеге Кызылдың перинаталдыг төвүнүң эмчилери хеп чуур машинаны байырлыг байдалга берген. Yш ийис чаштарның кырган-авазы, кырган-ачазы эмчилерге сеткилинден четтиргенин илередип, чылыг сөстерни сөглээн.
Виктор Шөмбүлович Самбуу, хоочун ивижи:
— Тожу кожууннуң ивилерин совхоз үезинде-ле хүлээп алгаш, ажылдаа-ла 20 чыл чеде бердим. Ивилерим саны 40 четкен. Биске ай санында аъш-чем, идик-хеп, кывар-чаар материалдарны хуу сайгарлыкчы Алексей Чертовтуң эккеп турары дыка эки-дир. Тоора-Хемче эът-кеш дужаап, садыгланыры дыка берге. Күрүне биске бир иви дээш 1200 рубль бээринден аңгыда, өске дуза чок-тур ийин. Бо хуу сайгарлыкчының ачызы-биле чурттап турар бис. Боттарывыстың кызыл күжүвүс-биле аңнап, балыктап тургаш, акша-төгерикти ажылдап, ажы-төлүвүстү дээди өөредилге черлеринде өөредип, чурттап чоруур бис. Өөм ишти чок болган. Ийи ажы-төлдүг мен. Уругларым Кызыл хоорайда өөренип турар. Далган, шай, таакпы, үс болза-ла, биске чедер, артканын оран-таңдывыс хандырып турар. Рация чокта, суур-биле харылзаа чок. Майгыннарывыс шаараш, эргижирээн, ону чамап, чылыглап алырга безин аажок соок.
Шагда Чаа чыл бүдүүзүнде шпрот, колбаса, мандарин, шампанское садып алыр дээш чон хөлзеп-ле үнер. Чаа чыл столунга чугула херек чүүлдер садып алыр дээш улуг-улуг оочурлар тургулаан. Ол ышкаш байырлалга чедир 2-3 неделя бурунгаар почта хааржаа хөй санныг Чаа чыл-биле байыр чедирген ырак-чооктан келген каас открыткалар дола бээрин сактыр боор силер. Оон ол хөй чараш открыткаларны көрүнчүктерни долгандыр каастай аарак, кыстыргылап каарга, көрүштүг-даа. Ам сактып келирге, солунун.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга 2013 чыл билдиртпейн эрте берген. Чүге дээрге «чыл-чылы-биле республиканың бурунгаарлаарынга моондак болуп турган дыка хөй айтырыгларны шиитпирлээр арга Чазакка чедип алдынган».
Эртип турар чылдың дугайында ындыг бодалды Тываның Баштыңы декабрь 21-де «Тыва» КТРК-ның эфиринге тележурналистерге илереткен. Ол дээрге юбилей бүдүүзүнүң чылы, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдези-биле холбашкан дидим сорулгалар салдынган. Ооң-биле холбаштыр чамдык нарын айтырыглар база турган деп, регионнуң удуртукчузу чугаалаан, ол бүгүнү контрольда алган. Ол айтырыгларны сайгарарын Шолбан Кара-оол саналдаан. Чугаага сураглыг журналистер Виталий Кузнецов болгаш Карина Монгуш («Тыва» КТРК), Эльвира Лифанова («Новый век» телеканал), Арзу Садыгов («Тува 24» телеканал) киришкеннер. «Тува 24» телеканалдың корреспондентилериниң чер-черлерге бижидип алганы республиканың чурттакчыларының айтырыгларын база чугаа үезинде ажыглаан.
Дүүн, декабрь 25-те, ТР-ниң Чазаанга РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының, Тыва Республиканың Баштыңының дипломнарын талантылыг аныяктарга тывыскан. Ук хемчегни Тыва Республиканың «Өөредилге» мурнады хөгжүдер национал төлевилелдиң «Талантылыг аныяктарга күрүне деткимчези» угланыышкын-биле организастап чоруткан.
Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол онзагай, салым-чаяанныг, талантылыг, эки өөредилгелиг уругларга деткимчени көргүзүп, шаңнал-макталды тыпсыры канчаар-даа аажок өөрүнчүг болгаш чоргааранчыг-дыр дээрзин чугулалап демдеглээн. Чазак Даргазының чугаалап турары-биле алырга, бо хүн чыглып келген аныяктар тергииннерниң тергииннери дээрзин утпас болза эки.
Дээди Хуралга Айыткалын кылган соонда Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Шагаан-Арыг хоорайга барып, чурттакчы чон-биле ужурашкан. Ол тус черниң активи болгаш улуг-хемчилер-биле эрткен чылдың түңнелдериниң база 2014 чылдың планнарының дугайын чугаалашкан.
— Республиканың мурнунда тургустунган бөдүүн эвес сорулгаларны боттандырарынга күштү берип турар доктаамал деткимчеңер дээш силерге өөрүп четтирдим—деп, Тываның Баштыңы чаңгыс чер-чурттугларынга чугаалаан.— Ол сорулгаларның болгаш ону шиитпирлээр оруктарның дугайында Дээди Хуралга Айыткалымга чугаалаан мен, телевидениеге берген интервьюмга база ол кирген.
Владимир Путин Күрүне чөвүлелиниң бо чылдагы сөөлгү түңнел хуралын эрттирген.Yе эртип-ле турар, чамдык айтырыглар ам-даа шиитпирлеттинмээн. Ол дугайында Президентиниң чаа шүгүмчүлели Күрүне чөвүлелиниң бо чылдагы сөөлгү хуралынга дыңналган. Чугааның кол темазы Владимир Путинниң май чарлыктарының күүселдези болган. Өөредилгени сайзырадырының болгаш ЧКА-ны чаартырының база күш-ажылдың бүдүрүкчүлүүн бедидериниң айтырыгларын база сайгарган. Чарлыктарны үндүрген үеден бээр Президент ооң салган сорулгаларының кошкак күүселдези дээш албан-дужаалдыг кижилерни чаңгыс эвес удаа шүгүмчүлеп келген. Бо хуралга база ону ойбаан. ЧКА талазы-биле байдалды Президент эң чидиг деп санаан. Бустур четкен чуртталга бажыңнарындан улусту көжүрериниң талазы-биле программа эң багай күүсеттинип турар деп, ол айыткан.
Чоокта чаа редакцияга РФ-тиң Суд приставтарының Тыва Республикада эргелелиниң ажылдакчылары-биле «дорт харылзаа» болуп эрткен. Хемчегге эргелелдиң даргазының оралакчызы Киров Иргитович Серен-Чимит, суд шиитпирлерин күүседирин организастаар килдистиң начальниги Омак Степанович Достай, Кызыл хоорай талазы-биле килдистиң начальниги Баяна Бавууевна Куулар болгаш Кызыл хоорайның Суд приставтарының районнар аразының килдизиниң начальниги Аржаана Владимировна Кара-Сал киришкен. Республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан долгап келген кижилерниң айтырыгларынга суд приставтары тодаргай харыыларны берген.
«Хаа, ам база чүү-даа чок бокталдырып, дүкпүрүп каапкан, бо шагның ажы-төлүнүң чурум чогун! Дүүн чаа-ла ажылчыннар арыдыр аштап каан чүве-дир ийин. Улустуң күш-ажылын үнелеп билбезивис дыка-ла харааданчыг…» — деп, каът бажыңның подъездизинче кире бээримге, бир угбай мынчалдыр хомудаан сеткилин илереткен тур. Шынап-ла, черже көре бээримге, таакпы артынчылары, ында-мында дүкпү. Коммунал ажыл-агыйының ажылдакчылары бажыңнарны шыдаар шаа-биле аштап-арыглап, септелгезин чорудуп турда-ла, ону үнелевес кижилер бар. Чурттакчылар боттары безин подъезд иштин бокталдырып: «Мээң бажыңым ишти-ле арыг болза, ажырбас» — дээн хөөннүг болгулаар. Бок-сакты хапка суккаш, подъезд иштинге салып кааш, квартиразынче дүште чок базып кире бээрлер. Черле ынчаш, амгы үеде коммунал ажыл-агыйының байдалы кандыгыл?
100 ЧЫЛ КАДЫ: ДYYН, БӨГYН, ДААРТА
Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!
Хүндүлүг депутаттар! Коллегалар! Чаңгыс чер-чурттугларым! Декабрь 12-де, Россияның Конституциязының юбилейиниң хүнүнде, чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путин чыл санының Айыткалын Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга кылган. Чурттуң хөгжүлдезиниң стратегиязының-даа, ажылдың тодаргай угланыышкыннарының-даа, салдынган сорулгаларны күүседириниң аргаларының-даа кол-кол сорулгаларын күрүнениң Баштыңы тодараткан. Регионнуң тодаргай сорулгаларын, боттарывыстың мурнай шиитпирлээр айтырыгларывысты, чугула болуушкуннарны ниити күрүнениң ол угланыышкынынче киирери эргежок чугула. Юбилейлиг 2014 чылга чедир каш хонуктар арткан. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң юбилейи—ол дээрге бистиң республикага эң чугула болуушкун-дур. Эрткен 100 чыл бистиң республикавыстың кол-кол үе-чадаларын хаара туткан. Бистиң өгбелеривистиң шилип алган оруу—улуг Россия-биле кады болуру, Тыва күрүнени тургузары, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тыва Арат Республиканың эвилелчи киржилгези, Совет Эвилелиниң составынга Тываның эки тура-биле каттыжып киргени, бүгү чурт-биле кады чаа экономиктиг орукче шилчилге.
Декабрь 20-де, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың Дээди Хуралынга бо чылдың Айыткалын кылган. Девискээрниң удуртукчузу төнүп турар чылда кылган ажылдың түңнелдерин үндүрген, келир 2014 чылда болгаш оон ыңай үеде сорулгаларны тодараткан.
Республиканың парламентизиниң болгаш Чазааның каттышкан хуралынче шупту муниципалдыг тургузугларның, улуг бүдүрүлгелерниң, федералдыг органнарының девискээр салбырларының удуртукчуларын, Хөй-ниити палатазының кежигүннерин, хөй-ниити организацияларның болгаш шажын-чүдүлгениң ажылдакчыларын, республиканың массалыг информация чепсектериниң редакторларын чалаан.
Краснопресненск эриинде чурттар аразының садыглажыышкын төвүнге Россияның Президентизиниң парлалга конференциязы болган. Аңаа бистиң чуртувустуң болгаш даштыкының 1300 ажыг журналистери киришкен.
В. Путин: Экии, эргим хүндүлүг агайлар болгаш дээргилер, коллегалар! Сактырымга силер-биле чарылбаан-даа ышкаш бис, эрткен чылын ужуражып турдувус чоп, чыл билдирбейн эрте берген-дир. Ол чыл берге болган. Ынчалза-даа экономиктиг көргүзүглер талазы-биле чогумчалыг түңнелдер чедип алдынган, оларны адап болур мен. Ооң соонда айтырыг-харыыже кирер бис. Ниити иштики продуктунуң сан-түңнерин эрткен чылдыынга деңнээрге, 1,4 хуу турган болза, ам 1,5 болур хире. Инфляция — 6,1 хуу. Эрткен чылдыындан эвээш. Ниитизи-биле багай эвес. Көдээ ажыл-агыйның бүдүрүлге индекизи—6,8 хуу. Көдээниң ишчилери ниити экономикага улуг дузаны чедиргенин демдеглээр апаар, эрткен чылын барык 5 хуу четпес турган, а бо чылын — 6,8 хуу хөй болган-дыр. Yлетпүрнүң ниити иштики продуктуга чедир киирбээн үлүүн көдээ ажыл-агый дуглап турар.
2014 чылда ТР-ниң типографиязының тургустунганындан бээр 90 чыл оюн демдеглээр. Өөм ээзи Ким Даниловичиниң ачазы Данил Баткарович Данзын-оол төөгү дугайында чыгган ажылдарын, альбомун биске арттырган кижи. Ону бистиң өг-бүле бөгүнге чедир кадагалап, шыгжап чоруур. Д.Б.Данзын-оол 1904 чылда төрүттүнген. Ук-дөзү Таңды оюну. Ол — тывалардан Кызыл хоорайның бир дугаар чурттакчыларының бирээзи. Ол дугайында төөгү номнарында бижээн. Оолдарым кырган-ачазы Данил Баткарович, кырган-авазы Бичекей Байыровна Данзын-оолдарның 1936 чылдан эдилээн альбомунда типографияның баштайгы ажылдакчыларының тырттырган чуруу бар. Бодаарымга, ол төөгүлүг чурук, 1948 чылдан 1953 чылга чедир Тываның типографиязынга Санчай Оюн ажылдап чораан, ооң-на шыгжаан чуруу боор.
«Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» «Сүбедей» спорт комплекизинге эрткен делгелгениң база бир киржикчизи «Tyva Present» бүдүрүлге чери. Ооң удуртукчузу Саин Павлович Чимиттиң башкарылгазы-биле 4 ажылдакчы алгы-кештен документилер, акша, дүлгүүр хаптары, суй белектер, курлар дээш, оон-даа өске чүүлдерни кылып турар. Оларның бараанын делгээн черде оочурлаан садып алыкчылар хөй. Оозун бодаарга, республиканың чурттакчыларынга Тываның сүлде-демдээн айыткан азы «Тывага бүдүрген» деп сөстерни сиилбээн барааннар сонуурганчыг болуп турар.
Бо чылдың декабрь 17-де Россия Федерациязының даштыкы херектер сайыды Сергей Лавров биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Москвага ажылчын ужуражылгазы болган.Ол ужуражылга үезинде кызыгаар чоогунда регионнуң сайзыралының, РФ-тиң субъектизиниң чурттар аразынга болгаш регионнар аразынга кады ажылдажылгазының айтырыгларын чугаалашкан. Моол болгаш Кыдат күрүнелер-биле кожа турар бистиң республикага чурттуң даштыкы чурттар-биле харылзаа айтырыгларының талазы-биле чугула албан чериниң удуртукчузу-биле ужуражылгазы чогумчалыг түңнелдерни бээри чугаажок.
"Россия Федерациязының 2009-2018 чылдарда чер шимчээшкини болур районнарының амыдырал хандырылга системаларынга болгаш кол объектилеринге үндезилээн чуртталга бажыңнарының быжыын кылып бедидери» федералдыг тускай сорулгалыг программа езугаар Кызыл хоорайның Спутник микрорайонунда дөрт беш каът хөй квартиралыг бажыңнарны бо чылдың часкы үезинде таваан салып тудуп эгелээн. Спутникте чуртталга бажыңнары тудуп турар чайның изии, кыштың соогу-даа дивес, чай чок ажылдыг тудугжуларның ажылын бо удаада база барып көрдүм. Аңаа алдын сарыг күс моорлап кээп турар үеде чораан мен. Ынчан-на ажыл шалыпкын чоруп турган чүве. Долгандыр бойдус ак хар-биле шугланыпканда чедеримге, ажылдың улуг кезии кылдынган болду.
Массалыг информация чепсектеринге чарыгдалдарны Тываның Баштыңының парлалга секретары «Комсомольская правдага» тайылбырлаан. Бодунуң эки овур-хевирин көргүзер дээш девискээрлерниң баштыңнарының аразындан кым хөй акшаны күрүне акша-төгериинден чарып турарыл – ындыг медээ массалыг информация чепсектеринге көстүп келген. Девискээр бюджединден парлалга чепсектеринге эң эвээш чарыгдал – Тыва Республикада. 2013 чылда – 23, 483 миллион рубль, Slon.ru. ынчаар дамчыткан. Ындыг медээлерни Тываның Баштыңының парлалга секретары Долаана Салчак тайылбырлаан.
Хуусаа чок болгаш бүгү назыда ажыглаарын хамаатыларга чөпшээрээн, ынчалза-даа ажыглавайн азы ажыглаар сорулгаларынга дүүштүр ажыглавайн турар чер участоктарын судтуң шиитпири чокка хавырып ап болурунуң дугайында Чер кодекизинге эдилгелерни киирген. Ооң кол сорулгазы – черни ажыглаарын экижидери. Хоойлу 2013 чылдың сентябрь 6-да күштүг апарган-даа бол, долу күжү-биле 2014 чылда ажылдап эгелээр. Чүге дээрге черни судтуң шиитпири чокка хавырып ап болурунуң чурумун доктааткан РФ-тиң Чазааның доктаалдары ынчан күштүг апаар. Черни судтуң шиитпири чокка хавырып алырын ам дээрезинде херек кырында ажыглавайн турар. Амгы үеде белеткел ажылдарын чорудуп, чуртта судтуң шиитпири чокка хавырып болур участоктарны чогуур албан черлери тодарадып турар.
Тыва черге муң-муң чылдар иштинде кадагалап шыгжаттынып келген ада-өгбелеривистиң эртинелери бүгү делегейни сорунзалап, кижилерни магададып, кайгадып турар. Ол эртинелерни казып тыпкан археолог мергежилдиглерниң ажылының түңнели бистиң Национал музейде шыгжаттынган. Археологтарның тывызык ажылының дугайында Национал музейниң археология килдизиниң удуртукчузу Ольга Оюнзаевна Монгуш-биле чугааны кылдым.
Россияның Президентизиниң Айыткалы: бодалдар, саналдар Тываның Баштыңының бодалы-биле алырга, хамааты ниитилелдиң институттарын сайзырадырынга, хөй-ниитиниң инициативазын боттандырарынга таарымчалыг байдалды тургузар талазы-биле кылыр чүүлдерни күрүнениң баштыңы тодаргайы-биле айыткан. Россияның Президентизиниң Айыткалында салган сорулгаларны күүседиринге баш бурунгаар тургустунган байдалдар Тывада бар деп, Шолбан Кара-оол санап турар. Боттарының ажыктыг бодалдарын илередириниң болгаш эрге-чагырга-биле харылзааларны тударының тодаргай аргаларын хамаатыларга саналдаары чугула, чогум-на бо сорулга-биле ниитилелдиң саналдарын ажыглаарының болгаш улусчу бюджет талазы-биле девискээрниң электроннуг шөлдерин тургускан.
Ажылдап шыдаар бис, боттарының ажыл-агыйын тургузуп алырынга күрүнеден деткимчени, эвээш-биче-даа болза, ап болур-дур деп бүзүрелди Тываның чонунга «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели берген. Губернатор төлевилелиниң эң-не кол чедиишкини – чоннуң идегели, бүзүрели. Республиканың Экономика яамызының сан-чурагайлары-биле алырга, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели-биле Тываның 124 хоорай, суурларында ниитизи-биле 175 төлевилелдерни боттандырып турар.
Декабрь 15-те Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну Александр Терентьевич Шумов 100 харлаан. Маадырның төрүттүнген хүнүн таварыштыр ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак РФ-тиң Президентизи Владимир Путин болгаш Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адындан байыр чедирип, чаагай күзээшкиннерни дамчыткан. Чылыг-чымчак сөстерге ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы Каң-оол Даваа, ТР-де кол федералдыг инспектор Александр Попов катчып, быжыг кадыкшылды йөрээгеннер. Александр Терентьевичиниң онзагай байырлалынга тураскаадып, Кызыл хоорайга болгаш чамдык кожууннарга солун хемчеглерни организастаан. Оларның түңнелинде Тываның национал музейиниң хуралдаар залынга республика чергелиг конференция болуп эрткен. Аңаа Шумов алышкыларның чоок кижилери, эш-өөрү, эрге-чагырга органнарының төлээлери, өөреникчилер дээш, оон-даа өскелер киришкен.
Декабрь 13-те ТР-ниң Чазааның хуралдаар залынга «Тываның аржааннарының 2013 чылда медицина-клиниктиг шинчилелдери: түңнелдер, перспективалар, төлевилелдер» деп эртем-практиктиг конференция болуп эрткен. Хөй чылдарда аржааннарны шинчилеп келген химия эртемнериниң кандидады, Тываның ГШИ-ниң медицина болгаш социал айтырыглар талазы-биле эртем секретары Кара-кыс Аракчааның эгелээшкини-биле ТР-ниң Чазаа болгаш ТР-ниң Кадык камгалал яамызы организастап эрттирген.Конференцияның ажылынга Тываның эртем ажылдакчылары, эмчилер, Москва, Томск, Иркутск хоорайлардан келген эртемденнер база ТКУ-нуң студентилери, башкылары киришкен.
РФ-тиң Президентизиниң Айыткалынга хамаарыштыр мындыг үнелелди Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол берген.
Чурттуң Президентизиниң Кремльдиң Георгий залынга Федералдыг Хуралга кылган Айыткалынга Россияның 83 регионнарының удуртукчулары олурушкан, оларның аразынга Тываның Баштыңы база кирген. Айыткалда чурттуң иштики политиказынга салдар чедирип шыдаар чугула күш — Сибирьни «мурнады хөгжүлдениң зоназы» деп чарлааны деп, Шолбан Кара-оол санап турар.
Россияның Конституциязының 20 чылын демдеглээн хүнде Россияның Президентизи В. В. Путин Федералдыг Хуралга чыл санының ээлчеглиг Айыткалын кылган. Кремльдиң Улуг ордузунуң Георгий залынга Федерация Чөвүлелиниң кежигүннери, Күрүне Думазының депутаттары, Россия Чазааның кежигүннери, Конституция, Дээди болгаш Арбитраж судтарының удуртукчулары, губернаторлар, Федерацияның субъектилериниң хоойлужудулга хуралдарының даргалары, хөй-ниити ажылдакчылары, шажын-чүдүлгениң төлээлери, регионнуң хөй-ниити палаталарының баштыңнары, улуг-улуг массалыг информация чепсектериниң удуртукчулары киришкеннер.
Эргим, хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларывыс! Российжи чаа күрүнени федерализмниң принциптеринге, езулуг улусчу эрге-чагыргага, хамааты ниитилелди тургузарынга болгаш демократияны хөгжүдеринге үндезилеп тургускан кол хоойлу – Россия Федерациязының Конституциязын хүлээп алганының 20 чыл оюн бөгүн чурт демдеглеп турар. Россияга бөдүүн эвес болгаш кончуг нарын 1993 чылда хүлээп алган Конституция шиитпирлиг рольду чурттуң чаңгыс демниг чоруун камгалап арттырарынга ойнаан, ооң чаарттынарының болгаш улам ыңай ниитилел-политиктиг база социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң быжыг хоойлу-дүрүм таваан салган. Россияның 20 чыл дургузунда төөгүзү амгы үеде күштүг Конституцияның амыдыралчы күчү-күжүн херек кырында бадыткаан.
Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга Россия Федерациязының Конституциязының 20 чылынга болгаш Юрист хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Хемчегге күүсекчи, хоойлужудулга болгаш суд органнарының удуртукчулары, юридиктиг албан черлериниң ажылдакчылары, хоочуннары, хөй-ниити каттыжыышкыннарының төлээлери болгаш республиканың юридиктиг өөредилге черлериниң студентилери чыглып келген.Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов чурттуң Yндезин хоойлузунуң 20 чылы-биле олурганнарга болгаш юристерге байыр чедирген:
ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының дыңнатканы-биле бо чылын Россияның Президентизиниң Кремльге болур елказынче Тывадан 12 уруг чоруур. Аас-кежиктиглерниң аразында Кызылдан, Ак-Довурактан болгаш республиканың чеди кожуунундан оолдар, уруглар бар. Онза кичээнгейни хөй ажы-төлдүг, долу эвес болгаш социал байдалы берге өг-бүлелерден база «изиг точкаларга» амы-тынындан чарылган ИХЯ ажылдакчыларының уругларынче угландырган.
Төрээн чуртуң төөгүп берем Хоочун библиотекарь, ам хүндүлүг дыштанылгада орар Сереңмаа Норбуевна Маадыр-оол— «Шын» солуннуң чарлааны «Төрээн чуртуң төөгүп берем» деп мөөрейинге киржир күзелин илереткен баштайгы бижикчилеривистиң бирээзи. Бодунуң төрээн сууру Кызыл-Мажалык болгаш төрээн кожууну Барыын-Хемчиктиң ооң караанга өзүп-сайзырап келгениниң болгаш ооң онзагай черлериниң дугайында мынчаар сактып бижээн. Барыын-Хемчик кожуун — Тывавыстың база бир каас-чараш бойдус чурумалдыг черлериниң бирээзи. Ол — республиканың барыын талазында. Ында кадыр-берт тайга-сыннар, алгыг, делгем хову-шөлдер, улуг-биче хемнер чаптылган. Барыын-хемчикчилер амгы үеде чаартылганы шиңгээдип апкан, бедик көдүрлүүшкүн-биле ажылдап, чурттап турар. Кожууннуң чурттакчы чонунуң ниити саны сөөлгү чизе-биле 125 муң ашкан.
ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Тимурович Даваа-биле Конституциялар дугайында бо чылдың октябрь айда чугаалашкан бис. Ол ужуражылганы интервью хевирлиг кылдыр «Шын» солунга парлаан.Бөгүн ол темага чугаавысты уламчылаар-дыр бис. Чүгле чугаа бо удаа тодаргайы-биле Россия Федерациязының Конституциязының, ооң чурттуң субъектилеринге конститусчу тургузугну доктаадып тургузарынга ужур-дузазының дугайында болур.
— Россияның амгы Конституциязын 20 чыл бурунгаар хүлээп алган. Ол чурттуң политиктиг болгаш экономиктиг тургузуушкунунуң белен эвес чылдары болган. Силер чурттуң Конституциязы ол үени төлептиг эрткен деп бодаар силер бе?
Россияның кызыгаар чоогунда регионунуң кожазында чурт-биле садыг-экономиктиг, культурлуг болгаш эртем харылзааларын сайзырадырынга чаа үе-чаданы республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң бо чылдың мартта Улан-Баторже аян-чоруу ажыткан, ынчан Моолдуң найысылалынга Тыва Республиканың төлээ чериниң ажыдыышкынының езулалы болган. Ол аян-чоруктуң үезинде Шолбан Кара-оол Моолдуң чазааның даргазы-биле ужурашкан, көдээ ажыл-агый адырынга, кызыгаар чоогунуң садыглаашкынынга болгаш гуманитарлыг харылзааларга, транспорт аргыштырылгазынга хамаарышкан айтырыгларны чугаалашкан. Моолдан уксаалыг малды Тываның ажыл-агыйларының садып алырының дугайында, Улан-Баторнуң дээди өөредилге черлеринге тыва студентилерге квоталар тускайлаарының дугайында, кызыгаарда «Хандагайты — Боршоо» эрттирилге пунктузунга чурттар аразының эрге-байдалын тыпсырынга кады күжениишкиннерниң дугайында, Моолдуң авиакомпанияларының Иркутскиден болгаш Улан-Удэден рейстер ажыдарының талазы-биле айтырыгны өөренип көөрүнүң дугайында дугуржулгалар чардынганын чугааны эгелээриниң мурнунда сагындырып каайн.
Декабрь 9-та Ада-чурттуң Маадырларының хүнүн Тыва Республикага демдеглээн.
Маадырларның алдар-адын сактып, ол хүн республиканың өөредилге албан черлеринге «Эрес-дидим чоруктуң кичээлдерин» болгаш класс шактарын эрттирген. Кызыл хоорайның Тиилелге шөлүнге Ада-чурттуң Улуг дайынынга амы-тынындан чарылган маадырларга тураскаал кылдыр чечектерни салган. Ук хемчегге ТР-ниң Чазааның кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, сайыттар болгаш албан черлериниң, ведомстволарның удуртукчулары, чер-черлерде дайын чөрүлдээлериниң киржикчилери, хоочуннар болгаш студентилер, өөреникчилер киришкен.
Делгелгениң ийи дугаар хүнү баштайгызындан ылгал чок, аажок идепкейжи байдалга эрткен. Чон соксаал чокка шуужуп, республиканың бүдүрүкчүлериниң барааннарын улуг сонуургал-биле көрүп, оларны күзелдии-биле садып ап турду. Кожууннардан эккелген барааннарның аразында чүнү чок дээрил: аъш-чем аймаа, алгы-кештен даараан идик-хеп, суй белектер, демир-дестен, ыяш-даштан бүдүрген чүзүн-баазын дериг-херекселдер дээш, оон-даа өске… Кожуун бүрүзүнүң делгээн барааны онзагай, солун.
Шолбан Кара-оолдуң Тываның Баштыңы албан-дужаалга ажылдап келген үезинде эң эки түңнелдерлиг, чоннуң талазындан деткимчени калбаа-биле алган, херек кырында боттанып турар ажыл-херээ «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели дээрзин ооң ажыл-чорудулгазын шүгүмчүлексээр кижилер безин чугаалап турар. Төлевилелдиң чогумчалыг болганының чажыды чүдел? Бо төлевилелдиң чедиишкиннерин көргүскен декабрь 6-да «Сүбедей» спорт комплекизинге ажыттынган делгелгениң көрүкчүлериниң чамдыызының бодалы мындыг.
Декабрь 9 — Ада-чурт маадырларының хүнү Ада-чурттуң маадырларының хүнүн демдеглээрин Россияга 2007 чылда эгелээн. Ам чыл санында-ла декабрь 9-та боттарывыстың маадырларывысты алдаржыдып турар бис.
Елена Каратаева, ТР-ниң экономика сайыды:
— Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Россияның Чазааның хуралынга регионнуң социал-экономиктиг байдалының илеткелин кылганы — улуг чедиишкин. М-54 «Енисей» федералдыг оруктуң угланыышкынын Хандагайты — Боршооже өскертири республиканың бурунгаар сайзыралынга канчаар-даа аажок чугула. Бо айтырыгны 10 ажыг чылдың дургузунда сайгарып келген болгаш Шолбан Валерьевичиниң өйүнде база катап көдүрүп эккелгени шын болган. Төлевилелдиң боттанылгазы-биле 12 муниципалдыг тургузуглар (республиканың чурттакчы чонунуң барык 60 хуузу) хаара туттунар. Бо талазы-биле ажыл эгелей берген, Росавтоорукче баштайгы документилерни чоруткан. Улаштыр Хандагайты оруун федералдыг өнчүже шилчидер дугайында доктаалдың төлевилелин белеткээри-биле РФ-тиң Орук транспорт яамызынче оларны дамчыдар. Орукту Хандагайты — Боршооже углаар кылдыр өскертиринче 7 млрд. рубль хереглеттинер, а орукту бир чылда ажаар-тежээринче 218 млн. рубль үнер. Бо улуг төлевилелдиң боттанылгазын чедип алыры дээрге-ле, бир дугаарында, немелде ажылчын олуттар болгаш амыдырал-байдалывыстың бедик чадаже көдүрлүрү дээрзи билдингир.
Ирина Романова, ТР-ниң Орук-транспорт комплекизиниң яамызының транспорт инфраструктура салбырының начальниги: — Россияның Чазааның хуралынга Тываның Баштыңы Ш.Кара-оолдуң республикада авиация харылзаазының чидиг айтырыгларын чугаалаанын кижи деткивес аргажок.
Маңаа Кызыл хоорайның аэропортунуң бодун чаартыры эвес, а бүдүн аэропорт комплекизин тургузарының дугайында чугаа чоруп турар деп демдеглекседим. Төлевилелдиң ниити өртээ 3 млрд. 276,8 млн. рубль. Ооң иштинде федералдыг бюджеттен — 1 млрд. 491,2 млн., республика бюджединден — 220 млн., инвесторнуң киржилгези-биле1,5 млрд. рубльди чарыгдаар. Федералдыг акша-хөреңги-биле чүгле самолеттар хонар болгаш ужуп үнер дилиндекти чаартыр. Бо ажылды ийи структура күүседир. Бирээде, Кызылдың аэропорту федералдыг казна албан чери болганда, Росавиациядан акшаландырыышкын Кызылдың аэропортунче дорт шилчиир. Ынчангаш Росавиация ажылды хайгааралга алыр.
Инвестициялыг программаларны ажылдап кылыр
Россия Федерациязының Чазаанга болуп эрткен хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң талазы-биле чугаазы Тываның чурттакчы бүрүзүнүң онза кичээнгейин хаара туткан. Тываның сайзыралының дугайында илеткелге хамаарыштыр Тываның күрүне университединиң экономика факультединиң деканы Вячеслав Кыргысович Севектиң бодалы: «Ноябрь 28-те Москвага, Россияның Чазааның хуралынга болуп эрткен хуралга бистиң республикавыстың Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол Тываның социал-экономиктиг сайзыралының дугайында илеткелди кылган. Чазак Даргазы чугаазынга республиканың чедиишкиннерин айытпышаан, чедимчелиг ажылдаары болдунмайн барып болурун база демдеглээн. Ону чүгле анаа чугаалаарында эвес, а сан-чурагай-биле болгаш кылып болур хире аргаларны база ажылдап көрүп турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдап үндүргени «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге хамаарылгавыс чаңгыс аай эвес болганын бөгүн чажыргаш-даа канчаар. Чамдыктарывыс ооң боттанырынга чигзинип, өскелеривис ийи билээн дагдыныпкаш, ажылдап кирипкен. Бо төлевилелдиң эрткен часкы баштайгы делгелгези ынаныштың көзү болган. Дүүн, декабрь 6-да, «Сүбедей» спорт комплекизинге ажыттынган ийиги делгелге – төлевилел ажыл-агыйжы кижилерниң эрес тура-соруунуң чалбыыжын кыпсып үндүргениниң херечизи.
РФ-тиң Чазааның хуралынга Тываның Баштыңының көдүрген айтырыглары чугула болгаш чогуур үезинде тургустунган деп, экономика эртемнериниң кандидады, РЭА-ның СС-тиң нефть-газ геологиязының болгаш геофизика институдунуң сектор эргелекчизи Ирина Филимонова болгаш экономика эртемнериниң кандидады, РЭА-ның геология болгаш геофизика институдунуң экономика бөлүүнүң удуртукчузу Леонтий Эдер олар санап турар. «Тывада курлавыр чиг эт күчүзү аажок улуг, ону чогумчалыг сайзырадыр болза, регионнуң хөгжүлдезинге өзүлделиг базымны берип болур. Ооң кол үндезини кокстуг болгаш энергетиктиг хөмүр-даш, кобальт, алдын, өңнүг болгаш ховар металлдар, аңгы-аңгы тудуг материалдарының ховар кезектери, суг адааның аржаан суглары болуп турар» — деп, олар санааннар.
Бо чылдың декабрь 3-те чырыкче үнген «Шын» солунга республиканың удуртукчузу Шолбан Кара-оолдуң Россия Федерациязының Чазааның ноябрь 28-те хуралынга чугаазын кичээнгейлиг номчуп, Тываның социал-экономиктиг нарын айтырыгларын ол хуралга көдүрген хөөнүнге дыка-ла таарзындым. Айтырыгларны чурттуң Чазааның мурнунга чидии-биле тургузуп, республикага экономиктиг деткимчеде чедер-четпестерни дорту-биле айыткан-дыр. Ажыы-биле чугаалаар болза, Совет Эвилелиниң (амгы политиктиг байдалды алыр болза – Россияның) составынче Тыва 1944 чылда кирген. Оон бээр келир 1914 чылда чүгле 70 чыл боор. Ол дээрге кижи назыны безин эки четпес үе ышкажыл. ССРЭ үезинде (1944 чылда 1992 чылга чедир, чүгле 48 чыл дургузунда) республикаже, немец-фашизм-биле дайын соонда дыка берге үеде безин хөй акша-хөреңгини киирип, ооң социал-экономиктиг, культурлуг хөгжүлдезинче улуг кичээнгейни салып турган. Ынчан Тыва ылап-ла дүргени-биле хөгжээн. Бөгүн база-ла ындыг дүрген бурунгаар сайзыраар байдал херек. Эң ылаңгыя аар үлетпүр, энергетика, улуг тудуглар тудары дээн ышкаш ажылдарны федералдыг төптүң деткимчези чокка шимчедири берге болбайн канчаар. Тываның социал-экономиктиг байдалын экижидер талазы-биле Россияның Чазаа доктаал-саавырларны хүлээп турганын база дыңнаан бис. Ынчалза-даа ооң күүселдези кошкак. Ол дугайында Шолбан Кара-оол, республикада байдалды сайгарып чугаалажырындан херек кырында ажыл-херекче шилчиир-дир — деп чугаалаан-дыр.
2013 чылдың ноябрь 28-те регионнуң социал-экономиктиг айтырыының талазы-биле Россияның Чазааның хуралынга Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң чугаазы
Хүндүлүг Дмитрий Анатольевич! Хүндүлүг чазак кежигүннери! Тываның сайзыралының дугайында, ооң күчүзүнүң чурттуң экономиказынче салыышкынының дугайында, эң чидиг айтырыгларның дугайында федералдыг чазактың хуралынга сайгарып турары меңээ-даа, бистиң республикавыска-даа принципиалдыг улуг ужур-дузалыг.Бистиң дилээвисти хандырып, Тываның дугайында айтырыгны хүн айтырыынга кииргениңер дээш Силерге четтиргенимни илередирин чөпшээреп көрүңер, Дмитрий Анатольевич. Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезин ханы сайгарганы дээш Игорь Николаевичиге четтиргенимни илередип тур мен. Көргүзүглерниң хөй кезииниң талазы-биле хожудаңгайларның санынга кирип турзувусса-даа, сайзырал темпилериниң талазы-биле ортумак турушту быжыы-биле ээлеп турар бис.
Декабрь 3 — Бүгү-делегейниң инвалидтер хүнү Ноябрь 30-де «Сүбедей» спорт комплекизинге харык-шинээ кызыгаарлаттынган 18 хардан өрү назылыглар аразынга Бүгү-делегейниң инвалидтер хүнүнге тураскааткан спартакиада болуп эрткен. Ону ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика, Аныяктар болгаш спорт яамылары, Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң Тывада салбыры организастап эрттирген. ТР-ниң аныяктар болгаш спорт сайыдының бирги оралакчызы Буян Владимирович Биче-оол, Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң Тывада салбырының даргазы Антонида Доржуевна Ондар чыылган чонга болгаш аалчыларга байыр чедирген.
Аас-кежиктиң дүлгүүрү кайдал? Ону дилээн, ону тыпкан кижи бар бе? Анаакайың, ону дилээн кижи бар дээрзинге чигзинер апарган мен. Чуртталгада кым мен, чүү мен, кижи мен бе деп боданмас, бодун боду танывастааннар бистиң аравыста көвүдээни чажыт эвес-ле болгай. Чоокта чаа-ла чараш, аныяк, арын-шырайы силиг чораан кижини бо кижи таныыр аргажок апарган болгулаар. Эң ылаңгыя херээженнер ындыг болгулаарга, дыка хомуданчыг. Эктинден тыртыпкаш, «Эжим, сен канчап бардың?!» деп чугаалаксааң кээр, хая көрүп келзе-ле, көңгүс өске көрүштүг, бодалдыг, сактырга-ла, четкерге алзыпкан-биле дөмей болур. Ону боду билир ирги бе? Четкер-биле четтинип алган чоруурун каяа билир деп, але. Дыка хөй кижилер арагага сундуккаш, арага четкеринге шалбададып алгаш чоруурун, ооң кулу апаары, шынап-ла, шын-дыр ийин.
Кызылдың Интернационалчы дайынчылар аттыг № 12 школаның орус дыл болгаш литература башкызы Айслу Лаажап «Сибирьниң өнчүзү» Хүндүлүг Алдын демдээниң Кавалери атка төлептиг болган.Сибирьниң тергиин башкыларының байырлыг чыыжы Иркутск хоорайның «Кортъярд Мариотт» аалчылар бажыңының бизнес-төвүнге болган. «Өөредилгениң дээштиин бедидери – Сибирьниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң байдалы» байырлыг хемчег IV Сибирьниң өөредилге ажылдакчыларының съездизинге дүүштүр эрткен. Аңаа Ханты-Мансийск АО-дан Забайкальеге чедир Сибирь федералдыг округтуң 13 регионундан 800 ажыг кижи киришкен.
Декабрь 1 – Бүгү-делегейниң СПИД-ке удур хүнү Бүгү-делегейниң СПИД-ке удур хүнүн 1988 чылдың декабрь 1-де бир дугаар демдеглеп эгелээн. СПИД – эмнеттинмес аарыгларның бирээзи, ону когун үзе эмнээр вакцина-даа, эм-даа бо үеге чедир тывылбаан. 1981 чылдың июнь 5-те АКШ-ка ол коргунчуг аарыгдан аараан кижи бүрүткеттинген. Тываның СПИД-ке удур камгалал болгаш демисел төвүнүң эпидемиология салбырының эргелекчизи Дингер Хом-Отуковна Ондар бистиң корреспондентивистиң айтырыгларынга харыылаан.
Туран хоорайның чурттакчыларының эргелериниң хажыттынып турарын Бии-Хем кожууннуң прокуратуразы илереткен. Кожуун төвүнде мынчага чедир одаттынмайн турар бажыңнарның чурттакчыларының хомудалын Бии-Хем районнуң прокуратуразы хынаан. Бо чылдың сентябрь 11-де Бии-Хем кожууннуң чагырга даргазының «Бии-Хем кожуунга одалга сезонун эгелээриниң дугайында» №213 айтыышкынын езугаар район девискээринге одалга сезону 2013 чылдың сентябрь 15-те эгелээр ужурлуг. Ындыг турбуже Бии-Хем кожуун чагыргазының «Тепловик» МУБ Туран хоорайның чамдык бажыңнарын ам-даа одавайн турар. Ооң уламындан Ленин кудумчузунда №1а, 1б, 2, 6, 9, 16, 18а бажыңнарында, Космонавтылар кудумчузунда № 12, 13, 15, 16 бажыңнарда одалга чок болган, а мурнуку чылдарда оларны чылыдып турган.
Бо чылын Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан «Инженерниң оруу» деп ном чырыкче үнген. Ук номну хоочуннарывыстың хоочуну, ховарларның ховары болуп алдаржып чоруур, кылбаан ажылы чок, чалаттырып, барбаан-баспаан чери чок баштайгы инженерлеривистиң бирээзи, дуржулгалыг удуртукчу, политик Чимит-Доржу Байырович Ондарга тураскаадып бижээн. Номнуң хемчээли бичии-даа болза, ниити утка-шынары-биле Тыва Республикавыстың 1960-1990 чылдарда экономиктиг шалыпкын хөгжүлдезин, чаа-чаа бүдүрүлгелерниң тыптып, тургустунуп турган барымдааларга даянып бижээн төөгү материалы болуп артар улуг ном дээрзинге бүзүрээр мен.
Тыва Республиканың Олимпий одунуң эстафетазын уткуп алыр хүнүнүң бүдүүзүнде Тываның Чазааның Бажыңының бирги хуралдаар залынга массалыг информация чепсектериниң төлээлеринге Олимпий одунуң эстафетазынга тураскааткан парлалга конференциязы болуп эрткен.Аңаа Тываның Баштыңының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак, аныяктар болгаш спорт сайыды Уран-кыс Ондар, Кызылдың мэри Владислав Ховалыг, культура сайыдының оралакчызы Марьятта Бадыргы болгаш от тудукчуларының санынче кире берген чемпион Михаил Оюн, ча адарынга Россияның алдарлыг спорт мастери Елена Достай, Россияның күш-культуразының тергиини Нина Кузьмина, хаак чемпиону Олег Саяаты база эң-не бичии назылыг от тудукчузу, өөреникчи Екатерина Логинова олар киришкен. Ужуражылганы информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсак башкарып эрттирген.
Массалыг информация талазы-биле республика Баштыңының грантылары дээш 2013 чылдың конкурузун ийи номинацияга эрттирген. Оларның бирээзи—«Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылынга тураскааткан эң эки информастыг төлевилел». Бо темаже республиканың массалыг информация чепсектери улуг кичээнгейни салып турарын конкурска кирген чагыглар бадыткаан. Республика аныяктарының «Тываның аныяктары» солун бодунуң арыннарынга «Чүс чылдың хиттери» деп рубриканың адаанга эрге-ажыктарның, сонуургалдарның, чоннуң хөй-ниити сагыш-сеткилиниң солчулгазының чорудулгазын көргүзүп, эрткен чүс чылда бистиң өгбелеривистиң чүнү номчуп, кедип, чугаалажып чораанын, кандыг аъш-чем кол турганын, кандыг техниктиг чаартылгаларны сонуургаарын, амыдыралга ону канчаар ажыглап келгенин көргүскенин онза деп үнелээн.
Бойдус хирленип, төтчеглеттинип, төнүп каар болза, кижи база чиде берип болур деп чүүлдү өзүп орар салгалывыс медереп билир ужурлуг. Ону Тес-Хем кожууннуң Кызыл-Чыраа ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Урана Николаевна Сады бодунуң ажылында колдадып турар. Хөй арга-дуржулгалыг башкы аныяк башкыларга сүме кылдыр дараазында чүүлүн бараалгатты. У.Н.Сады: «Тыва чон үе-дүптен бээр төрээн бойдузунга аажок камныг, хумагалыг чораан. Ону эң-не дээди, ыдык кылдыр көрүп, бойдусту ханы хүндүлеп, эки билир турганы маргыш чок. «Бойдуска хүндүткел, ону «бурганчытканы» езу-чаңчылдар таварыштыр дамчып чедип келген» – деп, эртемденнер түңнеп турар.
Эрткен неделяда республиканың «60 хардан өрү назылыглар» клувунга хоочун башкы Дандар-оол Дулушович Седиптиң чогаадыкчы кежээзи болуп эрткен. Мугур юбилейи эвес-даа болза, башкының 72 харлап турарынга тураскааткан кежээге клубтуң кежигүннеринден аңгыда, ооң эш-өөрү чыглып келген. Залды аян киир каастаан, шиник кеттинген хоочуннар сеткил хандыр ырлажып, хөглеп турлар. Дандар-оол Дулушовичиниң төрел-дөргүлү, ажы-төлү амданныг аъш-чемни белеткеп, улуг назылыгларга делгеп салган. Клубтуң кежигүнү, Сүт-Хөл кожуундан хоочун башкы Анзатмаа Шавырааевна Монгуш бисти уткуп алгаш, «60 хардан өрү назылыглар» клувунуң удуртукчузу Көк-Кыс Оюновна Донгакка чедире берди. Дарганың чугаалап турары-биле алырга, чыл төнүп турда клубтуң ажыл-ижин түңневишаан, ноябрь айда төрүттүнген талантылыг баянистиң чогаадыкчы кежээзин организастап турары бо.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оолдуң эгелээшкини - биле бо чылдың бир айдан эгелеп, ай санында кадык - чаагай чорукту нептередири - биле хүреш маргалдаалары болуп эгелээн. Республиканың бир кожууну ону эрттирерин дагдынып ап турар. Эрткен субботада, ноябрь 23 - те, күш - культураның болгаш спорттуң сайзыралынга тураскааткан хүреш маргылдаазын Тожу кожууну эрттирген. Аңаа киржири - биле “Сүбедей” аттыг спортчу комплекске Тываның аныяк болгаш алдар - аттыг мөгелери чыглып келген. Маргылдааның киржикчилеринге болгаш эрттирикчилеринге Тыва Республиканың Чазааның даргазы байыр чедирген:
Эрткен неделяда Кызылдың мэриязының хуралдаар залынга ноябрь 28-тиң хүнүнде болур Олимпий одунуң эстафетазының база ооң белеткелиниң үезинде найысылалдың иштинге оруктарны түр када дуглаар болгаш айыыл чок чорук талазы-биле «Олимпий одунуң эстафетазы Кызылда» деп брифинг болуп эрткен. Аңаа массалыг информация чепсектериниң төлээлеринге Кызылдың мэриязының корум-чурум хажыдыышкыннарын болдурбас талазы-биле килдистиң начальниги Юрий Лицкевич база РФ-тиң Кызыл хоорайның ИХЯ эргелелиниң хөй-ниити чурумунуң камгалалының талазы-биле полиция начальнигиниң хүлээлгезин күүседип турар Орлан Сарыгбай олар кол болуушкун хүнүнде эртер хемчеглер программазының база полицияның эрттирери ажылдың дугайында медээ-биле таныштырган. База ол ышкаш журналистерге автотранспорт шимчээшкиннериниң схемазын көргүскен.
Бистиң республиканың бут кырынга тургустунуп, бот-тускайлаң байдалды чедип ап турган үезинде артып калган төөгүлүг чүүлдерниң бирээзи болза, 1924 чылда кеземче-шүүгү херектери болур. Ында кеземче, негелде, күүселде, оон туржук, өг-бүле эргелерин кииргени солун. Амгы күштүг болуп турар кеземче херектериниң 1924 чылдың ол кеземче-шүүгү херектери-биле дөмейлешкек чоруун көөрү амгы үеде солун болуп турар. Таңды-Тываның кодекизинде мындыг одуруглар бар: «Угаан-медерели четпес аарыг кижи херекти медерели чок тургаш, кылыр болза, ону шиитпес. Ындыг кижиге эмчи дузазын чедирер херек. Эзирип алгаш, херек үүлгеткен кижи ону медерелдиг-даа, медерел чок-даа кылыр болза, анаа кижини ышкаш кеземчеге онаар». Ол дүрүм ам-даа күштүг болгай: херек үүлгеткен кижиге эзирик болганы-биле дээш кандыг-даа келдерел көргүспес, ылаңгыя эзирик чорааш, орук шимчээшкининиң дүрүмнерин хажыдып, транспортту шын эвес ажыглаар болза, херекти харын-даа аартадырынга барымдаа болур.
Чоокта чаа «Шын» солунга (№92, 2013 ч., август 10) В.Конгарның «Оюн, тоол делегейи» деп материалын сонуургадым. Ында совет үеде кыстырган сураглыг эртемден, педагог В.Сухомлинскийниң сөстерин парлаан: «Чаш уругнуң сагыш-сеткил амыдыралы чүгле оюн, тоол, хөгжүм болгаш чогаадыкчы бодал делегейинде чурттап турар болза, бүрүн үнелиг деп санаттынар, а ол бүгү чокта, ол кадып калган чечек-биле дөмей». Бо сөстерни Эрзинниң Булуң-Бажы сумузунуң Кызыл-Сылдыста «Челээш» уруглар садының бажыңының ханазында бижээн дээн. Оон ыңай уруглар садының эргелекчизиниң хөй үе иштинде ак сеткилдиг ажылдап, чаш уругларны ногаа өстүрүп, кат-чимис чыырынга, тодаргайлаарга, күш-ажылга өөредип турарын бижээн. «Оюн, тоол делегейин» оон черле тып чададым.
Ноябрьның 16-17 хүннеринде Кызыл кожууннуң Сукпак суурунуң көдээ Культура бажыңынга Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ыраажы Михаил Айыжының шаңналы дээш республика чергелиг бирги ретро ырлар мөөрейи («Эрткен үе ыры-хөгжүм — эгээртинмес байлаавыс-тыр») болуп эрткен. Бо төлевилелди республиканың Улусчу чогаадылга төвү, Кызыл кожуун чагыргазының культура эргелели, Сукпак суму чагыргазы болгаш Айыжыларның өг-бүлези демнежип организастаан. Ооң сорулгазы – эрткен үениң сагыш-сеткилди доюлдуруп кээр уттундурбас, чараш ырларын чонче катап ээлдирип, Тываның композиторларының чогаадыкчы ажылы-биле чурттакчы чонну улам ханы таныштырып, улус аразында ыраажы салым-чаяанныгларны илередип тывары.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол ТР-ниң Тудуг болгаш коммунал ажыл-агый чаартылга яамызының сайыды Владимир Саттың ажылындан халажыр дугайында билдириишкинин хүлээп алган. Сайытты ажылындан хостаан дугайында медээни бо хүнгү Чазактың аппарат хуралынга дыңнаткан. Ооң кол чылдагаанын Тываның Баштыңы сайыттың харыылап турары тудуг адырында тургустунуп келген нарын байдалдар дээш халаанын айыткан. Чаа туттунуп турар объектилер кошкак хайгааралда, авария соонда катап тургустунар ажылдарның удуртулгазы чедимче чок болганын демдеглээн.” Чазактың мурнунда улуг сорулгалар салдынган болганда, анаа - ла хол дашты - биле ажылдаары чедишпес. Коммуналдыг ажыл - агыйга суг болза, күштүг өскерлиишкиннер негеттинип турар. Ону чедир кылып чоргузарынга сайыттың үе - хуусаазы чедер турган ” - деп, Чазактың даргазы санап турар. Тываның Баштыңы сайыттың эрге - дужаалын күүседиринге конкурсту чарлаарын, ажылдап болгу дег улус - биле чугааны боду чоргузарын, тудуг ажыл - агый угланыышкынында ажылдар хөй болганы - биле шиитпирни дарый хүлээп алырын дыңнаткан.
Тываның эргим ие-херээженнери! Республиканың бүгү эр кижилериниң өмүнээзинден кайгамчык байырлал-биле — Делегейниң Ие хүнү-биле силерге чүректиң ханызындан изиг байырны чедирерин чөпшээреп көрүңер! Чырык чер кырынга төрүттүнгенивис дээш өөрүп четтирип чоруурувус, чугаалап эгелеп чорааш адаарывыс баштайгы сөзүвүс болур, амыдыралче базымнарны холундан туттунуп алгаш эгелээривис кижиге ханы хүндүткелди бөгүн көргүзүп турар бис. Кижиниң салым-хуузу кандыг-даа болур болза, ооң амыдыралының бүгү дургузунда эң төрээн болгаш чоок кижизи авазы болуп артар.
«Шын», «Тываның аныяктары», тыва радио, телевидениеге ажылдап турган чылдарымда чогаадыкчы журналистерниң улуг-бичии бүгү салгалдарының арга-дуржулгазын көрүп, чагыг-сүмезин дыңнап, мерген сөстүң мергежилинге өөренип, эгин кожа эдержип, кады ажылдап чорааным кажан-даа уттундурбас. Оларның аразында чоргаарланыр коллегаларымның бирээзи – мөңге меңгилиг Мөңгүн-Тайга кызы Лидия Херлииевна Иргит. Ол биче сеткилдиг, оожум-топтуг, эртем-билиглиг, дузааргак, хүлээнген херээнге бедик харыысалгалыг болгаш эчизинге чедир бердинген кижи. Чаңгыс домакка түңней сөглээрге, онза, бүдүштүг кижи.
Тыва Республика Россияның өске 82 региону ышкаш, бодунуң девискээринге Олимпий одун хүлээп алырынга белеткенип турар. Республиканың найысылалы Кызыл хоорай эстафетаның киржикчизи болганда, улуг харыысалганы онааган. Тыва чуртка болур улуг болуушкуннуң кол киржикчилери – Олимпий одунуң тудукчуларының дугайында тайылбырны Тыва Республиканың Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамының сайыды Уран-кыс Сергеевна Ондардан алдывыс.
Адалар хүнүнге тураскааткан «төгерик столдуң» ажылынга киржир дээн кижилер ноябрь 21-де дүъш соонда Тываның Чазааның Бажыңынга чыглып келген. Олар колдуунда кожууннарда болгаш сумуларда адалар чөвүлелдериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның төлээлери, Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг хөгжүлдезинге боттарының төлептиг үлүүн киирген, ажыл-херээ, ат-сураа чонга эки билдингир күш-ажылдың хоочуннары, культураның болгаш уран чүүлдүң ажылдакчылары. Оларның аразында күш-ажылчы чедиишкиннери бүгү Тывага диңмиреп турган хоочун малчын Иван Симчитович Дансурун, республикага ча спортун сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун киирген Евгений Тутатчиков, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң ачазы Валерий Кара-оол, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, чурукчу, ус-шевер Эрес-оол Байынды дээш, өскелер-даа.
Социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол-кол көргүзүглериниң талазы-биле өзүлдениң темпизи Тывада турум болуп артпышаан. Ол дугайын ноябрь 19-та Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга, 9 айларның түңнелин чугаалажып тургаш, демдеглээн.Республиканың Экономика яамызының дыңнатканын езугаар алырга, боттуң бараан бүдүрүлгезин өстүреринге 2013 чылдың чугула төлевилели — «Бир суур — бир бүдүрүлге» улуг ужур-дузалыг болган. Губернатор төлевилелин күүседип турар үеде көдээ черге чондан сүт хүлээп алыр 20 пункт ажыттынган, дыка хөй сайгарлыкчылар чалаң сүт болбаазырадыр, хымыс болгаш сүттен национал чем белеткээр, эът болгаш балык болбаазырадыр, кондитер цехтерин ажыдар ажылдарже кирген.
Баян-Тала сумузунуң дугайында төөгүп-бижип эгелээр мурнунда чонумга, номчукчуларымга билдингир болзун дээш, Тыва Республиканың төп архив шыгжамырындан бүгү назынын партия ажылынга бараалгаткаш, сөөлүнде хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, партархивке ажылдап турган Баян-Тала оглу Базыр Давааевич Монгуштуң архив шыгжамырындан тыпкан, таңма баскан доктаалын таныштырайн: 1928 чылдың сентябрьда Тываның араттың революстуг намының VII дугаар Улуг Хуралының доктаалы: Улан-Хаан-Ула, Кызыл-Хаан-Даг кожууннардан 13 сумуга чарар. Ооң иштинде Баян-Тала сумузу. Бистиң өгбелеривис Баян-Тала дээрге моол сөс дээр чораан. Тыва дылче очулдурарга «бай чер» азы «бай хову» дээн.
Ноябрь 17-де Россияның участок төлээзиниң хүнүнге болгаш участок төлээлериниң албанының үндезилеттингенинден бээр 90 чылынга тураскаадып, «Полицияның участок төлээзиниң чаңгыс хүнү» деп, солун акцияны ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албаны организастаан. Айыткан хүнде болгаш шакта РФ-тиң ИХЯ-зының Кызыл хоорай талазы-биле эргелелинге ИХЯ-ның хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү, Тываның Улустуң артизи Станислав Ириль болгаш массалыг информация чепсектериниң төлээлери чыглып келдивис. Кызыл хоорайның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң полициязының начальнигиниң оралакчызы Орлан Сарыгбайның ажылдаар өрээлинде хоорайның участок төлээлери чыглып келген болду. Олар ажылдап үнериниң бетинде дүүнгү хүннүң дугайында байдал-биле таныжып ап, бөгүнгү чаа даалгаларны хүлээп алыр.
Амгы үеде техниктиг сайзыралдың ажык - чарлыг чоруу - биле чергештир, республиканың бюджет айтырыгларын база - ла ындыг ажык байдалда сайгарып турар болганда, информация шөлдеринге хөй - ниитиниң ажыглаар хөреңгизиниң дугайында чаңгыс аай билдингир медеглелдер турарын чедип алыры - биле, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол Интернетке “чоннуң бюджеди” деп тускай портал турарын айыткан: “ - Республиканың чурттакчыларынга бюджет бөдүүн болгаш билдингир турар ужурлуг. Бюджеттиң кандыг адырларынче каш түңнүг акшалар чоргузуп турарын, кандыг тңнелдерни чедип алыр сорулгалар ында салдынганын болгаш кандыызы чедип алдынганын билдингир кылдыр парлааш, “Чоннуң бюджеди” деп порталды тургузары чугула. Бистиң чаңгыс чер - чурттугларывыс чүгле бюджетти билип алырындан аңгыда, чарыгдалдар кезээ канчаар чарыттынып турарын болгаш оларның шын ажыглаттынып турарын сайгарып, оон боттары түңнелдер үндүрүп болур аргалыг турар ужурлуг”
2014 чылда болгаш 2016 чылга чедир үеде бюджет талазы - биле хөй - ниити дыңнаашкыннары Тываның Чазаанга болган. Тыва Республиканың Бюджет, үндүрүглер болгаш сайгарлыкчы чорук талазы - биле комитединиң удуртукчузу Маргарита Чульдумнуң даргалаашкыны - биле эрткен хөй - ниити дыңнаашкыннарынга республиканың Чазааның болгаш парламентиниң кежигүннери, ведомстволарның болгаш албаннарның удуртукчулары, муниципалдыг тургузугларның болгаш кожуун чагыргаларының баштыңнары, Саналга палатазының болгаш хөй - ниити организацияларының төлээлери киришкен.
Тываже ужуп турар авиарейстер кылып турар самолеттарның айыыл чок чоруун хынаарының дугайында албан - ёзузунуң чагаазын Тываның Баштыңы чоруткан. Казаньга болган халаптың дугайында Шолбан Кара - оол дыңнап каан соонда бодунуң "Вконтакте" арнынга мынчаар бижээн: Казаньга ол коргунчуг халап болуп турар үеде Бакудан ужуп чоруп орган мен. Тудуг материалдарының бүдүрүлгезинге инвестиция кииреринге белен компаниялар - биле чугаалажыышкыннар кылыры - биле болгаш бүдүрүлге шөлдеринге баары - биле дүүн кежээ ужудуп үндүм. Оон мындыг коргунчуг халап болду...
“Казаньда коргунчуг халап болган! Амы - тынындан чарылганнарның чоок болгаш төрел кижилеринге кажыыдалды Тыва Республиканың бүгү чурттакчыларының өмүнээзинден илередип тур бис. Улуг оглун чидирген адага, мээң коллегамга, Татарстанның Баштыңы Рустам Нургалиевич Миннихановка кажыыдалдың онза сөстерин илереттим” - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол социал четкиге бижээн. “Татарстан” авиакомпанияның 363 дугаар рейизин күүседип чораан, бортунда 44 пассажирлиг, 6 экипаж кежигүннерлиг “Боинг 737” деп самолет Москваның “Домодедово” аэропортундан ужуп үнгеш, Казань хоорайның аэропортунга хонуп бар чорааш, ужудуп үнер - хонар шөлге ноябрь 17 - де 19.26 минута турда кээп дүшкен болгаш өртени берген.
Улуг - хүнде, ноябрь 17 - де, Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мөген - Бүренге катап туткан культура бажыңының ажыдыышкыны болур. 2013 чылдың май айда күштүг хаттың уржуундан электропроводтар каттышканының туңнелинде көдээ культура бажыңы өрттенген турган. Тываның Баштыңы сумунуң болгаш кожууннуң чону демнежип алгаш, ачы - буян марафоннарын кылып чоргузуп турарын көргеш, Тыва Республиканын культура Ямызы таварыштыр «Культура болгаш уран - чүүлге 2013 - 2014 чылдарда Күрүне дузаламчызы» - деп программа таварыштыр 9 млн рубльди тускайлап дузаны каткан. Кожуун бюджединден 900 муң рубльди тус чер бюджединден тускайлаан. Кыска хуусада туттунган культура одааның ажыдыышкынынга Шолбан Валерьевич байыр чедириишкинни чоргускан.
Бистиң Тывавыстың агаар-бойдузу кончуг кадыг-шириин болгаш чер ажылы агаар-бойдустан кончуг хамааржыр. Ону 2012 чылда болган каңдаашкын база катап бадыткаан. Ынчан бүгү тараа шөлүнүң 5,7 гектары азы 20 ажыг хуузу каңдаашкынга алысканындан 4,4 муң тонна тарааны чидирген бис. Ооң когаралының өртээ 27,1 млн. рубль болган.
Эки дүжүттү алыр дизе, чүгле суггаттыг черлерге тараа культураларын чажары албан апаар-дыр. А амгы үеде бисте бар гидротехниктиг база суггарылга системаларының дериг-херекселдери-биле чүгле 33,2 муң гектар черни суггарып болур бис, ол бистиң хереглелдеривиске оранчок чедишпес. Ынчангаш Көдээ ажыл-агый яамызы 2020 чылга чедир көдээ ажыл-агыйны сайзырадырының база ооң продукциязының рыногун тургузарының үр хуусаалыг улуг программазынга немей тараа шөлдеринге суггарылга системаларын тударының немелде программазын база ажылдап кылган.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин 2012 чылдың декабрь 30-де «РФ-тиң инвалидтерниң социал камгалалының» дугайында Федералдыг хоойлуда немелдени киирген. Ында бо чылдың январь 1-ден эгелеп РФ-те имнээр күрүне дылы немешкен.
Россияның кулаа дыңнавастар чөвүлели ниитилелдиң дыңнавас кижилериниң нарын айтырыгларын кичээнгейге алыры-биле тургустунган. Имнээр очулдурукчулар профессионал байырлалын октябрь 31-де демдеглээр. Олар кулаа дыңнавас кижилерге юридиктиг, экономиктиг, социал ачы-дузаны чедирип турар. Ынчангаш олар — дыңнавас кижиниң «кулаа».
Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдиринде «Азияның төвү» тураскаал — чүгле Кызыл хоорайның эвес, а бүгү республиканың онза солун чери. Тураскаалдың мрамордан кылган 2 метр таваанда делегейниң диптерин хевирлээн улуг шардан дээрже үш кырлыг 10 метр суурга дүндүүштелип үнген.Тураскаалда тыва, орус, англи дылдарда «Азияның төвү» деп чайырлап бижээн.
Азияның географтыг төвүн аргыжылга оруктарының инженери, Каа-Хемниң шинчилел ажылдарының партиязының даргазы В.М.Родичевтиң Санкт-Петербург хоорайга 1910 чылда чырыкче үнген «Урянхай крайның дугайында очерк» деп номунда эң баштай бижээн. Англичан доктор Проктор XIX вектиң 90 чылдарда Урянхай девискээринге албан-биле келгеш, Салдам суурга Г.П.Сафьянов дээр байның коданынга Азий диптиң төвүн херечилээн даш чагыны тургускан.
Ноябрь 4 – Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү. Бо байырлалды 1612 чылда Кузьма Минин биле Дмитрий Пожарскийниң башталгазы-биле чоннуң ополчен шерии Москваны поляк эжелекчилерден хостаан төөгүлүг болуушкуннарга тураскаадып тургускан.2004 чылдың декабрьда Россияның Президентизи Владимир Путин «Россияның шериг алдарының (тиилелгелиг хүннер) хүннериниң дугайында» Федералдыг хоойлунуң бирги чүүлүнге өскерилгелер киирериниң дугайында» Федералдыг Хоойлуга ат салганының соонда Россияга бир-ле дугаар бүгү чоннуң бо чаа байырлалын 2005 чылдың ноябрь 4-те демдеглеп байырлаан.
Бо чылдың ноябрь 4-те Кремльге Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле холбашкан хүлээп алыышкын болган. Аңаа Владимир Путин Россия-биле найыралды, кады ажылдажылганы быжыглаарынга, культура харылзааларын сайзырадырынга улуг салыышкыны дээш чамдык даштыкы хамаатыларга Россия Федерациязының күрүне шаңналдарын тывыскан.
Дүүн Чазактың аппарат хуралы амыдырал - чуртталгазындан эрте чарлып чоруткан Мөңгүн - Тайга кожууннуң чагырга даргазы Алексей Ооржакович Очур-оолдуң чырык адынга тураскааткан кажыыдалдың минутазындан эгелээн. Кадыының байдалы баксырап турган - даа болза, ол амыдыралының сөөлгү хүнүнге чедир харысаалгалыг ажылынга ажылдап турган. Чуртталгазының сөөлгү хүнүнде малчыннарның кыштаглаашкынга белеткелин хынап чорааны - Алексей Ооржаковичиниң шудургу ажыл - агыйжы, даанган ижинге бердинген чоруунуң көскү херечизи. Алексей Ооржакович Очур-оол октябрь 26 - да, 55 харлыында хенертен мөчээн. Ол 1959 чылдың октябрь 1 - де Тыва АССР - ниң Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мугур - Аксы суурга төрүттүнген. 1982 чылда Красноярскиниң күрүнениң башкы институдун дооскан, 1996 чылда Россияның Федерациязының Президентизиниң чанында Россияның күрүне албанының академиязынга “күрүне болгаш тус - чер удуртулга” деп мергежилин чедип алган.
Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузу — Тываның бир өзүп-сайзырап, үениң аайы-биле чаарттынып олурар суурларының бирээзи. Актың чагырга даргазы Иван Оттук-оолович Куулар бодунуң чаңгыс чер-чурттугларының дугайында чоргаарал-биле чугаалап олурар:
– Ак сумузу Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринде. Ында ниитизи-биле 845 кижи чурттап турар. Уруг-дарыывыс суурнуң уруглар садында, ортумак школада хаара туттунган. Школада 100 өөреникчи бар, эмнелге ажылдап турар. Дөң-Терезинден чонувустуң чоргаа-ралын кыптыктырып чоруур ат-алдарлыг улус-даа үнген. Ада-чурттуң Улуг дайынынга эки туразы-биле Монгуш Шет болгаш Чот ийи алышкылар киришкеш келген.
Россияның протекторадынга Тываның киргенинден бээр мугур 100 чыл, Кызыл хоорайның таваан салганындан бээр база 100 чыл болурун билир болгай силер. Россия чергелиг улуг байырлалга белеткенип тургаш, херээжоктар диртип чорааннарывыстың херээженнер болу бергенин, оларга күрүнениң эң дээди шаңналын – Маадыр ие атты тыпсып турар апарганын уттур эргевис чок. Тыва дылда «херээжок» биле орус дылда «женщина» деп ийи аңгы чоннуң ийи аңгы уткалыг ийи сөзүнүң бирги-бирги чартыын Пальмбах баштаан эртемденнеривис 1930 чылда бириктириптерге, «херээжен» деп чаа сөс тывылгаш, базымчага чораан кыс чонга эр кижи-биле дең эргени берген.
ТР-ниң Национал музейинге Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, ТР-ниң Күрүне шаңналының лауреады, Россияның алдарлыг чурукчузу, «Москва 850 харлаан» медальдың эдилекчизи Эрес-оол Байындының 65 харлаанынга тураскааткан ийи дугаар хууда делгелгези болган.Э.Б.Байынды – алдарлыг чурукчу (даш-чонукчузу) өг-бүлениң ажыл-херээ-ниң уламчылакчызы. Ооң ат-сураглыг адазы Байыр Сарыгович Байындыга – «РСФСР-ниң И.Е.Репин аттыг Күрү-не шаңналының лауреады» атты 1972 чылда тывыскан. Бодунуң ынак ажыл-херээнге ол оглун өөредип каан. Ачазы биле кырган-ачазы ат-сураглыг улусчу ус-шевер Монгуш Черзи ажылдап орда, бичии Эрес оларны көрүп, чонар-даштан дириг амытаннар, мал-маган канчаар «дирлип» кээрин магадап чорааш, школачы үезинден-не оларны өттүнүп чуруурунга, чонар-даштан чазаарынга ынак апарган.
2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның 100 чылдарының юбилейлеринге белеткелде Улуг-Хем кежир көвүрүгден Чүргүй-оол кудумчузунга чедир база ооң чоогунда девискээрниң чаартылгазы чугула черни ээлеп турар. Амгы үеде кол ажылдар парк девискээринде: септиң эриктерин бетоннап, ооң дүвүн улам ханыладып, аштап-арыглап турар. Септиң эриин дургаар ыяштарны кезип каапкан, паркче кирер кол эжиктен «Алантос» ресторанга чедир дөрт кырлыг ыяштарны салган. «Кызыл партизаннар» тураскаалын долгандыр база кырлыг ыяштарны дөжей салган. «Азияның төвү» тураскаалдың чанынга турар чаа ресторанның тавааның оңгарын каскан. Сесерлигде эрги асфальт шывыын ап каапкан. Күрүнениң биче хемчээлдиг хемелер инспекциязының оран-бажыңын бускан.
Октябрь 16-да, орук ажыл-агыйының ажылдакчыларының профессионал байырлалының бүдүүзүнде, Кызылдан Абаканче углай оруктуң 40 дугаар километринде Бегреда деп черге экскаватор, автогрейдер, чиик база аар чүък машиналарының чолаачыларының аразынга мөрей болуп эрткен.4 чыл улаштыр эртип турар мөрейге республиканың билдингир тудуг организациялары«Восток» КХН-ниң, Туран хоорайның ДЭП-364-түң база «Сибирьниң оруктары» КХН-ниң Абакан хоорайда баазазының ажылдакчылары киржир дээш чедип келген. Аарыкчылар база-ла хөй. Оларның аразында Кызыл хоорайның транспорт техникумунуң «автооруктар тудуу» салбырының 3-кү курузунуң студентилери база бар.Мөрейни Федералдыг орук агентилелиниң федералдыг күрүне албан чери «М-54-Енисей» автомобиль оруунуң Тыва Республикада эргелели эрттирген. Кол сорулгазы — орук ажылдакчыларының мергежилин бедидери, арга-дуржулга солчуру, аныяк-өскен аразынга орукчунуң ат-алдарын көдүрери.
Олимпий одунуң Эстафетазы Тываның найысылалынга ноябрь айда келир.
Россияның сөөлгү элээн каш чыл дургузунда белеткенип келгени «Сочи 2014-түң» Олимпий одунуң Эстафетазы Москвадан үнүпкен. 123 хонуктуң дургузунда Эстафета чурттуң 2900 хоорай, суурларын таварыыр. Ниитизи-биле Олимпий оду 65000 ажыг километрни эртер, ону автомобильдер-биле, поездилер-биле, самолеттар-биле, оон туржук үш аът кошкан орус терге-биле болгаш ивилер-биле чедирер.Чаңчыл езугаар Олимпий одун Грецияга кывыскан, октябрь 6-да ону Москвага эккелген. Бүгү чуртту дургаар эрткеш, Эстафета Москвадан Сочиге чедерде, бистиң чуртувустуң төөгүлүг, культурлуг болгаш онза чараш черлерин эртер, оларның аразында Ясная Поляна, Курштуң Россия талазында кезиин, Авачин вулканнарын болгаш Кижиде музей-заповедникти таварыыр. Чаа 2014 чылды Эстафета Россияның эң чараш хоорайларының бирээзи — Татарстанның найысылалы Казаньга уткуур. Ону эрттирип турарларның бодалы-биле алырга, Эстафетаның оруунга Россияның чурттакчы чонунуң 90 хире хуузу таваржыр, ынчангаш бистиң чуртувустуң 130 миллион чурттакчызы Эстафетаның киржикчилери болгаш көрүкчүлери болур аргалыг.
Эрткен неделяда ТР-ниң Иштики херектер яамызынга орук озал-ондааның талазы-биле кем-херек үлгедиишкиннерин канчаар илередип турарының дугайында чугаалашкан. ТР талазы-биле ИХЯ-ның истелге эргелелиниң начальнигиниң оралакчызы—истелге кезээниң начальниги, юстицияның подполковниги Мөңге-Назын Бичелдеевич Мөгедир массалыг информация чепсектеринге тайылбырны берген. 2013 чылдың сөөлгү 8 айында республикага 95 орук озал-ондаа болган. Эрткен чыл-биле деңнээрге, көргүзүглер 10,5 хууга көвүдээн. Бо чылын 49 орук озал-ондаанга 54 кижи амы-тынындан чарылган, ооң иштинде 5 чаш ажы-төл, 16 херээжен. Ол дээрге-ле эрткен чыл-биле деңнээрге, 22 хуу хөй болуп турар. Бо чылын эзирик 23 чолаачының хайы-биле автоорук озал-ондактары болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң республиканың МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле интервьюзунуң уланчызы
Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору: «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелче улуг кичээнгейни салып турар-дыр силер, Шолбан Валерьевич. Ону чоокта чаа, чыл эгезинде эгелээн болгай, ынчалза-даа чамдык түңнелдер амдыгааштан көстүп келген. Ол дугайын чүү деп бодап тур Силер? Шолбан Кара-оол: Ол теманы калбаа-биле чырыдып турарыңар дээш четтирдим. Төлевилелдиң алыс түңнелдериниң дугайын чугаалаары ам-даа элек. Мээң бодап турарым-биле алырга, эгези ам салдынган-дыр. 175 төлевилелди сайгарып көрдүвүс, оларның 105-жин күү-сеткен ийикпе, күүседип турар. Дыт саадын белеткээр дээн төлевилел меңээ аажок таарышкан. Сааттың шынары-даа, ону савалааны-даа чогумчалыг, ону Тывадан дашкаар безин садып болур. Каа-Хем кожуунда суугулар бүдүрүп эгелээн, Мөңгүн-Тайгада мээң аттажым Шолбан Кара-Сал тууйбу бүдүрүлгезинче кирген. Чеди-Хөлде сүттү бүдүрериниң болгаш болбаазырадырының талазы-биле эки төлевилелдер бар, ол продукция тус черниң бараан рыногунда олутту ээлепкен. Дааранылга болгаш суй белек кылыглары хөйү-биле делгеттинген.
Тыва Арат Республиканың ССРЭ-ниң составынче киргениниң 69 чылының бүдүүзүнде Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол республиканың солуннарының база КТРК - ның тус чер филиалының кол редакторларынга интервьюну берген. Келир чылын болур юбилейлерге белеткел дугайында айтырыгдан ол эгелээн.
Роман Тас-оол, «Тувинская правда»: Шолбан Валерьевич, юбилейлерни байырлаарынга чедир хөй-даа эвес үе арткан-дыр – он ай, а кылыр чүүлдер ам-даа хөй. Шыны-биле чугаалап көрүңерем, республиканың курлавырларын болгаш саң-хөө арга-шинээн хөлүн эрттир үнелепкен эвес силер бе?
Шолбан Кара-оол: Чугааны эгелээринге нарын айтырыг-дыр. Билир силер, бедик сорулгалар чокта, эки чогаадыкчы бодал чокта, харын-даа мырыңай, эки турамык чорук чокта, субъектиниң баштыңы азы муниципалитеттиң баштыңы, суурнуң баштыңы дээн ышкаш албан-дужаалдарже семээн-даа ажыы чок деп бодаар мен. Мындыг байдалдарда меңээ үлегер – Сергей Күжүгетович Шойгу. Шак ындыг таварылгаларда ооңмындыг үлегер чугаазы бар: «Чүнү шыдаар сен – ону кыл, ооң соонда чүү-даа болгай аан». Бистиң аравыска чугаалажырга, баштай дээрезинде мындыг бодал база сагыжымга кирген: ооң мурнунда кылып турганы ышкаш, юбилейлерни ынчаар демдеглеп эрттириптер бе: эки банкет, хүреш маргылдаазы, аът чарыжы дээн дижик…
Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди судунга РФ-тиң Дээди судунуң даргазы Александр Кликушинниң киржилгези-биле семинар-хурал болуп эрткен. ТР-ниң Дээди судунуң даргазының оралакчызы Алекмаа Салчак семинарны удуртуп эрттирген. Хуралдың темазы — назы четпээннерниң эрге-ажыын камгалаары болгаш оларга чөптүг дузаны чедирери. Хемчегге район судьяларындан аңгыда, РФ-тиң Суд приставтарының албанының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузунуң оралакчызы Г. Михайлик, Тыва Республикада уругларның эрге-ажыының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ С. Аракчаа, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелиниң даргазы Н. Ховалыг, Хакасияның Дээди судунуң даргазының оралакчызы С. Доможаков дээш, оон-даа өске чалаткан аалчылар киришкен.
Бо хүн Россияның Президентизи Владимир Путинниң төрүттүнген хүнү. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол күрүнениң удуртукчузунуң төрүттүнген хүнүн таварыштыр байыр чедириишкинин чоргускан. Ында бижээни: “Хүндүлүг Владимир Владимирович! Тываның хөй язы - сөөктүг чоннарының болгаш бодумнуң өмүнээмден төрүттүнген хүнүңер таварыштыр сеткилдиң ханызындан изиг байырны чедирип тур бис! Россияның сайзыралы дээш Силерниң кылып чоргузуп турар тура - сорууңар, могаг - шылаг чок энергияңар болгаш ажыл - херек дээш сыныш чок чорууңар бистерге, кижи бүрүзүнге, бедик хамааты туруштуң, ажыл - херекке долузу - биле бердинип, чонунга бараан болурунуң дириг херечи чижээ болуп чоруур Силер. Төрээн чер - чуртунуң салым - хуузу дээш улуг харысаалганы канчаар төлептиг тударын база херек кырында көргүзүп чоруур Силер.
Биче бүдүрүлгелерни чаартырынче Тываның Чазаа улуг кичээнгейни салып турар. Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин республикада шуудаан деп болур. Өвүр кожууннуң 8 биче бүдүрүлгелериниң бирээзи – Ак-Чыраа сумузунда «Чалааты» – бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң механизастаттынган сиген бригадазы. Бо бригаданың кол ажылы – мал чеми сигенни белеткээри. А Сарыг-Хөлде чайгаар үнүп чыдар сигенниң дүжүдү чылдың-на элбек болур. «Чалааты» бот-башкарылгалыг бүдүрүлгениң удуртукчузу – Олег Кончукович Агбаан. Бо бригадаже көдээ ажыл-агыйның тускай эртемниглери, чолаачылар, трактористер болгаш малчыннар хаара туттунган.
Каа-Хем кожуун «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге идепкейлиг киржип турар. Кожууннуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүүн киирип, херек кырында ажылдап ту-рар 17 төлевилелдерни кожуун чагыргазы деткип турар.Оларның бирээзинге Суг-Бажы сумузунуң девискээринде Марат Болай-оолович Салчактың удуртуп турары «Аржаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң (КБК) хымыс фермазы хамааржыр. Ол 1992 чылда тургустунган. Бо ажыл-агыйны Тыва АССР-ниң алдарлыг чылгычызы Болай-оол Базыр-оолович Салчактың салгалдары, ажы-төлү ажыдып, ачазының ажыл-херээн уламчылап турарын демдеглээри чугула.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнүнүң бүдүүзүнде хоочуннар Григорий Ширшин болгаш Григорий Долгополов олар-биле ужурашкан. Григорий Чоодуевич Ширшин 1973 чылдан эгелээш 18 чыл дургузунда СЭКП Тыва обкомун удуртуп келген. Григорий Николаевич Долгополов партия обкомунуң үлетпүр килдизин хөй чылдарда удурткан, обкомнуң ийиги секретарынга база ажылдап турган. Мурнуку салгалдың дуржулгазын кичээнгейге албайн барып болбас деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ону ам-даа хандыр өөренип көөр болгаш амгы үениң байдалдарынга дүүштүр ажыглаар херек. Тываның сайзыралының ийи аңгы үе-чадазын деңнештирип тура, хоочуннар социал-экономиктиг сорулгаларны шиитпирлээриниң талазы-биле Тываның Чазааның күжениишкиннерин чогумчалыг деп үнелээннер.
Шагаан-Арыг хоорайның 125 чыл, Улуг-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 90 чыл болганын байырлаан хүнде харылзааның волокно-оптиктиг шугумун (чаа технологиялар езугаар шил бүдүмелдерден кылган харылзаа шугуму) улуг-хемчилер алган. Ындыг белекти ол кожууннуң чонунга төлевилелге бодунуң 62 миллион рубль түңнүг акшазын киирген «Тывасвязьинформ» ААН берген. Кызыл хоорайдан Шагаан-Арыг хоорайга чедир ханызы 1,2 метр черге 32 удазынныг волокно-оптиктиг шугумну 120 километр черге шөйген. Амгы үеде волокно-оптиктиг кабельди кожуун чагыргазының, Пенсия фондузунуң салбырының, миграция албанының салбырының, №1 школаның, хоорай эмнелгезиниң оран-саваларынче киирген. Ону хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарынга кожарының талазы-биле ажыл ам чоруп турар. Келир үеде ол шугумну кожууннуң чоок суурларынче кожары көрдүнген.
Октябрь 1-де Тывага Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Анатолий Медведевтиң социал айтырыглар талазы-биле блокту харыылаар оралакчызы Ольга Юрьевна Голодец ажыл-агый аайы-биле кээп чораан. Ол бүгү республиканың үр үеде манап келгени болуушкуну – перинаталдыг төптүң ажыдыышкынынга киржип, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле кады кызыл кожааны кезип, байыр чедирген: «Хүндүлүг эш-өөр! Бо чараш оран-бажың чүг-ле Кызыл хоорайны эвес, а бүдүн республиканы каастаан. Силерниң кызымаккай ажыл-ижиңер болгаш бедик мергежилиңер ачызында чаа туттунган оран-бажың үр үеде ажыглалга туруп, буян-чолдуг болур болзун. Тыва Республиканың болгаш Россия Федерациязының төлептиг салгалдары маңаа төрүттүнүп, өзүп-мандыыр дээрзинге идегедим».
Октябрь 1-де РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодец ажыл-албаны-биле Тывага кээп чораан. Чаңгыс хүн дургузунда ол чеди эң чугула социал база тудуг объектилеринге четкеш, ТР-ниң Чазааның Бажыңынга болган хуралга чидиг айтырыгларны сайгарып чугаалашкан. Хөй кижи киржикчилиг хуралга Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Ш. Кара-оол, ооң оралакчылары, социал адырны харыылап турар сайыттар, депутаттар, федералыг девискээр органнарының удуртукчулары киришкен.РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодец-биле кады Россияның Чазааның бүрүн «десантызы» – Россияның культура сайыдының бирги оралакчызы Владимир Аристархов, Россияның кадык камгалал сайыдының оралакчызы Айрат Фаррахов, Россияның социал камгалал база күш-ажыл сайыдының оралакчызы Любовь Ельцова, Россияның өөредилге база эртем сайыдының оралакчызы Вениамин Каганов олар Тывага келгеш, республиканың яамыларынга тодаргай ажылдарны кылган.
Республика девискээринге үргүлчүлелдиг чаъстаашкын шаптыктаан-даа болза, көдээ ишчилерниң холу салдынмайн, кызымак ажылдаанындан мал чеминиң белеткели чедиишкинниг дооступ турар.Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының киирген медээзи-биле, сиген курлавыры 186 муң 516 тонна белеткеттинген, планның 92 хуузу-дур. Чоокку хүннерде 12 муң гектар черде кестинген сигенни ажаап алыры арткан. Бөдүүн мал чеминиң белеткелиниң планын республиканың 6 кожууннары мынчаар күүсеткен: Барыын-Хемчик — 107 хуу, Таңды биле Сүт-Хөл — 104, Каа-Хем, Бай-Тайга болгаш Улуг-Хем — 100 хуу. Бо кожууннарда 114070 тонна сиген белеткеттинген, ол республикада ниити белеткээн мал чеминиң 60 хуузу-дур. Пландан ажыр 2600 тонна сигенни белеткээн. Чеди-Хөл, Тожу, Бии-Хем, Өвүр болгаш Эрзин кожууннарда план күүселдезинге чедир каш-ла тонна арткан.
Тываның күрүне университединиң юридиктиг факультединиң тургустунганындан бээр 10 чыл болганынга тураскааткан байырлыг хурал ол өөредилге чериниң хуралдаар залынга болган.ЮФ-туң юбилейи-биле холбаштыр ооң башкыларынга болгаш ажылдакчыларынга, студентилеринге болгаш аспирантыларынга байыр чедирери-биле ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак, Дээди Хуралдың (парламентизиниң) Даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова, ТР-ниң прокурору Александр Гринев, Россияның Юстиция яамызының ТР талазы-биле эргелелиниң, Тываның юристер ассоциациязының болгаш өске-даа черлерниң төлээлери келгеннер.
Тыва чурттуг Салим Сарыгны Новосибирскиге хулиганнар дерзиизи-биле эттеп эриидээш, өрттедипкеннер, ооң түңнелинде ол кижи амызындан чарылган.Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң «ВКонтактыда» арнынга мынча деп бижээн: «Бистиң кээргенчиг чаңгыс чер-чурттуувус болгаш оглувус дерзии эрииделди эртип шыдаваан. Ону Тываже дүрген эккээр херек. Оолдуң төрел болгаш чоок кижилери-биле улуг чидиригни үлежип тур мен».Новосибирскиге болган ол халап дугайында Салимниң өөнүң ишти Чодураа Чамыяң регион удуртукчузунче бижээн. Олар бичии уруу-биле Новосибирскиге өрээл хөлезилеп алгаш чурттап турганнар.
Алдын казып тып турар черлерниң ажылын республиканың Үлетпүр болгаш энергетика яамызының коллегиязынга сайгарган. 2013 чылдың эрткен сес айларында Тывага 1188,6 килограмм алдынны казып тыпкан, эрткен чылдың бо үезинге деңнээрге, 51,8 хуу өскен. Алдын тывыкчыларының күжениишкинниг ажылының түңнелинде республикада үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи январь — август айларда 103,7 хуу четкен, даг-тывыш үлетпүрүнүң продукциязының деңзигүүрү 38,8 хуу турганындан 40,3 хуу четкен.Тываның девискээринде алдынны үш бүдүрүлге—«Ойна», «Тардан-Голд» КХН болгаш «Тыва» ААН казып тып турар.
Делегейниң хөгжүм хүнүнге
Октябрь 1-ниң хүнүн ЮНЕСКО-нуң шиитпири-биле бүгү делегейниң хөгжүм хүнү кылдыр 1975 чылда чарлаан.Бо делегей организациязынга мындыг саналды киирген улустарның аразында улуг совет композитор Дмитрий Шостакович база бар турган. Ооң-на чылдагааны турган боор, 1996 чылда азы Шостаковичиниң 90 харлаан оюнда бо байырлалды Россияга албан-езузу-биле байырлап эгелээн. Бүгү делегейде байырлалды, янзы-бүрү хөгжүм-биле холбашкан культурлуг хемчеглер эрттирип, демдеглеп турар. Бистиң республикада ындыг кончуг калбаа-биле эвес-даа бол, уран чүүл школаларында, училищелерде ону демдеглеп турар. Моон соңгаар ону калбаа-биле байырлаарын чедип алыры чугула, чүге дизе ыры-хөгжүм чоннуң сагыш-сеткилин сергедир, хей-аъдын бедидер болгай.
Сентябрь 26-да ТР-ниң Чазааның Бажыңынга 2014-2016 чылдарда бюджет политиказының дугайында айыткалды таныштырган калбак хурал болуп эрткен. Аңаа Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, ТР-ниң Чазааның бүгү кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, муниципалдыг тургузугларның удуртукчулары, республиканың бүгү яамыларының, албан-организацияларының төлээлери киришкен.
Шолбан Кара-оолдуң чугаалап турары-биле алырга, 2014 юбилейлиг чылдың бюджедин тургузуп турар болганда, бюджет айыткалын база бо үеде кылыры таарымчалыг.
Эрткен неделяда ТР-ниң Дээди Хуралынга Моолдуң Убса-Нур аймааның хамааты Төлээлекчилер хуралының депутаттарын ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары хүлээп ап, ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирген.Ужуражылгага ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы К. Даваа, оралакчызы О. Кольчикова болгаш Моол таладан Убса-Нур аймактың хамааты Төлээлекчилер хуралының Даргазы Ч.Чимэд, чурттакчы чон ортузунга кадык, чогаадыкчы база күш-ажылчы хүрээлелди тургузар болгаш социал хөгжүлде талазы-биле комитеттиң даргазы Ц. Алимаа, тус черниң эрге-чагырга органнары база өске-даа организациялар-биле хамаатыларның кады ажылдажылгазының талазы-биле комитеттиң даргазы С.Амраа, хамаатыларның айыыл чок чоруун хандырар база эрге-хоойлуну, корум-чурумну камгалаар айтырыглар талазы-биле комитеттиң даргазы Н.Бүрен, долгандыр хүрээлелдиң айыыл чок чоруунуң база экологтуг дең-дески чоруунуң талазы-биле комитеттиң даргазы Э. Баатарсан болгаш өске-даа депутаттар киришкен.
Республиканың хоочуннары хар-назыны дөгүй бергенин тоовайн, хөй-ниити амыдыралынга идепкейлии-биле киржип турарлар. Оларның ол идепкейи улам калбарып, кожууннарда, сумуларда хоочуннар чөвүлелдери тургустунуп, көвүдеп орар. Хоочуннар чөвүлелдериниң кежигүннериниң чон аразынга чорудуп келген хөй-ниитижи ажылының ачызында аныяк-өскенниң кижизидилгезиниң, корум-чурум айтырыглары, харын-даа мырыңай «Спортту – бажыңнар чанынче» деп төлевилел чедиишкинниг шиитпирлеттинип турар. Ажыл-ишти, хөй-ниитижи амыдыралды углап-баштаарынга хоочуннар улуг арга-дуржулгалыг боорга, оларның санал-оналдарын тус черлерниң удуртукчулары кичээнгейлиг дыңнаар, хүн бүрүде ажыл-херектеринге ажыглап келген.
Тываның хүндүлүг хоочуннары болгаш пенсионерлери!
Делегейниң Улуг назылыг кижилер хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер!Ол байырлал — чаңгыс демниң болгаш салгалдарның уламчылаашкынының, кижи төрелгетенниң амыдыралы-биле тудуш апарган үелерниң үзүк-соксаал чогунуң демдээ-дир. Боттарының эрес-шудургу күш-ажылы-биле бистиң чуртувусту, республикавысты, бистиң хоорайларывысты болгаш суурларывысты сайзыраткан кижилерге хүндүткелди ол хүн көргүзүп турар бис. Хөй-ле төөгүлүг болуушкуннарның херечилери болган, бүгү чурт-биле кады бергелерни болгаш шылгалдаларны шыдап эрткен, бистиң чуртувустуң болгаш төрээн республикавыстың чечектелиишкини дээш күжүңерни берип келген силер.
«Шупту бир дем-биле» деп чаагай сеткил марафонунга киришкен Тываның чурттакчыларының харам чогун ыраажы Валерия магадап көрген.Сентябрь 29-тан эгелеп бирги каналга Бүгү-россияның «Шупту бир дем-биле» деп чаагай сеткил марафону эгелээн. Чурттуң чону 4447 дугаарже СМС-тер чорудуп, Ыраккы Чөөн чүк регионунуң чурттакчыларын деткип турар-лар. Үер-чайык элээн каш муң кижиниң бажыңнарын үреп каапкан. Чыгдынган акша-хөреңги-биле төп телеканал когараан кижилерге дүрген туттунар бажыңнар тудуп бээр деп шиитпирлээн.
«Регионнар клуву» федералдыг эксперт четкизи РФ-тиң субъектилериниң удуртукчуларының ажыл-чорудулгазының ээлчеглиг үнелелин парлаан. Сентябрь 16-дан 22-ге чедир МИЧ-лерге ат-сывы хөй үнүп турган дараазында 4 удуртукчуну эки деп демдеглээн:
Буура дааның мөңге сыннарының эдээн тырткан хүн үнер чүгүнде ыдыктыг Хайыраканга чаглактанган дег, тайбың сайзыраан үнүш-дүжүткүр, бай-байлак ховунуң ортузунда сайзанак дег чараш хоорай Шагаан-Арыг аалчыларны байырланчыг уткуп алган. Арыннарында өөрүшкү чайнаан улуг-бичии чоннуң каас-шиник кудумчуларда хөйүн! Оларның аразында чайгы шыкта өң-баазын чечектер дег, чаптанчыг чаштар, артистер, спортчулар база республиканың кожууннарының төлээлери бөлүк аайы-биле чыскаалыпкан.
Өртке удур эки тура командаларынга өрт өжүрер техниканы байырлыг байдалга дамчыдарының езулалы Кызыл хоорайга болган. Зил-131-ниң баазазынга кылдынган арс-14 деп алды машинаны өртке удур техниказы чок суурларга дежурныйлаашкын эрттирер кылдыр берген. Машина бүрүзүн өртке удур дайынчының үш комплект хеви-биле четчелээн. Машиналарның дүлгүүрлерин муниципалдыг тургузугларның удуртукчуларынга Чазак Даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады хүлээдип берген. Зил-131 деп автомобильдерден аңгыда, ХК болгаш ОБ агентилели 12 «Robin Koshin» деп мотопомпаны база дамчыдып берген.
Бо чылын регионнар аразының «Улуг-Хем хүнү» экологтуг байырлалын Тывага демдеглээр. Ооң кол хемчеглери сентябрь 28-те Кызылга Красноярск крайның болгаш Хакасияның төлээлериниң киржилгези-биле болуп эртер. Совет Тываның 5 чылы стадионнуң баарында шөлге чурттакчы чонну солун оюн-тоглаа программазы манап турар. Аңаа Красноярскиниң, Хакасияның, Тываның чогаадыкчы коллективтериниң концертинден аңгыда, күчүлүг Улуг-Хемге тураскааткан чуруктарны болгаш чоннуң ус-тывыжын делгээр. Шөл кухнязын база организастаар, күзелдиг чон балык мүнүн ижер аргалыг. Байырлалдың хүндүлүг аалчылары дээрге-ле, «Улуг-Хем — бичии чораан үемниң хеми» чогаадыгга, «Улуг-Хемге аян-чорук» чурулга мөөрейинге тиилээн өөреникчилер болур.
Тываның лицей-интернады ТР-ниң Чазааның болгаш Өөредилге, эртем болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле яамызының 1993 чылда кады ажылдажылгазының ачызында тургустунган. Күрүнениң инновациялыг өөредилге чери 2006 чылда «Өөредилге» деп мурнады хөгжүдер национал төлевилелге тиилээш, хөй-ниитиниң деткимчези-биле лицей деп эрге-байдалды албан-езузу-биле чаалап алган. Лицейниң ажыл-чорудуунуң өөреникчилерге билиг бээр талазы-биле бедик деңнелдиин ооң доозукчуларының чедиишкиннери херечилеп турар.
«2013—2015 чылдарда гуманитарлыг эртемнер талазы-биле эртем шинчилелдериниң күрүне деткимчези» республиканың тускай сорулгалыг программазынга өскерилгелерни регионнуң Чазаа киирген. Ол өскерилге езугаар программаның акшаландырыышкынын 60 млн. рубльге өстүрген (16 млн. 678 муң рубль турган болза, 78 млн. 160 муң рубль чедирген). Ону Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылы-биле болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылы-биле холбаштыр боттандырган деп, өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей демдеглеп турар. Программага дүүштүр күүседир кол сорулгаларның бирээзи—Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдун бүрүнү-биле чаартып кылыры. 2011-2012 чылдарда болган чер шимчээшкиннеринден ол аажок үрелген. Ону септеп кылырынга 73 млн. 160 муң рубльди тускайлаан, федералдыг бюджеттен 22 млн. 600 муң рубль келир.
Сентябрь 27-де
Эр болгаш херээжен ойнакчылар ортузунга хол бөмбүүнге республика маргылдаазы; «Мээң сактыышкынымда хоорайым» деп сактыышкын кежээзи – Шагаан-Арыг хоорайда районнуң Культура төвүнге 17.00-19.00 шакта; Сентябрь 28-те Аът чарыжы – Улуг-Хем кожуун чагыргазының мурнунда шөлге финиш, 9.00-14.00 шакта; Шагаан-Арыг хоорайның бажыңнар девискээринде командаларның фестивалының «Хоорайның чалыылары-дыр бис!» деп уругларга оюн-тоглаалыг программа – Саяно-Шушенская 3 биле Дружба 59-та бажыңнар девискээриниң спортчу шөлдеринге 12.00-15.00 шакта;
Россия Федерациязының Айыыл чок чоруунуң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң дыңнатканы-биле алырга, Россияның Чазааның курлавыр фондузундан септелге ажылдарынга үндүрген акша-төгерикти, тудугнуң септелге ажылдарын кылган дугайында документилерге меге сан-чурагайларны киирип тургаш, 2012 чылдың июль – сентябрь айларда оорлап алган. Тудуг организациязының оорлап самчыгдаан акшаның ниити түңү 1 миллион 900 муң рубль. Бо хире акша-төгерик бистиң республиканың байдалынга дыка хөй. РФ-ниң КК-ниң 159 чүүлүнүң 4-кү кезээнде көрдүнген кеземче херээн КАЧ-ның Тыва Республика талазы-биле эргелели оттурган.
Республиканың Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызының бо чылдың май айда берген медээлери-биле алырга, Тывада кагдынган болгаш ажыглаттынмайн турар 467 тудуглар бар. Оларның байдалын шинчилеп көөрге, 319 тудугну улаштыр тудуп ап болур. Бо чылдың май айда-ла 29 тудугну чаартыр тудуп эгелээн. 13 тудугну улаштыр тудуп алыр күзелдиг ажыл-агыйжы хамаатыларга хуу өнчү кылдыр дамчыдып берген. 2 тудугну муниципалдыг өнчүже шилчиткен. 106 тудугнуң шынары багай, оларны бузуп болур. Ээн калган тудугларны өнчү кылып ап, оларны боттарының хереглелдеринге таарыштыр тудуп алыр күзелдиг кижилерниң бар болганы өөрүнчүг. Чижээлээрге, Каа-Хем кожуунда Бүрен-Бай-Хаак суурда кагдынган садыгны сайгарлыкчы септеп алган.
«Марк Подрабинек-биле кадр артындан» деп программаның бөлүүнде «Тываның чүдүлгези» деп бир шак үргүлчүлээн фильмни «Моя планета» телеканалга субботада көргүзүп эгелээн.Ол фильмни Мөңгүн-Тайга, Эрзин, Чөөн-Хемчик кожууннарга болгаш Кызыл хоорайга тырттырган. Ооң кол темазы — тыва хамнаашкынның чажыттары. Кол маадыр Лазо Монгуш хам болган. Марк Подрабинектиң Тывага башкарыкчызы сураглыг тыва режиссер Орлан Дамба-Хуурак болган.Ол бөлүк фильмнерин бир дугаар тырттырып эгелээн чери Россияның регионнарындан Тыва болган. Автор бистиң республиканың ак-көк дээрин дыка-ла магадаан. «Ындыг дээр кажан-даа көрбээн мен» — деп, ол чугаалап турган.
Сөөлгү чылдарның часкы-күскү үелеринде республиканың өске черлеринден харылзаазын үзер чыгыы апаар чер Кызыл кожууннуң Оттук-Даш арбаны болуп турар. Ында амгы үеде 39 өг-бүледе 172 кижи бар, оларның 52-зи — бичии уруглар. Мынчага чедир республиканың Чазаа болгаш кожуун чагыргазы сугга алзыр дей берген бажыңнарның ээлерин көжүрер майгын хоорайжыгаштарын тургузуп, аъш-чем-биле болгаш эргежок чугула чүүлдер-биле хандырып келген. Ол айтырыгны чогумчалыг шиитпирлээри-биле республиканың Чазаа Оттук-Даштың чурттакчыларын оон дөрт хире километр черде бедик черже организастыы-биле көжүрер деп шиитпирни хүлээп алган. Кожуун чагыргазы хуу чуртталга бажыңын тудар черлерни шилээн болгаш ол чер участоктарын бүрүткеп берген. Регионнуң инвестиция программазындан чеди миллион хире рубльди электри четкилерин эде тургузарынга болгаш трансформатор подстанциязын тударынга үндүрген. Суг хандырылгазын чаа туткан кудуктуң ачызында боттандырар.
Сентябрь 19-21 хүннеринде Тываның төөгүзүнде уттундурбас, кайгамчык байырлал Сүт-Хөл кожуунга болуп эрткен. Алдан-маадырларның тура халыышкынының 130 чыл оюн демдеглээн байырлалче «Шын» солуннуң хоочуну Владимир Чадамба-биле кады Сүт-Хөл кожуун кайы сен дээш хаптывыс. Орук дургаар хоочуннуң алдан-маадырлар дугайында дыңнаан, номчаан солун чугааларын дыңнааш, ол маадырларның дириг бодун хензиг үе дургузунда караам ужу-биле оода чаңгызын көрзе деп канчап-даа болдунмас күзел-биле бодумнуң сагыш-сеткилимни кыптыктырып-ла чордум. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң 2013 чылда чырыкче үндүргени Ю.Л. Аранчынның «Тыва улустуң маадырлыг оруу» деп номунда мынчаар бижип турар: «Алдан-дургуннарны «кемниг оор-дургуннар, аза-хортан баък чүвелер» деп феодал төрениң кижилери араттарны үргүлчү дорамчылап, хоптап келген. Ынчалза-даа олар араттарның ырмазын сып, идегелин оскундуруп шыдаваан: харын бөдүүн араттар баштайында дургуннарның база оларга чоок кижилерниң «бак салымын» кээргеп чоруй, чоорту оларның овур-хевирин сагыш-сеткилинге маадыржыдып арттырып алган».
Хүндүткелдиг чаңгыс чер - чурттугларым! Алдан - Маадырларның төлептиг салгалдары! Ада - өгбелеривистиң алдар - адынга мөгейген байырлал - биле! Тываның байлак төөгүзүнде онза черни ээлеп турар “Алдан - Маадырлар” деп, хүндүткелдии - биле адаарывыс бүгү - ле мөлчүкчү дарлакчыларга удур аңгы демиселин өөскүдүп үндүрген эрес - дидим өгбелеривистиң тура халышканындан бээр 130 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар - дыр бис. “Алдан - Маадырларның тура халыышкыны” деп адап чаңчыкканывыс, 1883 - 1885 чылдарда болган аңгы демиселинге ынчангы Тываның Даа биле Бээзи кожууннарның арат - чону шупту киришкеннер. Амгы үе - биле деңнээрге, алды кожууннуң чер - девискээринден улуг черге бөдүүн араттарның адаан - өжээни кыптыгып үнген. Бо демисел ооң мурнунда чер - черлерге өөскүп турган аңгы демиселдериниң эң - не кол, эң - не хөй кижи киржилгелиг, чоннуң чаңгыс аай демнежилгезин бадыткап көргүскен.
Кызыл хоорайның адаа талазында дачаларга бүдүн өг-бүлени эзирик чолаачы хөме бастырып каан, ооң уржуунда чаш ажы-төл авазы-биле кады амы-тынындан чарылган дугайында республикага тарай берген медээ чоннуң килеңин доюлдурган. Ол кижи кеземчени албан алыр ужурлуг деп Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң интернетке бижээнин хөй кижи номчааш, аңаа бүгү сагыш-сеткилинден чүүлдүгзүнген. Чолаачылар машиналарны эзирик мунуп, оруктарга болгаш кудумчуларга хөй озал-ондакты кылып, кижилерниң амы-тынындан чарлыры азы кемдеп-кергээри көвүдээни Тывада дүвүренчиг апарган. 2012 чылдың март 12-де Сүт-Хөл чурттуг аныяк оол машинаны эзирик мунуп алгаш, Элегес-Аксы суурнуң кудумчузунга ойнап турган уругларның кырынче халды берген. Чоокта чаа Кызылга Ровенская кудумчузунга 6 харлыг бичии уругну чиик машиналыг аныяк оол өлүр бастырып каан. Ол уругнуң чок болган черинде чечектер боондаа ам-даа турбушаан…
Тываның муниципалдыг тургузугларында картофель болгаш ногаа ажаалдазы эрткен неделядан эгелеп идепкейжээн. Ниитизи-биле «ийиги хлебти» 665,5 га черден ажааган (планның 18 хуузу), ногааны 146,5 гектар черден чыгган (21, 8 хуузу). Бо ажыл Бии-Хем, Барыын-Хемчик болгаш Таңды кожууннарда идепкейлиг чоруп турар. Картофельдиң дүжүткүр чоруу улуг идегелди берип турар дээрзин Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан, ортумаа-биле бир гадан 99,5 центнер алдынган, а чамдык кожууннарда - чижээ, Бии-Хемде 122,5 ц., Чеди-Хөлде болгаш Барыын-Хемчикте 110 центнер чедип турар.
Орук-транспорт озал-ондаанга таварышкаш, амызындан чарылганнарның өг-бүлелеринге дузаны чедирер. Сентябрь 16-да болган эртенги хуралга Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол эрткен субботада Кызылга болган коргунчуг орук озал-ондааның дугайында чугааны көдүрген. Иштики херектер сайыды Александр Лобановтуң дыңнатканы-биле алырга, чиик автомобильдиң 23 харлыг чолаачызы эш-өөрү-биле төрүттүнген хүнүн демдеглээн соонда машиназы-биле чадаг кижилерни бастырган. «Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик суурнуң чурттакчызы кижи-дир. Ижип орган арагазы төне бээрге, ол магазинче ону садып алыры-биле чорупкан. Амгы үеде ол туттурган, бо талазы-биле кеземче херээн оттурган, тудуп хоругдаарының чөпшээрели алдынган — деп, Александр Лобанов дыңнаткан. — Чолаачы-биле кады чораан улустуң ат-сывы база тодараттынган».
Мал согар цехтерни тургузар талазы-биле конкурсту Шолбан Кара-оол көдээ ажыл-агыйның бараан бүдүрүкчүлериниң аразынга чарлаан. Ол дугайында Чазак Даргазы бодунуң Вконтактыда арнынга дыңнаткан. «Мал ажылын сайзырадыры аграр политиканың кол угланыышкыннарының бирээзи болур. Сөөлгү чылдарда ол адырже кичээнгейни угландырып келгенивистиң түңнелинде мал бажын өстүрериниң талазы-биле Россияга тиилекчилерниң аразынга кирер аргалыг болган бис. Ол көргүзүг талазы-биле Сибирьде бир дугаар черни ээлеп турар бис. 2013 чылдың август 1-ниң байдалы-биле Тывада малдың ниити баш саны 1 миллион 741 баш болган, ооң иштинде шээр малдың баш саны — бир миллион 416 муң 693, бода мал — 182 муң 134, чылгы — 62 муң 918, иви — 2604 баш болуп турар. Бо саннар дээрге мал ажылдыгларының хүн бүрүдеги кызымак күш-ажылының түңнели-дир.
«Нацияның крозу» - Россияның девискээринде эң хөй киржикчилерлиг болгаш эң улуг спортчу хемчег. Россияның хамаатыларын «Нацияның крозу» спорт болгаш күш-культурага хандыкшыдып, кадык-чаагай амыдыралды суртаалдап турар. Спортка болгаш күш-культурага хандыкшылдыглардан аңгыда, профессионал спортчулар, олимпий оюннарының чемпионнары, спорттуң хоочуннары бо кросска киржиринге ынак. Бо улуг спортчу хемчегге политиктер, күрүне ажылдакчылары, яамыларның болгаш албан черлериниң удуртукчулары безин киржип кээр.Амгы үеде чадаг чарыш кончуг нептереңгей. Чадаг чарыш маңнаар кижилерге «Нацияның крозу» — магадап ханмас өөрүшкү-дүр. Бо чарышка тиилээри албан эвес, ынчангаш кросска кым-даа киржип шыдаар.
Чаа чылыдылга-электри станциязын (ЧЭС) тударының дугайында Тываның Чазааның эгелээшкинин «Росчеткилерниң» удуртукчузу Олег Бударгин деткээн. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң чалааны-биле Кызылга ажылчын аян-чоруун кылып кээп, Чазак хуралынга олурушкан «Росчеткилер» ААН-ниң чиңгине директору О. Бударгин ындыг медеглелди кылган. Хуралга Чазак кежигүннеринден аңгыда, Сибирьниң регионнар аразының четкилер хуваар компаниязының (МРСК) болгаш ооң Тывада ажылдап турар салбырларының удуртулгазы, инвесторлар киришкен. Олар электроэнергетиканы сайзырадырының айтырыгларын чугаалашкан.
Тываның күрүне университединде ректор соңгулдазынга белеткел эгелээн. ТывКУ-нуң амгы ректору, биология эртемнериниң доктору, профессор Сергей Октяевич Ондарның бүрүн эргелери 2014 чылдың февральда доостур. Ол темага тураскааткан ТывКУ-нуң ректорат хуралы сентябрь 11-де болган. Дээди өөредилге чериниң Эртем чөвүлелиниң хуралын сентябрь 19-та эрттирериниң дугайында шиитпирни аңаа хүлээп алган. Тургустунган ажылчын бөлүк ол үеге чедир ректорну соңгуурунуң дугайында дүрүмнү болгаш ректор соңгулдазын чорударының талазы-биле хемчеглерниң планын ажылдап кылыр ужурлуг. Ажык бадылаашкынның түңнели-биле ажылчын бөлүктүң составынга В.О. Таргын, В.М. Дамдынчап, А.А. Стороженко, Б.К. Кара-Сал, А. В. Минаев олар киргеннер.
Россияның регионнарының удуртукчуларының аразындан шыырак дээн кижилерниң санында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кирип турар. «Независимая газета» солуннуң чагыын езугаар экономиктиг медээлер агентилели регионнарның азы ниитилелдиң чамдык кезектериниң, тургузугларның эрге-ажыктарын камгалап турар төлевилелдерни хүлээп алырынче угланган коммерция болгаш күрүне тургузугларының, депутаттарның чүткүлдүг ажылының кайы хире дээштиг болуп турарын шинчилээр талазы-биле ажылды доктаамал чорудуп турар.
Арыг-силигниң девискээрин илередип...
Сентябрь 13-те кожууннуң чагырга даргазының амыдырал хандырылга талазы-биле оралакчызы А.А. Ооржак Тываның Баштыңы Ш. Кара-оолдуң эгелекчи саналы-биле чарлаттынган «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» мөөрейниң түңнелин үндүрген хуралды эрттирген. Аңаа кожууннуң сумулар баштыңнары, чагырга даргалары киржип, боттарының санал-оналдарын берген.
Тыва Республиканы Россияның өске девискээрлери-биле харылзаштырып турар «М-54» федералдыг автоорукта хар-көшкеге удур галереяның Хакас Республиканың найысылалы Абакан хоорайның талазынче 550 метр хемчээлдиг тудуу доозулган. Ооң байырлыг ажыдыышкыны сентябрь 13-те болган. Аңаа ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, «М-54» федералдыг оруктуң Тывада эргелелиниң даргазы Андрей Кок, туткан организация «Сибмост» ААН-ниң удуртулгазы база ажылдакчылары дээш, оон-даа өскелер киришкен. 2010 чылда Россияның транспорт яамызындан Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол хар-көшкеге удур галереяның дуртун узадыр ажылдарны чорудар дугайында дилээн соонда, бо талазы-биле хемчеглер эгелээн. 2011-2012 чылдарда галереяның адаккы кезээниң баганаларын быжыглааш, узуну 175 метр ооргаларны салган. Эрткен чылын Кызыл хоорайже угланган, узуну 100 метр девискээрни ажыглалче киирген.
Кызыл хоорайның соңгулда комиссиязы хоорайның Төлээлекчилер хуралынга сентябрь 8-те эрткен соңгулдаларның төнчү түңнелдерин чарлапкан. Комиссияның даргазы Маргарита Монгуштуң дыңнатканы-биле алырга, бадылаашкынга соңгукчуларның 43 хуузу киришкен, оларның 73,09 хуузу боттарының бадылаашкыннарын «Чаңгыс демниг Россияның» мурнундан депутаттың мандадын кордакчыларга берген. Россияның коммунистери соңгулдага киришкен соңгукчуларның бадылаашкынының 7,23 хуузун, «Чөптүг Россия» 6,01 хуузун алганнар. 26 депутат мандаттарының чээрби дөртү «Чаңгыс демниг Россия» партияның төлээлериниң холдарынга баар, Россия Федерациязының коммунистиг партиязы биле «Чөптүг Россия» партияларның төлээлери бир-бир депутат мандаттарлыг артып каар.
2013 чылдың март 3-те Антон Салчак эштери-биле Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурнуң соңгу талазында 17 километрде Ак-Баштыг дааның кырынче үнгеш, канчаар-даа аажок берге байдалга таварышкан дээрзин сагындыраал.Ол эштери-биле дагны куду бадып олургаш, улуг хар көшкеге бастырган. Хай-халап болуп, кады чораан эштери амы-тынындан чарылган, а Антон чааскаан дириг арткан. Бо таварылга чүгле республиканың эвес, а бүгү чурттуң дүвүрелин оттурган. Чаш ажы-төлдер, республиканың келир үезиниң өзүп олурган салгалдары коргунчуг хай-халаптан чок болган. Республиканың чурттакчы чону озал-ондактан шыңгыы түңнелдерни үндүрүп, баш удур хемчеглерни ап чоруткан.
Тываның найысылалындан ырак эвесте Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга улуг спорт болгаш культура төвүн тударда, кады ажылдаарының чурумун Шолбан Кара-оол биле Виталий Мутько тодаргай сайгарып чугаалашкан. Россия биле Тываның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылын байырлап эрттирериниң кол черлериниң бирээзи апаар спорт-культура төвүн тудуп эгелээринге белеткелди республика шудургу чорудуп, спорт болгаш культура төвүн тудар черге чедир амгы үениң негелделеринге бүрүнү-биле дүгжүр шынарлыг, дөрт дилиндектиг калбак автомобиль оруун тутканын, төптүң төлевилел ажылдарының дооступ турарын Тываның Баштыңы дыңнаткан. Юбилейлиг байырлалга чедир бо улуг тудугну бүрүнү-биле тудар дээш чогуур хемчеглерни Россияның спорт яамызы ап чорудуп турарын Виталий Мутько Шолбан Кара-оолга бүзүреткеш, спорт-культура төвүнүң тудуунуң акшаландырыышкыны Россия Федерациязының Чазааның деңнелинге шиитпирлеттине бээрин магадылаан.
Коммунистиг партияның езу-чурум үезинде эге чылдарында (Сталинчи хоойлунуң кадыг-берге, репрессия үези) эрги үениң езу-чаңчылдарын, шажын-чүдүлгени чок кылып узуткаанының түңнелинде бистиң Тывавыстың сарыг шажын-чүдүлгевисти хоруп каапкан. Ам бо үе-шаг өскерлип, ажык-чарлыг үе келгени-биле шаандакы езу-чаңчылдарывыс, шажын-чүдүлгевис эглип келгенинге, чүдүлгелиг чонга кончуг-ла өөрүнчүг-дүр. Ылаңгыя бистиң төрээн Тывавыстың чонунга сарыг шажынывыс, езу-чаңчылдарывыс эглип келгенин солун-сеткүүлдерге-даа чырыдып, харын-даа ном-дептерни үндүрүп турар апарган.Мен бо чоокку айларда шажын-чүдүлгеге хамаарылгалыг «Ыдык күштүг Будда бурган» аттыг ном-биле танышкаш, аажок-ла сонуургадым! Ындыг ном үндүрер дээрге, кончуг улуг патриотчу ажыл.
Дүжүт ажаалдазының баштайгы хүннеринде-ле 320 гектар черден 394 тонна тараа ажаап алдынган. Ооң 287 тонназы — кызыл-тас, 80 тонназы — ак-тараа, 27 тонназы — сула. Бир гектардан ортумаа-биле 12,3 центнер, а «Пирогово» ажыл-агыйы 17,1 центнер дүжүттү ап турары эки көргүзүг. Эрткен чылын ниитизи-биле 22,4 муң гектар шөлге тарылганы чоруткан болза, бо чылын ол хемчээлди 31,4 гектар чедир улгаттырган. Бир гектардан 8-10 центнер тараа, 115 центнер картофель, 100 центнер ногаа дүжүдүн ажаап алыр боор деп, сайыттың бирги оралакчызы С. Ондар дыңнаткан.
Бо үеге чедир Дус-Дагның дузун чүгле мал ажыл-агыйынга ажыглап турган болза, ам ооң бүдүрүлгезин калбартыры-биле ук ажыл-агый боттарының төлевилелин Тываның Чазааның кежигүннеринге таныштырган. Республиканың ажыл-агыйлары чылда 12,3 муң тонна дусту ажыглап турган болза, ам бүдүрүлгениң күчү-күжүн оон-даа улгаттырып, чоок-кавы регионнарже үндүр садары көрдүнген. А дус тывыжын болбаазырадырынга херек биче завод, дериг-херекселдер, техника аймаа садарынга база ону ажыглалга кииреринге 500 млн. рубль түңнүг хемчээлге инвестицияны хаара тудар апаар. Ынчангаш Тываның Экономика яамызы республикада дус бүдүрүлгезиниң чугула объектизинге деткимчени көргүзерин шиитпирлээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит селектор хурал эрттиргеш, «Спортту – бажыңнар чанынче» губернатор төлевилелин боттандырарынга республикага 16 миллион 806 муң рубльди чарыгдаан дээрзин дыңнаткан. Аныяктар болгаш спорт сайыдының бирги оралакчызы Буян Биче-оолдуң дыңнатканы-биле алырга, бо чылдың сентябрь айның эгезинге чедир ниитизи-биле 240 спортчу шөлдерни туткан болгаш чаарткан. Оларның аразында хол бөмбүүнүң 65, баскетболдуң 28, бут бөмбүүнүң 25 шөлдери, Кызыл хоорайда болгаш Эрзин суурда скейт-парктар бар.
Тыва Республиканың девискээри бойдустуң айыылдыг болуушкуннарының, бойдус база техногенниг шинчилиг онза байдалдарның салдарынга таваржып турар. Эң-не онза таварылгаларга дошталган суг, эрээн хар суундан сугга алзыры, чайгы үерлер, чер шимчээшкиннери, арга-арыг өрттери база чуртталга бажыңнарынга өрттер, одалга-энергетика комплекизиниң база чуртталга-коммунал ажыл-агыйының объектилеринге озал-ондактар хамааржыр. 2013 чылдың чүгле бирги чартык чылында республика девискээринге бойдус шинчилиг 3 онза байдалдар болганындан аңгыда, чер шимчээшкининиң 14 афтершоктары бүрүткеттинген.
«Тыва – элээр чоруктуң девискээри» төлевилелди амыдыралга боттандырар сорулга-биле ТР-ниң Чазаа республиканың чурттакчы чонунуң арагалаашкынга алыскан деңнелин тодарадыр талазы-биле социологтуг айтырыг-харыы чорударынга деткимче көргүзериниң дугайында Айтыышкынны үндүрген болгай. Ооң амыдыралда кайы хире боттанып турарының дугайында ТР-ниң Кадык камгалал яамызының штаттан дашкаар психиатр-наркологу, республиканың наркодиспансериниң кол эмчизи Ирина Опанасовна Бадыргы-биле бистиң корреспондентивис чугаалашкан.
Аныяк-өскенге бодунуң үлегерин көргүзүп, ам-даа күш-дамыр белеткелин соксатпайн, маргылдааларга киржип чоруур хоочун мөгелер чыскаалыптарга, Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг база мэрияның спорт болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле департаментизиниң начальниги Айдыс Сынаа мөгелерге, аарыкчыларга ынак найысылалывыс Кызылдың хүнү-биле байыр чедиргеш, аас-кежикти, кадыкшылды, спортчу чедиишкиннерни күзээн.Хоочун мөгелерниң аразында ам-даа улуг-улуг маргылдааларга, республика Наадымнарынга доктаамал хүрежип чоруур Тываның Арзылаң мөгелери Маадыр Монгуш, Амир Монгуш, Чимит Куулар, Алдын-оол Куулар, Иван Хураган база Алексей Хомушку бар болганынга аарыкчылар өөрүп, оларның кайы- бирээзи черле шүглүр дээрзинге баш бурунгаар бүзүреп органнар.
Бо хүннерде чечен чогаалдың мөгейикчилери тыва улустуң эң-не Ыдыктыг кижилериниң бирээзи, Тываның Улустуң чогаалчызы С.Б. Пюрбюнуң 100 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар. Төрээн чуртун, Улуг-Хемни, Кызыл хоорайны чогаалдарынга мөңгежиткен алдар-аттыг шүлүкчү, өткүт үннүг ыраажының юбилейин Тывага эртер Россия чергелиг улуг байырлалдарның бүдүүзүнде демдеглеп эрттирип турарывыста ханы символиктиг утка бар. Чүге дээрге Тываның-даа, Россияның-даа 100 чылда эрткен төөгүлүг оруу – чаартылгалары, чедиишкиннери-биле чергелештир хажыдыышкыннары, чидириглери – С.Пюрбюнуң салым-чолунга, чогаадыкчы ажылынга дорт салдарлыг болган.
Республиканың башкылар ниитилелиниң сүмелээни-биле орус дыл талазы-биле күрүне инспекторунга Тываның Баштыңының томуйлааны орус дыл болгаш литература башкызы Татьяна Шарыпова өөредилге болгаш эртем сайыдының оралакчызы албан-дужаалга ажылын эгелээр. Ол дугайында доктаалды ТР-ниң Чазааның хуралынга чоокку үеде хүлээп алыр. Ынчангаш Тыва Республика — орус дыл талазы-биле күрүне инспектору албан-дужаалды киирген Россияда баштайгы девискээр.
«Сибирьниң девискээрлер аразында четкилер компаниязы» ажык акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Константин Петухов-биле Тываның Баштыңының ужуражылгазының кол темазы Тываның девискээринде энергетика объектилериниң кышка белеткели болган. «Тываэнерго» ажык акционерлиг ниитилел кышка белеткел ажылдарын бүрүнү-биле доосканын, бир эвес келир кыжын озал-ондактыг байдалдар тыптып кээр болза, оларны чайладырынга эргежок чугула материалдарның курлавырын тургусканын «Сибирьниң девискээрлер аразында четкилер компаниязының» удуртукчузу Тываның Баштыңынга дыңнаткан.
«Кижи — чурттуг, куш — уялыг» дээр. Кым-даа кижиге төрүттүнген, өскен чери, чаңгыс хемниң суун ижип, анай-кара чажындан-на аразында харылзажып, аал-оранынга үнчүп-киржип, чаңгыс аяк шайны үлежип ижип чораан арат-чону, кады ойнап өскен эш-өөрү, чону кончуг. Эрткен оруувусче, төөгүвүсче хая көрнүрү дээрге, мээң бүзүрел, бодап чоруурум езугаар алырга, ада-өгбелеривистиң салгалдарынга дээш төрээн чер-чуртун хумагалап, камгалап, сайзыралдың оруунче углап, тургузуп каанының дугайында болгаш оларның хөй-ниитиге билдингир, элеп читпес ис болуп арткан ажыл-чорудулгазын кажан-даа утпайн, сактып чорууру чугула дээрзин сагындырары-дыр.
13.09.2013
ТР - ниң Дээди Хуралының (Парламент) Доктаалдары Тыва Республиканың Конституциязының 103 чүүлүнүң 17 пунктузу, «Тыва Республиканың Конституция судунуң дугайында» Тыва Республиканың Конституция хоойлузунуң 10 чүүлү, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) регламентизиниң 134 чүүлү езугаар Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) доктаадыры болза:
Эң кол чүүл – үш котелду төндүр эптей тургускан болгаш бирээзин шагда даштындан чылыглап каан. Өске ийи котелдуң чылыглаашкыны дооступ турар. «Стройсервис» КХН хүлээникчи организацияның удуртукчузу Юрий Гавриловтуң чугаалап турары-биле алырга, каш хүн бурунгаар электри дериг-херекселин эккелген, ону таарыштыр тургузарынга белеткел ажылдары эгелээн. Бо үе-чада котельнаяны ажылдадырынга аажок чугула, ооң соонда оран-саваның бараанын долузу-биле дөзевилээр. Август 8-те Хову-Аксы суурга РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта Бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконскийниң киржилгези-биле болган хуралга котельнаяны ажыглалче киирериниң хуусаазын тодараткан турган деп сагындыраалы. «Бөгүн бис сентябрь 15-ке чедир котельнаяның белен турарының сорулгазын салдывыс. Сентябрь 20-ниң хүнүн-де хереглекчилерге чылыг турбас болза, ону чурум хажыдыышкыны деп санаар. Сорулга үе-шаанда күүсеттинер дээрзинге менде чигзиниг чок,
Бо удаада өөредилгениң алдарлыг ажылдакчызы, улус өөредилгезиниң тергиини, хоочун башкы Анфиса Чаш-ооловна Тюлюш ажылдап турган чылдарында школазы-биле чыып, кадагалап алганы шыгжамырын көргүскен. «Мында эрги тыва бижик-биле Моол биле Тыва республиканың кызыгаарларында кызыгаарлаашкынны чорудуп турарының сактыышкыннары бижиттинген» — деп, хоочун башкы тайылбырын эгелээн. Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол сактыышкыннарның шыгжамырын ажып көргеш, республиканың төөгүзүнге хамаарыштыр үнелиг материал бооп болур-дур деп башкы-биле чөпшээрешкен. Тыва Республиканың өөредилге сайыды К. Бичелдейге бижимел ажылдарны Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду-биле кады парлаарының аргазын өөренип көөрүн база сүмелээн. Тыва биле Моолдуң харылзааларының төөгүзү-биле эки таныш, филолог эртемден, сайыт эрги тыва бижикти билир болгаш, материалды боду очулдуруп болурун дыңнаткан. Анфиса Чаш-ооловна ооң дилээн кичээнгейге алганы дээш Тываның Баштыңынга өөрүп четтиргеш, институттуң эртемденнери-биле демниг ажылдаарын аазаан.
Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол сөс алгаш, эрес-кежээ, кызымак, ак сеткилдиг ажылы-биле бедик күш-ажылчы чедиишкиннерни чедип алгаш, өскелерге үлегерин көргүзүп чоруур тергииннерниң тергииннеринге байыр чедиргеш, Кызыл хоорайның хөгжүлде-сайзыралынга, Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 чылын демдеглээр юбилейлерни төлептиг уткуур дээш бөгүн кылдынып турар ажылдарга, келир үеде сорулгаларга доктааган.
— Чылдың-на сентябрьның ийиги улуг-хүнүнде Кызыл хоорайның хүнүн байырлап демдеглээри чаңчыл апарган. Бөгүн кызылчыларның байырлалының бүдүүзүнде күш-ажылдың кижилерин, мурнакчыларны шаңнап-мактап турарывыс өөрүнчүг-дүр. Ынак хоорайывыс бодунуң 100 харлаар юбилейинче бүзүрелдиг базып орар. Кызыл сөөлгү чылдарда каракка көзүлдүр чаарттынып, янзы-бүрү айыраң, чараш чечектерлиг хоорай апарганын көрүп тур бис. Кызыл ам улуг тудуг шөлү болуп, ында хөй тудуглар, чуртталга бажыңнары туттунуп, оруктарын эде кылып, чаарттынып турар.
Кызылчылар юбилейни төлептиг уткуур дээш шыырак белеткенип турарлар. Оон ыңай амыдыралдың хүн бүрү айтырыглары база бар, хоорай долгандыр девискээрниң арыг-силии, кудумчуларның чаагайжыдылгазы, бажың-балгатты байырлал шинчизинче киирери дээш, ам-даа кылыр ажыл-ла хөй. Ооң чамдыызын Кызыл хоорай чагыргазы, шынап-ла, кылган. Оруктар чаарттынып турар, чаа чуртталга бажыңнары немешкен. Хары угда шиитпирлеттинмес, берге айтырыглар база бар. Ол дээрге планда чок бажың-балгат тудуглары-дыр, ынчаарга оларны кызырарының дугайында хемчеглерни база чорудуп турар. Ооң-биле чергелештир 2008 чылдан тура «Чечектелген Кызыл» мөөрейни кызылчыларга чарлаан. Бо чылын ону республика деңнелдиг «Тыва – арыг-шеверниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» губернатор төлевилели кылдыр эде көрген, чоннуң мынаар кол кичээнгейни углап турары өөрүнчүг.
«Күш-ажыл кижини каастаар» дижир. Ол ылап-ла шын. Чайын Сергей Допчааевич, Чечен Сереновнаның бажыңының чаны чараш сад-ла. Соңгазының баарында янзы-бүрү чечек-чимис хөлбеңнээн, бажың чанында огородунда дүжүдү эрте-ле быжып эгелээр, ында чүнү чок дээр: капуста, морковь, помидор дээш, суурларда чонувустуң хөй кезиинде тарыыр нептереңгей ногааларындан аңгыда, шпинат, петрушка, өңнүг капуста дээш, кижи танывас ногааларны тарып алган болур. Куда-дой, байыр-найыр дээш чайын черле чүнү демдеглевес дээр. Бо өг-бүлеге чону барып, хереглээн ногааларын, чечек-чимизин дилеп алырлар. Сергей акыйның бир кайгамчык аажызы – чонунга дуза чедиргеш өөрүп, амыраары, артында-ла арны чырый берген, хүлүмзүрүп тургулаар.
Yстүү Усинскиде тываларның субурган тудуп алыр бодалы ийи чыл четкен. Оларның ол күзели бо чайын боттанган. Июль 10-да Кызыл хоорайның Орус культура төвүнге ачы-дуза марафонун эрттирген, ооң түңнелинде тудуг материалдары садып алырынга 136 муң рубль кирген. Ол хүннү субурганны тудуп эгелээни кылдыр санап болур.Чаньчуп субурган тудуунуң эгелей бергенинге чоннуң өөрүшкүзү оларның арын-шырайындан-на илдең болду. Журналистерниң салган айтырыгларынга суурнуң чурттакчылары күзелдии-биле харыылап бергеннер.
Алексей Флегентов, Yстүү Усинск суурнуң чагырга даргазы: — «Мында чурттап турар тываларга субурганны тудуп тургусканы — тыва культураны тургузарының бир демдээ. Yстүү Усинск суурда 300 ажыг тывалар бар, шупту чурттакчы чоннуң 15 хуузу. Мооң мурнунда тывалар хөй турган, малчыннар уругларының интернады болгаш тыва дылды 9 класска чедир башкылап келгени солун.
Сентябрь 6-8 хүннеринде республиканың найысылалы Кызыл хоорайга Тывага дзюдону сайзырадырынга улуг үлүүн киирген тренерлерниң бирээзи, афганчы-дайынчы Евгений Коровинниң чырык адынга тураскааткан Сибирь Федералдыг округтуң дзюдога эр, херээжен улус аразынга чемпионады болуп эртер. Россияның дзюдо федерациязы мындыг улуг маргылдааны Тывага эрттирип турары сөөлгү чылдарда республикада дзюдонуң сайзыралы бедик деңнелге четкенинге үнелелди берип, дзюдо мөгелериниң чедип ап турар бедик спортчу чедиишкиннеринге хүндүткелди, бүзүрелди көргүскени болур дизе, хөөредиг чок. Эрткен ХХ чүс чылдың 80-90 чылдарында республиканың шыырак дээн дзюдо мөгелериниң бирээзи, Кызыл хоорайның, Тыва Республиканың, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң база Бүгүроссия чергелиг турнирлерниң каш дакпыр чемпиону, амгы үеде Тыва Республиканың дзюдо федерациязының президентизиниң оралакчызы, Тыва Республикада өртке удур федералдыг албанның бирги отрядының начальниги, полковник Анатолий Владимирович Фалалеев республикага дзюдонуң сайзырап келгенин мынчаар сактып чугаалаар:
Болат Ооржак 1978 чылдың июнь 7-де Кызылга Тывада база ат-сураглыг улустуң — Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың алдарлыг башкызы Хүрең Бораевна (ол элээн каш чыл мурнунда мөчээн) болгаш билдингир спортчу, тыва хүрештиң шинчилекчизи, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, педагогика эртемнериниң кандидады Сергей Ынаажыкович Ооржактарның өг-бүлезинге төрүттүнген. Болат бичиизинде-ле хамык ажыл-херектиң мурнунга баар оол чораан. Спортка ол хандыкшылдыг, шыдыраага республиказының ат-алдарын аңгы-аңгы черлерге болгулаан маргылдааларга камгалап, дөрт класска тургаш-ла бүгү Россияны кезип каапкан. Ол ышкаш математикага тергииннерниң бирээзи турган, Тыва Республиканың лицейиниң башкыларының идегели болуп келген.
Ук мөөрейни эрттиреринге баш удур ажылдарны тускай комиссия кежигүннери: «Бай-Тал» КУБ-туң директору, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы база хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи Кызыл-кат Николаевна Кочал-оол, Бай-Тал суурнуң Төлээлекчилер хуралының даргазы, суму баштыңы Борбак-оол Салчакович Конгар, суму чагыргазының даргазы Саян Борисович Маадыр, социал политика талазы-биле оралакчы Хөвеңмаа Оттук-ооловна Хертек чоруткан. Мөөрейниң программазында сумулардан келген сигенчилерниң бүрүткел-даңзызын эртенгиниң 10 шакта эгелээн, бир дугаарында, Шуй сумунуң чагырыкчызы Андрей Ч.К-Д сигенчилери-биле, дараазында культурадан, «Курай» КБК, Ээр-Хавак, «МТС» МУБ, Бай-Тал болгаш кожуунда электри адырының ажылдакчылары, кожуун чагыргазындан эр-херээжен сигенчилер хөйү-биле идепкейлиг келген. Хол кадыыры база трактор-биле сиген кезилдезиниң маргылдаазын байырлыг байдалга ажыткан, эр-херээжен сигенчилер чыскаал-биле хемчегни эгелээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы езугаар тургустунуп турар бичии уругларның үрер хөгжүм оркестриниң кол кезээ Р.К.Кенденбиль аттыг республиканың хөгжүм-уран чүүл школазының үрер болгаш соктаар хөгжүм херекселдер салбырының чеди өөреникчизи Латвиядан чанып келген. Олар аңаа хөгжүм школаларының өөреникчилериниң «Плюс» чогаадыкчы лагеринге дыштанмышаан, боттарының мергежилин бедидип алыр аргалыг болган. 2012 чылдың сентябрь айда Тывага «Азия төвүнде медээ аялгалары» үрер хөгжүм фестивалынга кээп чораан профессор Янис Пуриньш тыва үрер хөгжүмчүлерниң мергежээнин көргеш, уругларны Прибалтикаже чалаан.
Николай Цветков:
— Бир дугаарында, республиканың наркотиктерге удур комиссиязының ажыл-чорудулгазынга дорт киржир арганы бергени дээш ТР-ниң удуртулгазынга, ылаңгыя Шолбан Валерьевичиге, четтиргенимни илередир-дир мен. Наркотиктерге удур комиссия херек кырында ажылдап турарынга шынзыктым. Комиссия болза, белен эвес ажыл-иштиң сорулгаларын чиге угаап-билип турар, бедик мергежилдиг, шыырак билиглиг кижилерден, тодаргай угланыышкыннарның удуртукчуларындан тургустунган. Наркотиктерге хамаарыштыр байдал чүгле Тыва Республикада эвес, а бүдүн Россияда чидиг болуп артпышаан. Социал айтырыгга болгаш эмчи албан черлериниң сан-чурагайлары езугаар алырга, медицинаның эвес наркотиктерни ажыглап турар аныяк кижилерниң саны ам-даа хөй. Россияда бир чылда 34 харга чедир амы-тынындан чарылганнарның саны 100 муң ажып турар деп билир бис. Ооң мурнунда чылдарга деңнээрге, түң эвээжээн-даа болза, тайбың үеде мынча хөй аныяк кижилер шыңгыы чылдагаан чокка амы-тынындан чарылбас.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москваның дээди өөредилге черлериниң бо чылгы доозукчулары-биле ужуражылганы эрттирген. Чазак Даргазы онза кичээнгейни даг ажыл-агыйлыг дээди өөредилге черлериниң доозукчуларынче угландырып, оларны үлетпүр бүдүрүлгезиниң адырынче ажылче хаара тудары-биле аңгы даңзыже киирип алган. Шак ындыг дугуржулганы республиканың казымал байлактарын казып болбаазырадып турар чогуур бүдүрүлгелерниң удуртукчулары-биле кылган. База ол ышкаш Тываның Баштыңы демир-орук тудуунуң доозукчуларынга Тывага демир-орук тудуу эгелегижеге чедир амдыызында Красноярск край болгаш Новосибирскиге ажылдаарын аазаан. Шолбан Кара-оол бо төлевилелдиң боттанырынга чигзиниишкин чок болгаш турбаан-даа деп демдеглээн. «Демир-орук тудуунуң төлевилелиниң боттанырынга бүзүрелдиг мен дээрзин база катап чугаалап тур мен. Ол туруштан кажан-даа дүшпээн мен. Ынчангаш удавас демир-орук тудуунуң дээди өөредилге албан черлерин дооскан специалистер чугула херек апаар» – деп, ол чугаалаан.
Ак, көк, кызыл
Россияның ак-көк-кызыл үш өңнүг (триколор) күрүне тугунуң төөгүзү 300 чыл бурунгаар эгелээн. Ол XVII-XVIII чүс чылдарда, Россияның күчүлүг күрүне болуп тургустунуп турар үеде тывылган. Ак-көк-кызыл тукту бир дугаар Алексей Михайловичиниң хааннап турар үезинде «Орел» орус шериг корабльге көдүрген. Ынчалзажок күрүне тугу кылдыр ол чүгле Петр I турда апарган. 1705 чылдың январь 20-де Петр I боду үлегерин шыйып белеткээш, доора шугумнарның дилиндектериниң чурумун тодараткаш, «шупту кандыг-даа садыг судноларынга» ак-көк-кызыл тукту көдүрер дугайында чарлыкты үндүрген.
"Уруум Томск хоорайга юрист дээди эртемин чедип алгаш келген. Тергиин демдектерлиг диплому холунда бар, ынчалза-даа мынчага дээр ажыл тып чадап тур"—деп таныырым угбайның муңгарап чугаалап олурганын дыңнадым. Амгы үеде доозуп келген аныяктарга немелде ажылчын олуттарны тургузуп, бо талазы-биле күрүне болур-чогуур аргаларны ап чорудуп турза-даа, байдал нарын болуп артпышаан. Август 20-де «Сүбедей» спорт комплекизинге республиканың Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар агентилелиниң база ТР-ниң Аныяктар херектериниң болгаш спорт яамызының чылдың-на организастап эрттирип турары ажылчын олуттар ярмарказы болуп эрткен. Маңаа байдалды ылавылап, дээди болгаш ортумак өөредилге черлериниң доозукчулары-биле ужуражып чугаалажыр аргалыг болдум.
Кызыл хоорайның мэриязының дыңнатканы-биле, чаа өөредилге чылында найысылалдың школаларынга чаңгыс аай хепти (форма) киирериниң дугайында 2013 чылдың эгезинде сайгарып чугаалашкан. Класс бүрүзүнге ада-ие хуралын эрттиргеш, өөреникчи бүрүзүн чаңгыс аай школачы хеп-биле хандырарының хемчеглерин тодараткан. Ынчангаш өөреникчилер чаңгыс аай формалыг өөренир. Федералдыг хоойлу езугаар школа формазынга негелделерни өөредилге албан черлери боттары тургузар. База ол ышкаш форма үш аңгы хевирлиг болур: хүн бүрүнүң, спортчу болгаш чыскаалдаар.
Мал ажыл-агыйы — өгбелеривистиң амыдыралының кол кезээ. Оларның чаңчылдары, амыдыраарының хевири база аъш-чеми төрээн чериниң агаар-бойдузу-биле сырый холбаалыг. Азыраан малының эъди, сүдүнден бедик шынарлыг аъш-чемни болбаазырадыр аргаларын салгалдарынга дамчыдып келген. Сүт – бүгү аъш-чемниң дээжизи, эң-не ыдыктыы. Сүт болгаш оон кылыр чемнерни «ак чем» дээр. Аалдың херээжен ээзи үнүп орар эртенги хүннү, ак чеминиң дээжизин өргүп, уткуп ап, амыдыралда бүгү чүүлдүң оруу ак сүт ышкаш ажык болзун деп чалбарыыр.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күштүг үерлээшкинниң түңнелинде шыңгыы когараан Амур облазының чурттакчы чонунга дуза көргүзери-биле республиканың курлавыр фондузундан акша-хөреңгини тускайлап бээриниң дугайында Айтыышкынга ат салган.Россияның Онза байдалдар яамызының удуртулгазы-биле дугуржулга езугаар дүүн, август 1-де, Тыва Республикадан Амур облазынче 10 тонна савалаан ижер сугну чоруткан. Тываның Баштыңының демдеглээни-биле алырга, ижер суг – бирги хереглелдиң чүүлү болганда, когараан районнарга кайы-даа үеде ооң чедишпейн баары демдеглеттинип болур. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Амур облазының губернатору Олег Кожемяко-биле телефон дамчыштыр чугаа кылгаш, деткимчениң сөстерин чугаалааш, Тыва дуза көргүзеринге беленин бүзүреткен.
Республика хүнүнүң байырлалының эң-не чогаадыкчы, чараш хемчээ «Кидисте — амыдыралдың хээлери» мөөрей Арат шөлүнге ажыттынган. IV дугаар кидис байырлалы Азияның көшкүн чоннарының кичээнгейин хаара тудуп, улуг сонуургалын оттурган дээрзи мында киржип келгеннерниң идепкейинден көскү. Тыва Республиканың культура сайыды Вячеслав Октябрьевич Донгактың бодалы болгаш идепкейи-биле эгелээн ук байырлал хөй язы-сөөк чоннарның культураларын каттыштырып, эп-найыралын быжыктырганын аалчыларның өөрүшкү чайнаан арыннары сөглеп турду.
Август 16. Найысылал Кызылда Совет Тываның 5 чылы стадиону. Республика хүнүнге тураскааткан 256 аныяк мөгениң хүрежи. Ону сонуургап чедип келген көрүкчүлер-даа эмгежок.
Тыва Республиканың Баштыңы-Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол 2013 чылдың Наадымынга шүүлген соонда (үш дугаар шүглүп турары ол), Эрес Кара-Салга «ТР-ниң Чаан мөгези» хүндүлүг атты тыпсырын ол дораан байырлыг байдалга чон мурнунга чарлаан болгай. Август 16-да хүрешке Шолбан Валерьевич ол хүндүлүг атты мөгеге тывысканының документизин холга тутсуп, байыр чедирген. Эрес Кара-Сал Наадым хүрежинге үш катап чемпионнаан, Шагаа хүрежинге ийи катап, Тиилелге хүнүнге тураскааткан хүрешке ийи катап шүүлген. Ол – сумо болгаш хостуг хүрешке РФ-тиң чемпиону, сумога делегей чергелиг спорт мастери. Чыылганнар ынак мөгезинге диңмиттиг адыш часкаашкыннары-биле байыр чедирди.
Кожууннарның хөгжүлдезин таварыштыр бүгү республиканың турум хөгжүлдезин хандырар ужурлуг бис» — деп, август 13-те Чадаанага болган үнүүшкүннүг хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол медеглээн. Түңнелдерни үндүрүп тура, ол сайыттардан база Чазак Даргазының оралакчыларындан Чөөн-Хемчик кожууннуң хөгжүлдезинге «республика көрүжүн ажыглаарын» негээн. Чазак Даргазының бодалы-биле, Тываның эрге-чагыргазы кожууннуң хөгжүлдезинге ажык-дузаны күштелдирип болур, бодунуң соондан чаа бүдүрүлгелерни база чаа ажылчын олуттарны тургузарынче «тыртар» шиитпирлерни сүмелээр ужурлуг. «Бистер — үүрмек хуу айтырыгларны шиитпирлевес ужурлуг бис, ол кожуун чагыргазының херээ-дир, ону республиканың эрге-чагыргазы солуп шыдавас. Чазактың сорулгалары өске: «Кожууннарның хөгжүлдезин таварыштыр бүгү республиканың турум хөгжүлдезин хандырар ужурлуг бис.
Республика хүнү биле Наадым байырлалдарын бо чылын аңгы эрттирген. Август айның ортан үезинде найысылалга Тываның кол күрүне байырлалы – Республика хүнүн демдеглээн. Бо байырлалга республиканың чону, Россияның хоорайларындан болгаш даштыкы күрүнелерден аалчылар «Сибирьниң Швейцариязынга» шуужуп келгеннер. Тыва дээрге Азия диптиң чиге төвүнде магадап ханмас чараш бойдустуг, ховар элбек байлактыг, ажыл-ишчи, кайгамчык талантылыг чоннуг делегейниң онзагай булуңнарының бирээзи. Чүс-чүс чылдарда өгбелерден дамчып келген күш-ажылчы, кижизидикчи утка сиңген онзагай байырлалга «Кидисте — амыдыралдың хээлери» бүгү чоннарның IV фестивалынга кидистен кылган суй белектер болгаш кидистен тулган өглерниң конкурузун эрттиргени онзагай.
Кызыл хоорайның администрациязының чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының талазы-биле департаментизиниң начальниги Сергей Хураган-оолович Намажап-биле хөй уругларлыг өг-бүлелерниң социал камгалалының байдалының дугайында чугааны кылдым.
— Сергей Хураган-оолович, Кызыл хоорайның администрациязы хөй уругларлыг өг-бүлелерге чер үлелгезиниң талазы-биле кандыг хемчеглерни ап турарыл?
Бистиң төрээн, ынак чуртувус Тыва Республикаже ооң ырак-узаан түвексинмейн, делегейниң янзы-бүрү чурттарындан кижилер чылдың кайы-даа үезинде үргүлчү аалдап кээп турар. Чамдыктары ажыл-агый аайы-биле, өскелери анаа-ла сонуургап, дыштанып алыр дээш чедип кээр. Оларның шуптузу аян-чорук чоруур бетинде эш-өөрүн таварыштыр азы Интернет дузазы-биле Тыва дугайында медээлерни чыып, көрбээн-даа болза, ооң-биле таныжып алырлар. Ынчалза-даа: «Тыва деп чүү черил?», «Ында кандыг езу-чаңчылдыг, культуралыг чон чурттап турарыл?», «Ынаар баары айыыл чок ирги бе?», «Тываже аян-чорук сонуурганчыг болур бе?» дээн чижектиг айтырыгларны боттарынга чаңгыс эвес катап салып, чигзине-даа бээр боор оң. А кажан олар маңаа чедип келгеш, тоолзуг черниң айдыс агаарын тынып, хол дегбээн арга-арыынга, тайгаларынга селгүүстеп, эрте-бурун чоннуң чаңчылдары-биле таныжып, делегейде алдаржаан хөөмей-сыгытты дыңнааш, кызыгаар чок магадап, канчаар-даа аажок сеткил ханып чанарлар.
Август 14-те Тываның хөгжүм-шии театрынга Республика хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал болуп эрткен. Ук хемчегге тыва интеллигенцияның төлээлери, Тыва Республиканың тургустунарынга улуг үлүг-хуузун киирген хоочуннар, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң), ТР-ниң Чазааның төлээлери киришкен. Байырлыг хуралга Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол сөс ап чүве чугаалаан:
— «Август 15 — Тываның төөгүзүнде онзагай хүн. 92 чыл бурунгаар Суг-Бажынга бүгү Тываның арат-чону чыглып алгаш, кажан-даа туруп көрбээн күрүне тургузуун дугуржуп чугаалашкан. 9 кожууннуң төлээлери аразында изиг-изиг маргыжып турган дээрзин амгы үеде кадагалаттынып арткан материалдар бадыткап турар. 1921 чылдың август 15-те бүгү Тываның тургузукчу хуралының бадылаанын езугаар Таңды Тыва улус күрүнези деп күрүне чер, делегей кырынга тургустунган. Өгбелеривистиң эрес-дидим чоруунуң, мерген угаанының ачызында, акы-дуңма орус чоннуң дорт киржилгези-биле тыва күрүне төрүттүнген. Биче буурай чурттап чораан малчын араттарның хостуг чурттаар изиг күзелиниң дээди чадазының боттанганы ол. Ынчангаш Республика хүнүн таварыштыр бүгү Тываның чонунга изиг байырны чедирип тур мен».
Хүндүлүг номчукчу!
Бо хүннерде улуг байырлалывыс – Республика хүнүн демдеглеп турар болгай бис. Байырлалдың хемчеглерин эрттирип тура, төрээн Тывавыстың төөгүзүнче хая көрнүп, ада-өгбелеривистиң кылып келген ажыл-херектерин үнелеп, оларга хүндүткелди көргүзүп, чамдык түңнелдерни үндүрүп, келир үеже сорулгаларны салып турар бис.Тываның Чазаа республиканың хөгжүлдези, чаңгыс чер-чурттугларывыстың чаагай чоруу дээш улуг ажылды чорудуп турар. Төрээн Тывавыс, найысылал Кызыл хоорай чылдан чылче сайзырап, хөгжүп турарын демдеглексеп тур мен. Тудуг ажылдары шуудаан, чаа-чаа тудуглар туттунуп, ажыглалга кирип турары өөрүнчүг. Сөөлгү беш чылдарны ап көрээлиңер. Найысылалывыстың чоргааралы Тываның Национал музейи, Тыва Республиканың Yндезин тыва культураны болгаш ус-шевер чорукту сайзырадыр төвүнүң, Арбитраж судунуң, Дээди судтуң база Кызыл аэропортунуң чаа оран-бажыңнары, хөй квартиралыг чуртталга бажыңнары ажыглалга киргилээн.
Дөжүлдей Бүржүнеевич Ондар, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы», Тыва Республика орденниң эдилекчизи, улус өөредилгезиниң хоочуну:
— Республика хүнүн чылдың-на демдеглеп эрттирип турары аажок шын, чүге дээрге чыл дургузунда кылып чоруткан ажыл-агыйны түңнеп, чедер-четпестерни сайгарып, ооң-биле чергелештир чон мурнунга сорулгаларны база салып турар. Келир чылга чедир оларны күүседир дээш кижи бүрүзү кызып ажылдаар. Черле ынчаш сөөлгү үеде республикада кылып чоруттунуп турар ажыл-агый канчаар-даа аажок үре-түңнелдиг, чонга көскү. Чазак-чагырганың-даа удуртукчулары республиканың чурттакчыларынга чугула херек, үндезинниг айтырыгларны чүнүң-даа мурнунда шиитпирлеп турарын көрүп тур бис.
Тыва Республиканың ХБАБ эргелелиниң Тес-Хем кожуунда албанынга Тес-Хем кожууннуң үндезилеттингенинден бээр 90 чыл, Самагалдайның 240 чыл оюнга тураскааткан өгленишкен аныяктарның байырлыг бадылажыышкынының езулалы эрткен. Сүт дээрге чуртталганың баштайгы чеми, аныяктарның амыдырал-чуртталгазының делгем оруу сүт дег арыг, чаагай болзун дээш авалары аяктарда ак сүттүг, ак кадактыг оглу, кеннин уткуп хүлээп алган.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларывыс!
Тываның кол күрүне байырлалы – Республика хүнү-биле сеткиливис ханызындан Силерге байырны чедирип тур бис! Суг-Бажы деп черге Урянхай крайның кожууннарындан төлээлер чыылган бүгү Тываның тургузукчу хуралынга Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлааны төөгүлүг болуушкундан бээр бөгүн 92 чыл бооп турар.
XXII Сурдлимпий оюннарынга дзюдо хүрешке мөңгүн медальды чаалап алган херээжен тыва мөге Дженни Чамыян-биле байырлыг байдалга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чазак Бажыңынга ужурашкан.
Ужуражыышкынга аныяктар херектериниң болгаш спорт талазы-биле сайыт Уран-кыс Ондар, Дженниниң тренери Артыш Доржу база Дженниниң 8 харлыг оглу Очурбат киришкен. Бедик тиилелге-биле Дженниге Шолбан Кара-оол изиг байырны чедирип, Кызыл хоорайга чуртталга бажыңы садып алырынга дуза кылдыр сертификатты тывыскан.
Август 14-те, Республика хүнүнүң бүдүүзүнде, Тыва Республиканың Чазааның Бажыңынга күрүне шаңналдарын тыпсырының чаңчыл болган езулалы болуп эрткен.
Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол сөс алгаш, республиканың төөгүзүнге, эрткен оруктарынга, Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның үндезилеттинип тургустунганының 100 харлаан юбилейлерин төлептиг уткуур дээш бөгүнгү кылдынып турар ажылдарга, келир үеде сорулгаларга кысказы-биле доктаап, улуг байырлалывыс — Республика хүнү-биле чыылганнарга байыр чедиргеш, күш-ажылга бедик көргүзүглерни чедип алганнарга, хоочуннарга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Көдээ ажыл-агый барааннары садар «Азия» төп август 10-да байырлыг езу-биле ажыттынган. Девискээрин херимнеп улгаттыргаш, соодукчулар, деңзилер дээш, садыглаарынга чугула дериг-херексел-биле бүрүн чаагайжыттынган павильоннарлыг рыноктуң ажыглалга киргени-биле сайгарлыкчыларга болгаш Кызыл хоорайның чурттакчыларынга Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыды Самойлов Монгуш байыр чедирген.
2001 чылда Тывага К.В.Чугуновтуң удуртулгазы-биле чоруткан археологтуг казыышкыннар бичии республиканы бүгү делегейге диңмиредипкенин билир бис. Оон бээр-ле казыышкыннар эки түңнелдерлиг болуп, археолог эртемниглерни шуут-ла кайгаткан.Бии-Хем кожууннуң девискээринде делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан келген студентилерниң «Хааннар шынаазы-2013» археологтуг майгын лагериниң ажылы ам-даа уламчылап турар. Аңаа РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Александрович Толоконский Тывага сургакчылаашкынының үезинде бүгү делегейде ат-сураглыг апарган «Хааннар шынаазы» базырыктар девискээринге Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оол-биле барып, археологтарның ажылы-биле танышканнар.
Кызылдың чөөн талазында, «Пригородный» микрорайоннуң Паротурбинная кудумчузу, бажың 17-де, «Спортту – бажыңнар чанынче» губернатор төлевилелин боттандырар сорулга-биле Паротурбинная кудумчузунда хоорай чагырга чериниң күжү-биле волейбол биле баскетбол шөлдерин септээш, турниктер болгаш өске спортчу дериг-херексел дерээн шөлчүгештерни база бичии уруглар ойнаар шөлчүгештерни тургузуп, ажы-төлге байырлалды кылган.
Август 14-те Улуг назылыг киржикчилерлиг командалар аразынга хол бөмбүүнге республика маргылдаазы (эрлер – 40 хар болгаш оон өрү, херээженнер – 35 хар болгаш оон өрү) – И. Ярыгин аттыг спорт комплекизинге 9.00 шакта; Аныяктар ортузунга Республика хүнүнге тураскааткан бут бөмбүүнүң маргылдаазы – «Советтиг Тываның 5 чылы» стадионга 10.00 шакта; Тыва Республика хүнүнге тураскааткан байырлыг хурал. Уран чүүл мастерлериниң концерти – В. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга 18.00 шакта;
Тываның тудуг комплекизиниң хүндүлүг ажыл-ишчилери база хоочуннар! Профессионал байырлалыңар — Тудугжунуң хүнү-биле чүректиң ханызындан байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер! Силерге тураскаалдыг бо хүннү тудуг сезонунуң кидин түлүк үезинде, Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чыл юбилейиниң база Кызыл хоорайның 100 харлаанының белеткелинге, төрээн Тываңарның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бодуңарның могаг-шылаг чок күш-ажылыңар-биле төлептиг үлүүңерни киирип тура демдеглеп турар-дыр силер.
Дүүн ТР-ниң Чазааның Бажыңынга РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконскийниң Тывага чораан ийи ажылчы хүннериниң түңнели кылдыр ТР-ниң Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле улуг хурал болуп эрткен. Аңаа республиканың шупту сайыттары, федералдыг албан черлериниң, ведомстволарның удуртукчулары, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, кожууннар баштыңнары дээш, оон-даа өскелер киришкен.
Август 8-те РФ-тиң Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконский ийи хүн дургузунда ажылдаары-биле Тывада чедип келген. В.Толоконский самолеттан дүшкен дораан ТР-ниң Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле кады амгы үеде Кызылда чоруп турар кол тудугларга четкен. Президентиниң төлээзи бир дугаарында Магистральная биле Шахтерская кудумчуларын таварып эрткен автомобиль оруунуң тудуун сонуургаан. Аңаа ТР-ниң орук-транспорт комплекизиниң сайыды В.Косоротов база Кызыл хоорайның мэри Владислав Ховалыг орук чаартылгазының чорудулгазының база чоокку үеде салдынган сорулгаларның дугайында тодаргай илеткелдерни экранга видео-көргүзүг дузазы-биле кылганнар.
Июль айның 26-дан август 5-ке чедир София хоорайга эрткен ХХII сурдлимпий оюннарынга делегейниң 85 чурттарындан 4 муң хире спортчулар киришкен. Дыңнаары багай спортчуларның эң дээди спортчу маргылдаазы болур cурдлимпий оюннарынга Россияның чыынды командазы чедиишкиннерни база катап көргүскен.Россияның чыынды командазының кежигүнү, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, дзюдо мөгези Дженни Чамыян эң-не чараш хүрешти көргүзүп, мөңгүн медальды чаалап эккелген. Ол Моолдуң, Турцияның, Украинаның шыырак дээн мөге кыстарын бүзүрелдии-биле тиилээн. Бирги чер дээш түңнел оюннуң сегиржип алыышкын үезинде ол сүрээдеп, Кореяның мөгезинге сан талазы-биле ойнадыпкаш, алдын медальга бичии-ле четпейн барган.
2013 чылдың кол девизи — «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел Тываның Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң Айыткалы-биле боттанып эгелээн. Ооң баштайгы шилилгезинге делгелге май 24-те «Сүбедей» спорт комплекске эрткенин кончуг эки сактыр бис.
Аңаа тус черниң «Тывага бүдүрген» продукциязын делгеп салган сайгарлыкчыларның идепкейлии-биле киришкенин демдеглевес аргажок. Оларның малдың сүдүнден янзы-бүрү аъш-чемни кылганын, ыяштан, демирден, честен болгаш пөстен даарап бүдүрген барааннарын магадап көргеш, кайгамчык уран-шевер, алдын холдуг чон-дур деп үнелээр-дир мен.
Тыва Республиканың шупту муниципалдыг тургузугларында чоннуң бедик көдүрлүүшкүннүг боттандырып эгелээни «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң Чаа-Хөл суурдан киржикчизи, хууда сайгарлыкчы Орлан Болатович Балчый. Аныяк, чүткүлдүг сайгарлыкчының кылып, тудуп кирген сүт болгаш оон барааннар болбаазырадыр биче бүдүрүлгениң тудуунга бардым. Сайгарлыкчы сүт болбаазырадыр «Колакс» модульдуг биче цехти Москвадан чагыттырган. Амгы үеде ону тургузары-биле хоолайларны салып турар. 5 хире метр ханы чер иштинде улуг доскаарны, суг хоорзаларын эптей хайындырган, сай-даш төккен, довурак эшкен ажылчыннарның чайы-даа чок.
Чаа-Хөл чоогунда артты ажып келгеш, суггаттыг сиген шөлүнде хайныгыышкынныг иженген бөлүк ажылчыннарның чанынга келдим. Кожуун-биле атташ хемниң шынаазын дургаар чаттылган шөлдерде сигенниң баштайгы дүжүдүн кезип доозуп турар болду. Шалыпчылар кышка мал чемин четчир кылдыр белеткээр сорулгалыын чугааладылар. Эрткен кыштың соогу болгаш кылын хары чонну кичээндирипкени ол. Ажыл-ишчизи арнындан-на илдең, улгады берген сигенчиден чугаа эреп, айтырыг салырымга: «Аскак хой ырады, кызым» — дээш, ажылын саат чокка уламчылай берди. Кылган-туткан ижи дээнде кызымак, олут орбас чон-дур деп бодап кагдым.
Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнадып турары-биле алырга, Тере-Хөл кожуундан аңгыда, шупту кожууннарда мал чеминиң белеткели шуудап эгелээн. Август 5-тиң байдалы-биле алырга, 17 204 гектар шөлде сигенни кескен, ооң 13 656 гектарында сигенни сарааттаан. Ниитизи-биле 12 667 тонна сигенни белеткеп алган.
Тываның Чазаа республиканың келир үеде бюджединиң үндезинин тургузар күрүне программаларының даңзызын тургускан. Ол дугайында Тываның Чазааның чогуур Айтыышкынынга атты салган. Даңзы кол социал-экономиктиг угланыышкыннар талазы-биле 16 күрүне программаларындан тургустунган, оларның кайызы-даа бодунуң оочурунда регионнарның база ведомстволарның тускай сорулгалыг программалары хевирлиг кылдыр биче программаларже адырланган. Республика бюджединиң кол өзээн тургузуп турар регионнарның база ведомстволарның тускай сорулгалыг программаларының даңзызы ниитизи-биле 43 төлевилелдерлиг. Тываның Экономика яамызының дыңнатканы-биле алырга, Чазакче киирген күрүне программаларының даңзызы ам-даа долу эвес, немежип болур.
Республиканың Тудуг яамызы биле Капитал тудуг эргелелиниң база тудуг организацияларының удуртукчуларының болгаш специалистериниң киржилгези-биле үнүүшкүннүг хуралды Тыва Республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит эрттирген. Ооң кол сорулгазы – тудуг объектилеринде херек кырында байдалды ханы сайгарып, берге айтырыгларны тодарадып, оларны дарый шиитпирлээриниң оруктарын кады дилеп тывары.
Таңды кожууннуң төвү Бай-Хаак суурда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелин езугаар баштайгы белеткел пунктузу — садыг ажыттынган. Аңаа дүктү, кешти, эътти дужаап болур азы эът садып-саарар черни арендага ап болур. Белеткел пунктузунуң баазазынга чурттакчы чондан кат-чимис, ногаа, мөөгү аймаан база хүлээп ап эгелээр. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2013 чылда кожууннарга ийиден эвээш эвес мындыг объектилерниң ажылын катап тургузарын республиканың Хереглекчилер эвилелинге дааскан турганын сагындырып каалы. «Арат» белеткел пунктузун эзиртпес суксуннар үндүрүп турган цехтиң 15 чыл ээн турган оран-бажыңында ажыткан.
Моол күрүнениң Баян-Өлгий аймааның, Сагсай база Улунхус сумуларының азыраан шээр болгаш мыйыстыг бода мал-маганының аразында ящурнуң (чараалаар аарыг) аарыының тывылганы-биле Тыва Республиканың мал эмнээр федералдыг хайгаарал албаны бистиң девискээрже бо аарыгның дамчып келир айыылы барын дыңнадып турар. Ящур — азырал мал-маганның болгаш черлик адыр дуюглуг амытаннарның халдавырлыг болгаш дүрген нептерээр аарыы. Аарыгның тодаргай демдектери: мал халыыдаар, аас иштинге болгаш эмиглериниң база даван-даяк талазының кежинге оюлганнар тыптып кээр. Колдуу аныяк малдар аарыгны бодунга дүрген шиңгээдип алыр болгаш аарып эртери берге болур.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаңгыс эвес: «Тываның келир үези бистиң эрес, кызымаккай, шудургу, бурунгаар көрүштүг, эртем-билиг чедип алган аныяктарывыстан улуг хамааржыр» — деп чугаалап турар болгай. Ынчангаш тускай эртем чедип алгаш, төрээн черинче ээп келген оолдар, кыстарның моон соңгаар салым-чолу, амыдыралы, оларның келир үеде сорулгалары кижини ала-чайгаар сонуургады бээр. Чоокта чаа Красноярск хоорайда Россияның социалдыг күрүне университединиң (РКСУ) доозукчузу, Красноярск хоорайда Тывадан студентилер чыыжының даргазы, спортчу, хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи Алексей Чанзанович Тюлюш-биле чугаалаштым. «Турза — узун, тутса — мөге» аныяк оолдуң чүгле даштыкы хевири чаагай эвес, а иштики делегейи база онзагай, байлак, тодаргай туруштуг кижи болду.
Кызылдың мэриязы Кызылдың автотранспорт бүдүрүлгезинге садып бергени «Форд» марканың алды чаа автобустарын таныштырып көргүскен. Эрткен неделяда автобустар Нижний Новгород хоорайдан чедип келгеннер. «Фордтар» хоорайга пассажирлер сөөртүр — оларга 19 «а» дугаарлыг, Бай-Хаакская кудумчузундан ЧЭТ-ке чедир халыыр чаа маршрутту ажылдап кылгаш, ажыткан. Чаа автобустар республиканың найысылалының 100 чыл юбилейиниң бүдүүзүнде кызылчыларның аргыжылгазын элээн экижидер ужурлуг. Хоорайның мэри Владислав Ховалыг чаа, пассажирлерге таарымчалыг автобустарны садып алганы пассажирлер аргыжылгазында ажылдап турар сайгарлыкчыларга кончуг эки үлегер дээрзинге бүзүрелдиг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва улустуң амыдырал-чуртталгазынга, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге орус дылдың улуг ужур-дузазын кезээде демдеглеп, тыва аныяктар орус дылды эки өөренип алырынче сагышты үргүлчү салып келген. Орус дыл Тываның аныяктарынга эртем-билигге өөрениринге, чуртталгага боттарының оруун тып алырынга, чедиишкинниг кижилер бооп өзүп сайзыраарынга идегелдиг даянгыыш деп, ол санап турар. Орус дылды уруглар, оолдарга улам ханы өөредир талазы-биле санал-оналды Шолбан Кара-оол — бо-ла үндүрүп кээр удуртукчу. «Орус дылды бистиң ажы-төлүвүстүң кошкак билири амыдыралга орукту тып алырынга оларга шаптыктап, чамдыкта эртем-билигже, салым-чаяанының ажыттынарынче, сагыш-сеткилиниң сайзыраарынче орукту дуглап турар. Оон ыңай, орус дылды тыва аныяктарның эки билири республиканың экономиктиг хөгжүлдезинге эргежок чугула» — деп, ол чаңгыс катап эвес чугулалап чугаалаан.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол десантниктерге Агаар-десант шерииниң хүнү таварыштыр байыр чедирген. Шолбан Валерьевичиниң байыр чедириишкининде:
«Хүндүлүг шериг-десантниктер, агаар-десант шерииниң хоочуннары! Силерге Россияның агаар-десант шерииниң хүнүн таварыштыр байыр чедирип тур мен! Агаар-десант шерииниң хүнү шагда-ла онза шериг байырлалынче шилчээн. Ону бүгү чурт онза эр соруктуң, тергиин эки ат-алдарның болгаш кызыгаар чок эрес-дидим чоруктуң байырлалы кылдыр демдеглеп турар.
Дүүн, август 2-де, найысылалдың төөгүлүг черлериниң бирээзи Тиилелге шөлүнге Россияның агаар-десант шерииниң хүнүнге тураскааткан Ада-чурттуң Улуг дайынынга амы-тынын берген солдаттарның тураскаалынга чечек дээрбээн салыр байырлыг езулал болуп эрткен. Аңаа дайын хөделиишкиннериниң хоочуннары, агаар-десант шерииниң шериглери база өзүп орар аныяк салгалдың төлээлери болгаш аалчылар киришкен. Тиилелгениң шөлүнде дайынчы темалыг ырлар байыр шинчи киирип, чаңгыландыр дыңналган. Байырлыг парадка агаар-десант шерииниң улуг болгаш аныяк төлээлери, республиканың кадет корпустуң кижизидикчилери, «Аныяк гвардия» партияның аныяк кежигүннери болгаш Каа-Хем кожууннуң уругларның «Отчизна» шериг-патриотчу лагериниң оолдары каас-шиник хептиг чыскаалган.
Тывада Интернет ачы-дузазының өртээниң аарының дугайында айтырыг республикага чаңгыс удаа эвес көдүрлүп турган. Россияның өске девискээрлеринге деңнээрге, Тывада Интернет четкизиниң ачы-дузазының өртээниң аары шын. Мындыг байдалга «Тывасвязьинформ» ажык акционерлиг ниитилелдиң эрттирип эгелээни Интернетке халас коштунуп ап болурунуң акциязы чамдык кижилерни кайгадыпкан. Бо акцияның дугайында «Тывасвязьинформ» ажык акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Сылдыс Хертектен сонуургадывыс.
Июль 10-12-де Тываның найысылалы Кызыл хоорайга «Түрк руника: дыл, төөгү, культура» аттыг улуг эртем шуулганы болган. Конференция даш көжээлерде оюп бижээн даштыкы хевири руна хевирлиг бижиктерни тодарадып номчаанындан бээр 120 чыл болганынга тураскааткан бооп турар. Ооң-биле кады бо хире улуг ужур-уткалыг конференцияны тыва тюркологияның тургузукчуларының бирээзи болур З.Б. Чадамбага, ооң 85 харлап турар ою таварыштыр, бараалгатканы кончуг шын.
«Спортту — бажыңнар чанынче» деп губернатор төлевилелин боттандырары-биле баштайгы спорт шөлү Кызылдың «Правобережный» микрорайонунда ажылдап эгелээн. Ооң байырлыг ажыдыышкыны июль 27-де болуп эрткен. Аңаа эрге-чагырганың төлээлери, чурттакчы чон – улуг-бичии хөй кижилер киришкен. Ада-иезин эдерип келген бичии оолдар, эге класстарның өөреникчилери баштай элезин төп каан черни, чайганыыштарны, биче турниктерни шенеп көргеннер.
Агаар-десант шериинге чуртунуң мурнунга хамааты албан-хүлээлгезин эрттирери-биле барган аныяк оолдарга аас-кежик «дүшкени» ол деп бодаар мен. Чүге дизе агаар десантниктерге дээрге эң-не дидим, коргуш-сыныш чок, быжыг тура-соруктуг кижилер-дир. Чүге-ле ийик, бичии-даа, элээди-даа оолдар өзүп келгеш, ыяап-ла агаар-десант шериинге хүлээлгезин эрттирер күзелдиг болур. «А чүге албан десантник болуксаар сен?» — деп айтырарга: «Чүге дизе чүгле кортпас кижи парашют-биле самолеттан шураар» — деп харыылаар боор чорду. Ол-даа шын. Ынчаарга оларның чаш угаан-медерелинде безин езулуг эр кижиниң мөзү-бүдүжү хевирлеттинип турары илдең. Маадырымны Станислав Роммедович Самдан дээр. Ол агаар-десант шериинге албан-хүлээлгезин эрттиргеш, улаштыр керээ-биле артып калган.
Кажан чурт рынок экономиказынче кирип, чурттакчы чонга хостуг сайгарлыр эргени бериптерге, кандыг-даа арга-биле сайгарлып чоруур тура-соруктуг улус аравыста хөй. Олар чуртунга, чонунга сагыш-сеткилинден бердинген, келир үеже тура-сорук-биле бурунгаар базымны кылып чоруурлар.
Бо талазы-биле «Тыва Республиканың күш-ажыл рыногунда дүшкүүрлүг чорукту чавырылдырары» республиканың тускай сорулгалыг программазының шугуму-биле бодунуң хуу бүдүрүлгезин ажыдып алган Кызыл хоорайда хуу сайгарлыкчылар Амир Эдуардович, Саида Тановна Соруктугларның ажыл-ижи-биле таныштым.
Тываның Чазаа көдээде чурттап чоруур хамаатыларның, ооң иштинде аныяк өг-бүлелерниң база аныяк специалистерниң чурттаар оран-бажың-биле холбашкан байдалдарын экижидер талазы-биле хемчеглерни боттандырары-биле «2013 чылга чедир суурнуң социал хөгжүлдези» деп программа езугаар федералдыг база республика бюджеттеринден тускайлап берип турар субсидияларның хуваалдазын бадылаан.
Орук-транспорт комплекизиниң яамызындан медээ езугаар алырга, июль 30-де эртен 9-10 шак үезинде Кызыл хоорайның аэропортундан «Ан-2» самолет Yш-Белдир аржаанынче пассажирлерлиг ужуп үнген, шимчедикчизинде дааш дыңналып кээрге, самоледун дүрген хондурар ужурга таварышканын экипаж диспетчерлерге дыңнаткан. «Кызыл» аэропорттуң өрт-камгалал албаны шалыпкын хөделип, өрт өжүреринге болгаш камгалал ажылдарын чорударынга белен турган. Самолетту экипаж озал-ондак чокка аэропортка хондурган, пассажирлер болгаш экипажтың аразындан кемдээн-кергээн кижи чок болган.
Июль 26-да ТР-ниң Ыяап-ла медицина камгаладылга девискээр фондузунга РФ-тиң Президентизиниң 2012 чылдың май 7-де үнген 597 дугаарлыг дужаалының боттаныышкынының дугайында «төгерик стол» эрткен. Аңаа республиканың эмнелгелериниң удуртукчулары киришкен. Ук хуралга килдис эргелекчилери О.Д. Сарыглар, Л.М. Бумбажай, В.Н. Хураган сөөлгү үеде кадык камгалалында чаартылгалар, чоннуң диспансеризациязын болгаш профилактиктиг эмчи шинчилгелерин күштелдирериниң, эмчи ажылдакчыларының акша-шалыңын улгаттырар талазы-биле кылып чорудуп турар ажылдарның дугайында илеткелдерни кылган.
Россияның Президентизи Владимир Путин биле Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу Тывага келгеш, агаар-бойдузу болгаш аң-меңи камгалалдыг чараш черлериниң бирээзинге чорааннар. Тус черниң ховар аң-меңин канчаар камгалап, чизелеп, шинчилеп турарының дугайында камгалалдыг черниң ажылдакчылары-биле ажыл-агыйжы чугаа болган.Төнүп чидериниң кырында келген ирбисти камгалап арттырар, ооң баш санын көвүдедир талазы-биле эртем-шинчилел ажылдарын эртемденнер элээн каш чылдар дургузунда Саян-Шушенск камгалалдыг девискээрде чорудуп турар.
Кызыл хоорайның кыдыында хөй шимчээшкинниг Магистральная кудумчузунда оруктуң капитал септелгезин апрель эгезинде кылып эгелээн. Республиканың муниципалдыг районнары-биле найысылалды холбаштырып турар бо автомобиль оруу эргижиреп, каш чыл иштинде септеттинмээнинден бодунуң арга-курлавырын чидирген. Хоорай улгадып, транспорт саны көвүдээнинден орукту эде кылырын планда киирген.Бөгүнге чедир амгы үениң дөрт одуруглуг оруунуң 6 километри Спутник микрорайонунуң дужунга чедир чаа кадыг шывыг-биле шыптынган, ооң машина эртер кезээн алгыдыр кылганы кончуг таарымчалыг.
Амгы үеде хөй-ниитиниң, эксперттерниң, партияларның киржилгези-биле Россияда чаа пенсия дүрүмүн сайгарып, чугаалажып турар. Оон аңгыда хөй-ниитиниң социологтуг айтырылгазын чорудуп турар. Бөгүн бо айтырыгга хамаарыштыр Россияның Пенсия фондузунуң Тыва Республика салбырының даргазы Баяна Тугур-оол-биле интервью:
Бурят Республиканың төвү Улан-Удэ хоорайга культура, кадык камгалал, өөредилге, массалыг информация чепсектериниң адырларынга информастыг технология-лар сайзыралының аргаларының дугайында сайгарар сорулгалыг «Байкалдың информастыг чыыжы-2013» деп хемчегге киржири-биле редакциядан чөпшээрелди база деткимчени алганымдан бээр таптыг-ла үш хонганда Кызылдың «Буян-Бадыргы» аалчылар бажыңының чанындан бичии автобуска олурупкаш, «Улан-Удэ кайы сен?» дээш, тутсупкан мен. Автобустуң соңга өттүр төрээн черимниң семдер көк тайгалары, чиңгир ногаан арга-арыглары, дээрже шаштыгып үнгүлей бергилээн харлыг баштыг ак-көк сыннары шокараңнагыладыр эртип турду.
Сөөлгү үеде ада-иелер-биле болгаш школаның харылзаазы сырый эвес болганындан назы четпээн уруглар ортузунда корум-чурум үрээр чоруктарның саны көвүдеп турар. Ада-иелер кижизидилге айтырыгларынче кичээнгей салбайн турарындан уруглар Тыва Республиканың хоойлузун хажыдып, кежээки үе – 22.00 шактан 06.00 шакка чедир ада-иезиниң хайгааралы чокка хөй-ниити черлеринге чурум үреп, эзиртир суксун аймаан ижип тургаш, ИХЯ ажылдакчыларынга туттуруп, катап чурум үревезин дээш азы озал-ондакка таварышпазын дээш назы четпээн корум-чурум үрекчилерин түр када тудуп тургузар төпче киирип турар. № 120-1999 Федералдыг хоойлу езугаар 7 хардан 18 харга чедир назы четпээн уругларны төп хүлээп турар.
Россияның Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанының Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң ажылдакчылары күрүнениң айыыл чок болурунуң талазы-биле оперативтиг хемчеглерни ап чорудуп тургаш, Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг суурнуң чурттакчызы, 47 харлыг Артур Агар-оолдан кижи кылган карабинни болгаш «ТОЗ» хевирниң винтовканың кол кезектерин илередип тыпкан. Кижи кылган карабинден боолап болур, а винтовкадан боолаар арга чок болган. Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанның эргелелиниң илереткен материалдары-биле Россияның ИХЯ муниципалитеттер аразында «Таңды» килдизиниң истекчизи РФ-ниң КК-ниң 222 чүүлүнүң 1-ги кезээ езугаар (хоойлу-дүрүмнү хажыдып, бооларны болгаш ооң кол кезектерин, октарны, частыр бүдүмелдерни болгаш чазылдырар дериг-херекселди тып алганы, эдилээни, өске кижилерге дамчытканы, сатканы, шыгжааны, ыңай-бээр сөөрткени) кеземче херээн оттурган.
Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурда котельная тудуу уламчылавышаан.
«Капитал тудуг эргелели» КБА-ның начальниги Александр Свинцовтуң дыңнатканы-биле алырга, объектини тос участоктарга чарган, оларга тодаргай бригадаларны быжыглаан. Элээн улуг хемчээлдиг ажылдар кылдынган, ооң иштинде: котельнаяның бажыңының болгаш ыш үндүрер хоолайның таваан салган, бажыңның кол өзээн, крышаны тудар тургузугларны, циклоннарны, хүл бункерин тургускан, бажыңны долгандыр чиик бетоннар-биле кажаалаан, чер шимчээшкининге удур камгалалды куткан, 3 котелдарны тургускаш, оларның гидравликтиг шенелделерин чоруткан, газ үнер черлерни кылган. Оон аңгыда тудугжулар бирги каътта шала чадарын база хүл ап каар каналдарны кылырын дооскан. Хүлээп алыр үүрмектээр салбырның ханаларын туткан, таваан салган.
Тываның төөгүзүнде туруп көрбээн болуушкун: Бии-Хем кожууннуң девискээринде «Хааннар шынаазында» базырыктар бүгү делегейде ат-сураглыг апарган. ХХ вектиң эгезинде-ле эртемденнер Уюк хемни болгаш Аржаан чоогун дургаар шөйлүп чоруткан скиф хевирниң хөй базырыктарынче кичээнгейни салып эгелээн. Хемчээлиниң талазы-биле кончуг улуг, диаметри – 80 – 120 метр, бедии 4-5 метр хире. Ук базырыктарда хааннарны хөөржүткен деп даап бодаашкыннар бар. «Хааннар шынаазын» шинчилээри бо хүннерде үргүлчүлээн. Турандан Аржаанче чоруткан орук кыдыында базырыктар хөй, «Аржаан – 1» , «Аржаан – 2», «Оргу-Хову» болгаш «Ак-Хөл»…
Межегейниң чиңгир ногаан мээстеринде ак-чайт апарган оъттап чоруур кодан-кодан өшкү-хойну көөрге, сеткил таалаар. Хоорайның кижиге таарыштыр чогаадып, чаагайжыткан бүгү-ле байдалын, улгатса-ла, хол барбазы көдүрер чиик ажыл-албанын көдээниң берге чымыжынга, өл-чаш малдың азыралынга солаан аныяктар аравыста бар. Yзел-бодалын боттандырар дээн кижи чүден-даа чалданмас дээрзин бөгүнгү маадырларывыстан көрүп болур. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинде кирип турар Таңды кожууннуң сайгарлыкчыларның бирээзи Херел Михайлович Монгуштуң барааны — өшкү сүдү.
- Хүндүлүг чаңгыс чер - чурттугларым! Бистиң чер - чуртувус улуг когаралга таварышты. Кончуг киживисти чидирип алдывыс. Байлак сагыш - сеткилин, уран - талантызын улус - чонга харам чокка, төнчүзүнге чедир өргүптер кайгамчык аажы - чаңныг Артизивис... Бодунуң ынак Тывазының адын бүгү делегейге чаңгыландыр алдаржыдып кагды. Ооң адын, үргүлчү хөглүг каттырып, хүлүмзүрүг чайынналып чоруур шырай - арнын Тывада танывас, билбес кижи чок. Чүгле Тывада эвес, Россияда болгаш бүгү делегейде алдар - ады диңмирээн. Ол ёзулуг “чоннуң ховар оглу” деп адын кажанда - даа сыкпайн чорду. Ооң чырык адын, кылып чораан ажыл - херээн, хөглүг аажы - чаңын “чораан” деп сөстү ажыглаары дыка - ла берге - дир. Черле бүзүренчиг эвес!
Тываның Чазак Баштыңы Ш.Кара-оолдуң үндүрген Айыткалында «100 чылче базымнар» деп тускай төлевилелдиң иштинде Тыва — арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри — республиканың чурттакчы черлериниң болгаш найысылалдың чаагайжыдылгазының талазы-биле конкурсту чарлаан. Ооң кол сорулгазы — чүгле тиилекчилерни илередири эвес, чаагайжыдылга болгаш амыдырал культураның ниити деңнелин бедидери. Ооң-биле чергелештир «Спортту — бажыңнар девискээринче» деп, Шолбан Валерьевич бодунуң губернатор төлевилелин база киирген. Чурттап орар бажыңнарывыс девискээринге уругларга ойнаар спортчу шөлдерни амгы үениң чараш херекселдери-биле дериир сорулганы салган.
Дүүн, июль 24-те, найысылалдың Арат шөлүнге, Национал театрның баарынга республика чергелиг уругларның бирги чыыжы «Чайның челээжи» болуп эрткен. Ук хемчегни ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының деткимчези-биле эрттирген. Аңаа республиканың кожууннары болгаш хоорайларындан ниитизи-биле 15 команда келген. Улуг-Хем, Таңды, Чаа-Хөл, Каа-Хем, Сүт-Хөл, Тес-Хем… Уругларның школа чанында болгаш доктаамал чайгы лагерьлериниң командалары боттарының кожуунун төлээлеп киришкен.
2013-2014 чылдарда мал кыштаглаашкынынга 195,89 муң тонна сиген-ширбиишти, 4,8 муң тонна чулуктуг мал чемин республикага белеткеп алырын планнаан. Мал чеминге белеткеп алыр үнүш-дүжүт аймаа 6878 гектар черде, 5821 гектарда — чаңгыс чылдыг сиген, 1057 гектар черде — хөй катап кезер люцерна, эспарцет, донник хевирниң үнүш аймаа бар. Мөңгүн-Тайга кожууннуң ажыл-агыйлары Чөөн-Хемчик биле Улуг-Хем кожууннарның сиген шөлдеринден мал чеми белеткеп алыр. Мал чеминиң белеткелинге ниитизи-биле 860 тракторларны, 390 сиген кезер машиналарны, 200 механиктиг дырбааштарны болгаш сиген бөлүп тырыыр 35 кожугларны ажыглаар.
Тыва национал хүрешке хамаарыштыр чамдык бодалдарывысты илередип, санал-сүмевисти улуг назынныг хоочуннар берип тур бис. Бир-ле дугаарында, мөге салыкчыларын баш бурунгаар шилиир, белеткээр, өөредир херек. Шаг-шаандан тура мөге салыкчылары тыва хүрештиң каастакчылары чораан болгай. Уран талантылыг, тывынгыр-сагынгыр, чечен-мерген, хөглүг, кашпагай мөге салыкчылары мөгелерниң болгаш чоннуң тура-соруун көдүрер. Хүрешкен мөгелер чанынга, оларның хөлегелери дег, анаа-ла кылаштажып турар бөгүнгү ышкаш мөге салыкчыларының херээ чок.
«Тыва – хөгжүлдениң девискээри» деп аныяктарның өөредиглиг форумунда ийиги спортчу ээлчег эгелээн. Форум ийи чыл улаштыр Таңды кожууннуң девискээринде республиканың база бир бойдус чурумалдыг черлериниң бирээзи Дүрген кашпалындан ырак эвесте эртип турар болгаш «Дүрген-2013» деп атты алган. Маңаа майгыннар лагеринге бирги ээлчегде аныяк сайгарлыкчыларның командалары, волонтерлар организациялары база чер-черлерниң студентилери чыылган. Олар беш хүн иштинде жюриниң шииткелинге боттарының социал база бизнес-төлевилелдерин киирип, бодалдарын, арга-дуржулгазын солушканындан аңгыда, өөредиглиг шөлдерге эгелеп чоруур бизнесменнерге эргежок чугула теория талазы-биле белеткелди ап, Тываның онза бойдустуг булуңунга дыштанганнар.
Саян сыннарның эдээн тырткан Бии-Хем - үнүш-дүжүткүрү-биле сурагжаан кожуун. Ооң тараазын, ногаазын болгаш мал чемин ажыглаваан чер Тыва иштинде чок. Хары кылын дүжер бо черлерге мал-маганны хүр-менди кышты ажырарының чаңгыс аргазы – мал чемин четчир кылдыр белеткеп алыры. Бии-Хем кожууннуң чагырга даргазының көдээ ажыл-агый талазы-биле оралакчызы Александр Айдыңович Монгуштуң 2 чыл ажыг удуртуп турар адырының ажыл-ижи-биле таныштым:
Июль 21. Чадаана хоорайның стадиону. Ону долгандыр изиг аъш-чем кылып одагланган, садыг-саймаазында янзы-бүрү барааннар делгээн, хол-биле кылган уран кылыгларын садып-сайгарган кижилер-ле хөй. Дириг хөгжүмнүң болгаш шажынның «Yстүү-Хүрээ-2013» фестивалы Чадаанада ам 15 дугаар эртип турары бо. Ону сонуургап каш чүктен чыглып келген стадион долу чонну көөрге, улуг кымыскаяк өө-ле. Фестивальга бо удаада 50 ажыг коллективтер киржип чедип келген болду. Олар Чадаана хемниң эриинде арыг иштинге чаңчыкканы езугаар майгын хоорайжыгажын тургузупкаш, үш хүннүң дургузунда шилилде конкурсту эрткен.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол 47 харлап турар. РФ-ниң камгалал сайыды Сергей Шойгу аңаа байыр чедирген:
— Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле мээң изиг байырымны хүлээп ап көрүңер. Тываның сайзыраарынга бүгү байдалды тургузуп турар-дыр силер. Силерниң сагыш салыышкыныңар болгаш кызымак чорууңар ачызында бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс биче бизнести тургузар аргалыг бооп, эки эртем-билигни чедип ап, боттарын болгаш республиканы сайзырадыр аргалыг. Афган дайынынга маадырлыы-биле өлген солдаттарның өг-бүлелеринге, инвалидтеринге болгаш хоочуннарынга 90 чылдарда чедирген дузаңарны шериг албаны эрттирип турган үеңерден бээр эки билириңер Россияның армиязы утпаан. Силер бедик эртем-билиглиг, аныяк болгаш эрес-шалыпкын-дыр силер. Быжыг кадыкшылды болгаш бистиң чуртувустуң чаагай чоруу дээш шупту эгелээшкиннериңерге чедиишкиннерни күзедим.
Тываның Баштыңынга ооң төрүттүнген хүнү-биле Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев байыр чедирген.
Ооң байыр чедириишкининде бижээни болза: «Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Төрүттүнген хүнүңер-биле мээң байырымны хүлээп ап көрүңер! Силерниң бедик мергежилдииңерден болгаш организакчы арга-дуржулгаңардан Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези, девискээрниң турисчи шыдал-быразын боттандырары болгаш ооң онзагай национал езу-чаңчылдарын камгалап арттырары бөгүн кончуг хамааржыр. Быжыг кадыкшылды болгаш чаа чедиишкиннерни күзедим. Д.Медведев».
Тываның Чазааның кежигүннери, Кызыл хоорайның мэриязының база Кызыл кожуун чагыргазының төлээлери киришкен хуралга Каа-Хем суурга спорт-культура ордузу база Президентиниң кадеттер корпузунуң тудуу-биле холбашкан айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.
Улуг байырлалдарга уткуштур кол тудуглар болур бо объектилер келир чылдың сентябрьда ажыглалга кирер ужурлуг. Ынчангаш ооң байырлыг ажыдыышкынынга чалаттырган улуг аалчыларның келири чугаажок. РФ-тиң Камгалал яамызы кадеттер корпузунуң тудуунуң төлевилелин боттандырарынга белен, а ында кирип турар бассейн тудуунуң деткикчизи тодараттынган.
Күш-ажылчы байыр-найыр үезинде ажыл-ишчи ат-сураа чон аразынга алгаан малчыннарның хөректеринге сандарап дүшкен Совет Эвилелиниң орден-хавыяазы чайнай бээр. Амгы үеде чок күрүнениң шаңналдарын хөрээнде кадап алгаш чоруурунга хоочуннар ынай-даа эгенмес, харын-даа мырыңай чоргаарланырлар. Чүге дээрге ук шаңналдар — оларның кызымак ажыл-ижиниң херечизи. Мал ажыл - агыйын Тес - Хем кожуунга сайзырадырынга бодунуң улуг үлүг-хуузун киирген малчыннарның бирээзи — Иван Симчитович Данзурун. Бир эвес ол орден-медальдарын шуптузун кадаптар болза, олар ооң хөрээнге сыңышпас-даа, ынчангаш ол кол-кол шаңналдарын байырлал хүннеринде хөрээнге астып алыр. Иван Симчитович — Совет Эвилелиниң эң бедик шаңналы Ленин орденниң эдилекчизи. Оларга ам база бир бедик үнелиг шаңнал – Тыва Республиканың ордени Наадым хүннеринде немешкен.
"Түрк руника: дыл, төөгү, культура" деп делегей чергелиг эртем конференциязынга тыва бижикке чаа тураскаалдың – тайбыңның болгаш эртем-билигниң чырыын тудуп турар мөңгүн субурганның ажыдыышкыны болган. Тураскаалдың дугайында конференцияның аалчыларынга ону тургузарының эгелекчизи Бичелдей Каадыр-оол тодаргай чугаалап берген. Ол боду субурганны езу-чурумга дүүштүр дерип, ооң дөрт талазынга хуу коллекциязындан буддист статуэткаларны тургускан. Тураскаалга мөңгүннү бүгү хөй-ниити демнежип тургаш чыгган. Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң ажылдакчылары хөйнү чыгган, бир килограмм мөңгүннү Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чаагай күзелдер-биле сеткилинден берген. Тураскаалга ниитизи-биле 24 килограмм мөңгүннү ажыглаан.
Республиканың девискээринде ээн, кагдынган тудуглар талазы-биле хемчеглерни дарый алырын Тываның Чазак Баштыңы Ш.Кара-оол Айыткалында киирген. Бо талазы-биле ажылдар тодаргай кылдынып эгелээнин солун-сеткүүлде бижип, теледамчыдылгада көргүзүп, чырыдып турар.Республиканың девискээринде 700 ажыг октаттынган болгаш ээ чок тудуглар бары илереттинген, ооң иштинде 28-и - Кызыл хоорайда. Кожууннар девискээрлеринде тоймаглаттынган, ээн тудуглар хөй, суурларже кирип орарга-ла, хамыктың сузун базып, хевирин үреп турары чараш эвес. Октаттынган оран-саваның тодаргай ээлери бар болза, «тамчыктыг» шөлээн орарга кайын боор, хемчег алыры негеттинип келген.
Тываның күрүне байырлалы – малчыннар Наадымын байырлаан хүннерде тыва чоннуң чоргааралы, алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, армия генералы, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу төрээн Тывазынга кээп чораан. Июль 12-де Кызылдың Национал парыгында «Хүреш» стадионунга байырлалдың байырлыг ажыдыышкынынга, национал тыва хүрешке 256 мөгениң республика чемпионадынга Сергей Күжүгетович Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле көстүп кээрге, чон үргүлчүлелдиг адыш часкаашкыннары-биле уткаан. Сергей Күжүгетович чаңгыс чер-чурттугларының – тыва малчыннарның ак сеткилдиг, кызымак күш-ажылынга хүндүткелди көргүзүп, амы-хуузунда чүрээниң ханызындан байыр чедирип кээри чаңчыл апарган. «Хүреш» стадионунга болган байырлыг ажыдыышкынга ол сөс алгаш, малчыннарга, көдээ ишчилерге, Тываның бүгү чонунга байыр чедирген:
Чадаана хоорайның чанынга июль 17-ниң дүнезинде «Yстүү-Хүрээ» 15-ки Бүгү-делегейниң дириг хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалы эгелээн. Бо чылын фестивальга Дубнодан стартты алган «МузЭнергоТур» хөгжүмчү десантылар доктаап, оруун уламчылаар. Аалчыларның санында Аллен Маршаллдың «Сан ра Аркестр» сураглыг бөлүүн манап турар. Фестиваль эки ажылдардан – Сарасвати (Yстүү-Хүрээ хүрээниң девискээри) субурганның тудуун доозары болгаш хүрээниң чоок-кавы девискээрин аштап-арыглаары-биле экологтуг акция-биле эгелээн. Кежээки үеде Чадаананың стадионунга «Бии-Хемниң өг комплекизи» төлевилелдиң таныштырылгазы болгаш дүнеки онза үе эрттирилгези (джем-сейшн) болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол АКШ-тан билдингир буддолог, 14-кү Далай-Ламаның эжи, Голливудтуң кинодивазы Ума Турманның ачазы, Колумбия университединиң профессору Роберт Турман-биле ужурашкан.
Буддизм делегейин эргип кезээн американ Тывага бир дугаар келген болгаш ооң чаражын кайгап ханмаанын Шолбан Валерьевичиге чугаалаан. Ооң бодалы-биле, сарыг-шажынга хамаарылгалыг кижи бүрүзүнүң үе-дүптен бээр турар черин дилеп турары Шамбала деп кайгамчык чурт дээрге-ле Тыва бооп турар. Чугаалажыышкын үезинде олар калбак, хөй талалыг, Россияга, ооң иштинде Тывага буддизмни сайзырадырының дугайында айтырыгларны чугаалашканнар.
Таңды кожууннуң Дүрген сумузунуң девискээринде чылдың болур «Тыва – хөгжүлдениң девискээри» аныяктарның өөредиглиг чыыжы бо хүннерде ажылын чорудуп турар. Чурумалдыг бойдус-биле байлак, долгандыр бүзээлээн даглар аразында шапкын агып чыдар Дүрген хемниң эриинде аныяктарның чайгы лагери хөй санныг студентилерни чыыры чаңчыл апарган. Бо удаада база майгын хоорайжыгаш тургустунган. «Тыва – хөгжүлдениң девискээри» аныяктарның өөредиглиг чыыжы 3 дугаар чыл болуп турар. Бо улуг хемчегниң кол сорулгазы – социал чугула болгаш аныяктарның сайгарлыкчы чоруунуң бот-идепкейиниң аргаларын боттандырары, тодаргайлаарга, республиканың муниципалдыг тургузугларының, республикадан дашкаар чер-черлерде студент каттыжыышкыннарның эң-не идепкейжи аныяктарын деткип хаара тудары.
Кандыг-даа байырлалдарның кол хемчеглери найысылал Кызылга болуп эртери чаңчылчаан. Кайгамчык, чараш бойдус-чурумалын кижи чүге-даа деңнеп четпес Тыва чуртувустуң найысылалы — Кызыл хоорайга мурнувуста улуг байырлалдарның кол хемчеглериниң эртерин барымдаалааш, ону аянныг, чараш, каас-шиник кылдыр дериири болгаш чаартылгаларны кылыры көрдүнген. Кызыл хоорай администрациязында бо чаартылга ажылдарын харыылаар удуртукчуларның бирээзи Меңги Хомушкуевич Кара-оол-биле чугааны кылдым.
«Байыр-наадым кайы хире эртип тур?» деп айтырыгны Тес-Хем кожуунга болган байырлал үезинде чондан айтырарга, дараазында харыыларны берген.
Батыгаа Кара-Тоду, Хубсугул аймак, Цагаан-Нуур сумунуң малчыны: «Байырлалды Тыва чуртунуң найысылалы Кызылга хүреш маргылдаазындан эгеледивис. Ресторанга-даа кирип чемнендивис. Оон кончуг солун концерт база көрдүвүс. Ам бо хүнде Тес-Хем кожуунда найырда келдивис. Наадым дыка солун болгаш чараш-тыр. Мен, бодум хуумда, база көдээ ажыл-агыйлыг малчын мен. Тыва чурту дыка онза чараш деп көрүп тур мен. Белеткел эки-дир».
Бай-байлак малчын Тывавыстың кол каасталгазы өг-ле болгай. Ак-ак өглерни көктүг-шыктыг, алгыг-делгем чайлагларга дистиништир типтерге, кайы хире чараш ийик. Ындыг чайлагларның бирээзи ыр-шоорда кирген Тестиң Калдак-Хамар арттың кыры Оргу-Шөл-ле болгай. Өглеривис чокка байыр-найыр өң-чүзүн чок ышкаш апаар. «Наадым-2013» хүннеринде Оргу-Шөлге өглерни чыскаай тиккен. Бир эвес оларны майгыннардан элээн ондаан тиккен, чоогунга машина-балгат тургуспаан болза, оон-даа чараш болур ийик. Эң ылаңгыя «Тулган өг-2013» дээш тыва национал өг көрүлде-конкурузунга киириштирер дээн өглерни.
Самагалдай чоогунда Аржаан деп черге тыва национал байырлалдарның эң-не хөлзээзинниг, маргылдаалыг кезээ - аът чарыжының мөгейикчилери, аарыкчылары хөйү-биле четкилеп келгеннер. Агы-каңгы одарлары чаттылган, чалынныг изиг бо черлерге чоокку чылдарда хөй чон чыглып мөөрейлешпээн. Республиканың малчыннар Наадымынга база Самагалдай суурнуң 240, Тес-Хем кожууннуң 90 чыл оюнга тураскааткан байырлалга аныяк болгаш узак, чыраалаар база челер аъттарның чарыжынга республиканың шупту булуңнарындан ниитизи-биле 380 ажыг чүгүрүктер адааннашкан.
Национал парк. «Наадым—2013-түң» хүрежин көөр дээн улус-чон «Хүреш» стадионунче эртежик-ле шуужуп кирип тур. Хүн эмин эрттир изивээнде 10 шакта-ла эгелээр кылып кааны дыка таарымчалыг-дыр дижип ор бис. Хөгжүм үнү диңмиттелген соонда хамыктың кичээнгейи микрофонда барды. Байыр чедирери-биле чон мурнунче Россияның камгалал сайыды, армия генералы Сергей Күжүгетович Шойгуну чарлап үндүрүптерге, стадионда турган чон диңмиттиг адыш часкаашкыннары, ураа-биле алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувусту уткуп алды.
Июль 13. Республиканың малчыннар найыры Наадымның ийиги хүнү. Тес-Хем кожууннуң Калдак-Хамар артының девискээринде Чаа-Оваа шөлү деп чер. Республиканың бүгү чону күрүне деңнелиниң эргезин алган малчыннар байырлалынче чыглып келген. Артты ажып кээрге-ле, хөй машина-балгат болгаш кижилер аразында маңган ак-ак өглер каракка дораан көзүлдү. Көктүг-шыктыг Чаа-Оваа шөлү деп черге Наадымның найысылалдан уламчылаан солун кезээ республиканың муниципалдыг тургузугларының делегацияларының байырлыг чыскаалы-биле эгелээн. Башкарыкчыларның «Амыргын-на, хүндүлүг аалчылар!» дээн дыңзыг үнүнүң соонда Тываның Чазааның үрер хөгжүм оркестриниң үделгези-биле чыскаалды Тес-Хем кожууннуң ээлери кожуун чагырга даргазы Юрий Тыт-оолдуң башкарганы-биле делегация ажытты.
Республиканың көдээ ажыл-агыйының мал адырынга чылдың түңнелдери-биле көскү чедиишкиннерни чедип алган кожууннардан 175 делегаттың база чалаттырган аалчыларның киржилгези-биле малчыннарның VI шуулганы Чазактың хуралдаар залынга болуп эрткен. Хүндүлүг аалчыларның аразында Алтай Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Огнев, кожа-хелбээ Моолдуң Сенгел сумузунда чурттап чоруур тыва делегация база киришкен. Тываның Баштыңы-Чазааның Даргазы Ш.Кара-оол байырлыг хуралды ажыдып тура, күрүне ужур-уткалыг эрге-байдалды алган күш-ажылчы байырлал – Наадым хүнү-биле байырны чедиргеш, онза өөрүп четтириишкинни Моолдан келген төрел чонга дамчыткан.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец-фашизм-биле дайылдажып, бөгүнгү тайбың чуртталганы камгалашкан тыва эки турачыларның аъттыг эскадронунуң сөөлгү дайынчызы Вера Чулдумовна Байлакты сөөлгү орукче үдээриниң езулалы Алдан-Маадыр аттыг Национал музейге эрткен. Эрес-маадырлыг дайынчы, эрес-кежээ ажыл-ишчи өгбези-биле байырлажып алыр дээш дайынның болгаш күш-ажылдың хоочуннары, Тываның найысылалы Кызыл хоорайның чурттакчылары, кожууннардан келген чон, күш-ажылчы коллективтерниң болгаш хөй-ниити организацияларның төлээлери чедип келген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол маадыр иениң уругларынга, чоок төрелдеринге, чонунга бодунуң болгаш республиканың удуртулгазының мурнундан ханы кажыыдалды илереткеш: «Бистиң эрес-маадырлыг эневис ам-даа үр чурттаарын күзеп чораан мен – деп чугаалаан.
Ада-чурт дайынының ордениниң бирги, ийиги чергези-биле, Тыва Арат Республиканың ордени, Тыва Республиканың ордени болгаш хөй-хөй медальдарның эдилекчизи, Тываның алдарлыг малчыны, он ажы-төлдүң эргим авазы, эки турачы Вера Чулдумовна Байлактың чырык тураскаалынга мөгейиг кылдыр «Шын» солун сактыышкын арнын парлап үндүрүп тур. Ооржак (Вера) Байлак эрте өгленип алган. Өөнүң ээзи Хапылак Сарыгларны куда соонда Москваның Чөөн чүк улузунуң коммунистиг университединче өөредип чоруткан. Баштайгы дун оглу Кош-оол бир хар четпээнде, аныяк ава Вера Байлак фронт чоруур дугайында билдириишкинни киирген: «Yш эжишки кожкомга чеде бергеш, немец-фашистерни чылча шавары-биле фронтуже чорударын дилээн бижикти берип каан бис.
Улуг чурт ССРЭ-же оор езу-биле халдап келген немец фашистерни чылча шапчыр күзелин Тыва Арат Республиканың арат чону изиг күзелин илередип, дилег билдиришкиннерни киирген. Фронтуже аъттанган 206 эки турачыларның эң сөөлгү дириг арткан маадыры Вера Чүльдүмовна Байлак 2013 чылдың июль 12-де 89 харлыында мөчээн. Ол эгиттинмес улуг чидириг чүгле ооң өг-бүлезинге, чоок дөргүл-төрелинге, тыва чонга эвес, а бүгү чуртка улуг когарал-дыр. Ада-чурттуң Улуг дайынының дарызыг чыдын чыттап, аар-кадыг каржы-дошкун чылдарны чурттап эрткен дириг херечи, Араттыг Тывадан сайзыралдыг амгы Тывага чедир бодунуң күш-ажылчы үлүүн киириштирип, салгалдарга үлегер-чижээн көргүзүп чораан Дайынчы, Малчын, Ие бистен чарлып чоруткан. Ынчангаш тыва эки турачы Вера Чүльдүмовна Байлак-биле байырлажып, сөөлгү оруунче үдээр июль 15-тиң хүнүн Тыва Республиканың Баштыңының Чарлыы-биле кажыыдалдың хүнү кылдыр чарлаан. Орнужудулга езулалын Кызыл хоорайга эрттирер. Июль 15-те 10.00 шакта Национал музейге маадыр-биле байырлажырының хамааты езулалы болур.
Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуну, ынчан бот-догуннаан Тыва Арат Республика күрүнеден эки-тура-биле дайынче аъттанган тыва дайынчыларның сөөлгү дириг арткан маадыры Вера Чүльдүмовна Байлак 2013 чылдың июль 12-де 89 харлыында мөчээн. Ол июнь 30-те аар кемдээшкин алганының уржуундан Кызыл хоорайда республика эмнелгезиниң травматология салбырынга чок болган. Вера Чүльдүмовна Байлак 1924 чылдың декабрь 15-те төрүттүнген. 1943 чылда тыва эки турачыларның кавалержи эскадронунуң санитар инструктору болуп дайынче аъттанып турда, ооң хары чүгле 18 турган. Дайын-чааның шөлүнге 8-ки гвардияның эскадрону-биле Украинаның Ровно-Луцк областарын хостажып, бодунуң эрес-дидим чоруун көргүскен. Немец фашистиг эжелекчилерден акы-дуңмалышкы Украинаның хоорай, суурларын хосташкан
Ээлчеглиг ажыл-ишчи чыл эрткен. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киириштирип, мал оолдаашкынының база малдың баш санын камгалап алыр талазы-биле эки көргүзүглерни чедип алгаш, республиканың көдээ ишчилериниң ортузунга салдынган сорулгаларны боттандырган малчыннарны Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы илередип үндүрген. Өскелерге үлегер-чижекти көргүзүп, эң-не эки үнелелди алган чемпионнарның болгаш мурнакчыларның аттары бо:
Республика Наадымынче чалаттырган аалчыларның бирээзи — Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Таланың хөй мал-маганныг араттарының бирээзи Буян Куулар.
«Октябрь 30 чылы» совхоз сандарап дүжерге, ооң ада-иези хууда мал-маганын азырап өстүрүп чорааннар. Оглу эр бооп өзүп кээрге, аңаа мал-маганын дамчыдып бергеннер. Буян ада-иезинден хүлээп алганы малды өөнүң ээзи Саида Опай-ооловна-биле көвүдедир азырап өстүрүп алганнар. Амгы үеде оларның коданында 600 ажыг шээр, 25 баш бода мал бар. Бо чылын аныяк малчыннар төрүүр 100 хойдан 95 хураганны алган. Аныяк малчын мал-маганын Ээр-Хавак деп черде чайлаанда семиртир одарладып турар.
Июль 15 — Тыва Республиканың Өрт камгалалының хүнү
Өртчүлерниң бир ажыл хүнү
Тыва Республиканың девискээринде 22 өрт кезектери ажылдап турар. Оларның үжү — найысылалда. Кызыл хоорайның 22 дугаар өртке удур кезээ 2011 чылдың күзүн Магистральная кудумчузунда чаа туттунган оран-савага шудургу ажылдап эгелээн. Байырлал бүдүүзүнде ук черге чедип, өртчүлер-биле бир хүннү эрттирдивис. Солун болгаш билдингир тайылбырларны 2012 чылда ТР-ниң өрт кезектериниң тергиини, өрт кезээниң начальниги Шимет Хүлер-оолович Онгуда берген.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым!
Бөгүн Тываның чаа төөгүзүнде бир-ле дугаар мал ажылдыг араттарывыстың Наадым байырлалын чүгле чоннуң эвес, а күрүнениң кылдыр демдеглеп эрттирип турар-дыр бис. Кайы-даа шагда мал ажыл-агыйы Тываның көдээ черлериниң өзек ажыл-агыйы болуп келген. Мал ажыл-агыйы рынокче шилчилгениң нарын, берге үелерин шыдажып эртер болгаш республиканың көдээ ажыл-агый адырын катап тургузар арганы берген. Чоокта чаа-ла келир үези чок диртип турган көдээ суур-сумуларда кайы хире чаа бажыңнар туттунуп турар-дыр, көрүп көрүңер даан — бүдүн-бүдүн кудумчулар болгаш кварталдар. Көдээде чүгле улуг салгалдың кижилери эвес, а аныяктар бодунуң быжыг дазылдарын «тарып», ажыл-агыйларны тургузуп, бизнести организастап турар апарган.
"Наадым-2013" байырлалының хүннеринде Тыва Республиканың чурттакчыларын болгаш аалчыларын Кызыл хоорай биле малчыннар байырлалының болур чери Тес-Хем кожууннуң Чаа-Оваа шөлү аразынга автобус-биле аргыштырарын Кызыл хоорайның чагыргазы организастап турар. Июль 13 хүннүң бирги чартыында эртенгиниң 7 шактан, ооң соонда 1 шак болгаш-ла, пассажирлер АТБ-ниң автобустары «Кызыл – Самагалдай – Чаа-Оваа шөлү» маршрутка рейстерни кылыр. Автобустуң маршрутче үнер чери – Дружба кудумчузу, 55-те автовокзал. Бир эвес херек апарза, рейстерже немелде автобустарны үндүрүп болур.
Өг-бүле, ынакшыл, шынчы чорук хүнүн байырлаарын 2008 чылда РФ-тиң Премьер-министриниң кадайы Светлана Медведеваның бот-идепкейи-биле демдеглеп эгелээн. Бо байырлал «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальдыг, ромашка чечээ демдектиг. Анджела, Радик Баадырларның өг-бүлези 16 ажы-төлдүг, оларның аразында 8 уругну азырап алганнар. Анджела Ижиевна өөнүң ээзи-биле 1983 чылда Кызылдың башкы институдун доозуп тургаш, ынчан Радиктиң шеригден чаа келген үези, таныжып алган. 1984 чылда Мөрен суурга куда-доюн эрттирип, 5 оолдуг болуп, эге ажылчын базымнарын Самагалдай, Мөрен суурлардан эгелээннер.
Малчыннар байырлалы Наадымның шилчип турар кубогун бо чылын Тес-Хем кожуун 2012 чылдың түңнелдери-биле көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннери дээш чаалап алган. Наадым байырлалын республиканың кожууннарынга ээлчег аайы-биле эрттирер дугайында шиитпирни Тываның Чазааның Доктаалы-биле 2010 чылда хүлээп алган дээрзин сагындыраалыңар.Тес-Хем кожуун – «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Төлевилелдиң боттанылгазы-биле Чыргаландыда сүт аймаан хүлээп алыр пункт, Берт-Дагда биче тууйбу заводу, Самагалдайда кондитер цеги, Кызыл-Чыраада аът дериг-херексели кылыры-биле биче бүдүрүлге ажыттынган. «Наадым-2013» байырлалының эрттирикчилеринден Кызыл-Чырааның ус-шевери Күр-Дагба Ланаа Тываның тергиин малчыннарының шаңнал фондузунга 39 сыдым кылыр чагыгны алган.
Тыва Республиканың транспорт адырынга бо чылдың май айда чугула ийи болуушкун болган. «Аэропорт Кызыл» федералдыг казна бүдүрүлгезин тургузар дугайында Чазактың айтыышкынынга Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев май 15-те ат салган. Май 28-те «Тыва авиалинии» авиакомпанияга ажыл-чорудулга сертификадын Росавиация берген. Тыва дээрге тус черниң ужар чүүлү чокка аргыжары берге девискээрлерниң бирээзи. Ооң девискээриниң 80 хуузу – даглар, артканы – ховулар. Автотранспорт харылзаазының четкизи шоолуг сайзыраваан, демир-орук шуут чок Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге агаар транспорту-биле харылзаа чугула рольду ойнап турар. Девискээрге агаар транспорт четкизин сайзырадырынга хамаарыштыр бодунуң бодалдарын болгаш көрүжүн «Взлет» журналга интервьюга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол илереткен.
Студент тудугжу отрядтарны республиканың тудугларынга чайгы дыштанылга үезинде ажылдадырының дугайында айтырыгны чамдык өөредилге черлеринде тургустунган студент тудугжу отрядтарның командирлери болгаш тудуг организацияларының удуртукчулары-биле ужуражылгага Тываның Баштыңы көдүрген. Шолбан Кара-оол студент чылдарында студент тудугжу отрядтың составынга эрткен вектиң эң улуг тудугларының бирээзи Байкал-Амур демир-орук магистралының тудуунга ажылдап турган болгаш, студент тудугжу отрядтарга ажылдаары амыдыралдың болгаш ажыл-иштиң ажыктыг школазы деп кончуг эки билир.
Тываның девискээринге чурагайлыг телевидение хөгжүдериниң талазы-биле Тыва Республиканың Чазаа биле Россияның телевидение болгаш радио-дамчыдылга четкизи (РТРС) төлевилелди кады ажылдап кылган. Бо ажыл талазы-биле «2009-2015 чылдарда Россия Федерациязынга телерадио-дамчыдылгазының хөгжүлдези» тускай сорулгалыг федералдыг программаның күүселдези-биле амыдыралга боттаныры. Россияның телевидение болгаш радио-дамчыдылга четкизиниң (РТРЧ) сорулгазы — амгы үениң бедик, чурагайлыг телевидение деп техниктиг термин-биле адаар, сайзыраңгай телевидение хевиринче шилчиири болур.
Дүүн ТР-ниң Чазааның Бажыңынга ТР-ниң Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурактың удуртулгазы-биле 2013 чылда Тыва Республиканың өөредилге черлеринге доозукчулар кежээлериниң эрткениниң түңнелдериниң болгаш РФ-тиң дээди база ортумак өөредилге черлеринче абитуриентилерни хүлээп алыр комиссияның ажылының чорудуунуң дугайында хурал болуп эрткен. Аңаа республиканың янзы-бүрү яамыларының, ведомстволарының төлээлери киришкен.
Чуртталга-коммунал ажыл-агыйы – экономиканың кол адыры болгаш чурттуң кайы-даа регионунда хүннүң чугула айтырыгларының бирээзи. Россияның Президентизи Владимир Путин бо ажылдың деңнелин экижидип, чаартылгаларны кылыр сорулганы салып, ажылды шынарлыг углап-баштаарынга хыналданы күштелдирерин негээн. Аңаа үндезилеп, Тываның Чазааның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чуртталга-коммунал айтырыгларын шиитпирлээри-биле тодаргай хемчеглерни болгаш сорулгаларның күүселдезинге хыналданы күштелдирерин база дааскан.
Мал ажыл-агыйы шаандан тура ада-өгбелеривистиң амыдыралының үндезини бооп келген. Олар мал-магандан алыр чемниң дээжизи боор сүдүн, эъдин, дүгүн, кежинден эгелээш мыйызы, дуюунга чедир камныг ажыглап эт кылып чорааннар. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Моол-биле чарган керээзи-биле Сэнгэл, Копту база Сэлэнгэ аймактарда чурттап чоруур тывалар ук-төөгүден бээр өгбелерниң чуртунуң чонун ажыл-ишке өөредип эгелээн. Тес-Хемниң «Чодураа» КУБ-туң чылгычызы Мелестей Оюннуң Шагар-Оъттуг деп чайлаанда ажыл-иш кидин хайнып турар.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол аныяк буддистерге материалдыг дузаны көргүскен. Июнь 30-ниң дыштаныр хүнүнде Тываның буддистер каттыжыышкыны шажын өөредилгези эртип алыр дээн ээлчеглиг чалыы хуурактар бөлүүн буддийсчи «Дрепунг-Гоман» хүрээзинче үдеп аъткарган. «Дрепунг-Гоман» дээрге Тибетке 1416 чылда үндезилеттинген «Палден Дрепунг» деп хүрээ комплекизиниң чеди факультеттериниң бирээзи. Индияның девискээринге 1959 чылда ажыттынган «Дрепунг-Гоман» хүрээде амгы үеде ийи муң хире, оларның санында Россиядан, Моолдан, Непалдан, Бутандан хуурактар өөренип турар.
Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурнуң хүн үнер талазы чиңгир ногаан оът-сигенниг, арга-ыяштыг, кезек-кезек чиндиңнээштерлиг шык чер. Ол чоок-кавыда суглар баштары хөй болгаш, чер адаандан соок, кара суглар кыш, чай чок үнүп чыдар. Булуң-Терек суур-биле өске суурларны харылзаштырып турар машина-техника оруу бо шыкты таварты эрткен. Орукту кыжын чайынды дуй алыр, чайын чиндиңнээштер тыптып кээр турган. Кончуг экономиктиг күш-шыдалдыг ССРЭ үезинде безин ол шыкты кежир эки шынарлыг орукту тудуп шыдаваан. Сөөлгү чылдарда бо оруктуң таваан бедидир чалдааш, суглуг черлерни кежилдир демир-бетон көвүрүглерни тудуп эгелээн.
Тываның Баштыңы Аныяктар хүнүнде социал четкиде эң-не идепкейжи бижикчиге Ipad интернет-планшетти тывыскан.Найысылалдың төвүнге, Арат шөлүнге, чыглып келген хөй санныг аныяктарга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Аныяктар хүнү-биле байыр чедирген. Онза хүндүткелди ол бодунуң «Вконтакте» бижикчи өңнүктеринге илереткен. Аныяктар байырлалының киржикчилериниң аразындан социал четкиде ооң өңнүктери бар бе деп айтырыгга барык шупту холдарын көдүрген. Ынчалзажок оларның аразындан чүгле чаңгыс кижи — 25 харлыг Ирина Шагжиду, Чазак Даргазындан Ipad интернет-планшетти белек кылдыр алган.
Юбилейге белеткел — ол дээрге кижилерге улам шынарлыг, чогумчалыг болгаш чаагай амыдыралды республикага боттандырар арга дээрзин демдеглээри чугула. «2014 чылга чедир бүгү республикага 20 ажыг объектилерни ажыглалга киирер ужурлуг бис. Оларның аразында күжениишкиннеривисти, бүгү саң-хөө болгаш кижи курлавырларын мөөңнээр хүлээлгелиг чугула тудуглар бар» – деп, Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оол Дээди Хуралга Айыткалынга чугаалаан.
Орус дылды школаларга өөредириниң болгаш башкылаарының күрүне деткимчезиниң тускай сорулгалыг программазын Тывага ажылдап кылыр. Тываның Баштыңының чанында Хамааты эгелээшкиннер чөвүлелинге болган чугаа ындыг түңнел-биле доозулган. Чоннуң орус дылды билириниң талазы-биле айтырыгны чөвүлелге тургускан Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол ол программаны акшаландырар дээш бүгү күжениишкиннерни үндүрер мен дээрзин медеглээн. Орус дылды өөредири республиканың мурнады хөгжүдер экономиктиг сорулгалары-биле чаңгыс одуругга турар ужурлуг деп, ол айыткан.
Дириг хөгжүмнүң болгаш шажынның «Yстүү-Хүрээ» фестивалын шынар талазы-биле чаа деңнелче көдүрерин Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол саналдаан. Дириг хөгжүмнүң болгаш шажынның чаңчыл болган 15-ки фестивалы Чадаана хоорайның чоогунда эртип турган черинге бо чылдың июльда болур. «Yстүү-Хүрээ» фестивалының бүдүүзүнде Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол ол ажылдың организакчылары-биле ужурашкан. Чамдык ол төөгүлүг болуушкуннуң мурнунда болганчок тыптып келир айтырыглар талазы-биле ажыт-чажыт чок чугаа болган. .
Тываның эргим оолдары болгаш кыстары!
Кайгамчык байырлал — Россияның аныяктар хүнү-биле чүректиң ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер! Чурттакчы чонунуң ортумак назыны 30 хардан ашпайн турар бистиң республикавыска бо онзагай ужур-дузалыг байырлал болур. Чалыы назынны төрүттүнген чылы-биле эвес, а сагыш-сеткилиниң ажык чоруундан, амыдыралга туруштуундан, күчү-шыдалындан болгаш чогаадыкчы арга-шинээнден, келир үеже чүткүлүнден тодарадыр болгай. Силерге, бөгүнгү школачыларга болгаш студентилерге, аныяк ажылчыннарга болгаш сайгарлыкчыларга, эртем ажылдакчыларынга, эмчилерге болгаш башкыларга, аныяк республиканың даартагы хүнүн тургузар үлүг онаашкан.
Июнь 23-те, воскресеньеде, бүгү школаларга доозукчулар кежээлери болган. Кызылга чаңчыл езугаар оларга байырны Арат шөлүнге чедирген, аңаа оолдар, уруглар школачы вальсты танцылааннар. Ооң соонда байырлал төрээн школаларынга уламчылаан, аңаа башкылары, ада-иелери-биле кады хөөрежип, өөренип эрткен чылдарын сактып шаг болганнар. Тываның Чазааның Даргазының оралакчылары, сайыттар, а ол ышкаш республика Баштыңының бүрүн эргелиг төлээлери школачыларның ол кежээлеринге барып, доозукчуларга чагыг-сөзүн бергеннер.Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Кызыл хоорайның №1 школазынга барган болгаш, эң идепкейлиг доозукчу Амырга Тавакайга бодунуң хуу белээн тывыскан.
Хову-Аксы суурда чаа котельнаяның тудуун дүргедедир талазы-биле шиитпирлиг хемчеглерни алырын Тываның Баштыңы негээн. Эрткен кыжын бергедээшкинге таварышкан ол суурда туттунуп турар чылыдылга четкилерлиг котельная суурнуң чылыг хандырылгазын турум боттандырар ужурлуг. Амгы үениң дериг-херекселдери-биле четчелээн ол объект чүгле чылыг хандырылгазының айтырыын шиитпирлээр эвес, одаар чүүлдүң болгаш электри энергиязының чарыгдалын дыка кызырып, экономиктиг ажыкты бээр ужурлуг. Ол ажылче чазын кирген керээлиг организация «Стройсервис» КХН-ниң мурнунга тудугну бо күзүн доозар сорулганы салган.
Ниити-российжи Улусчу фронтунуң Тыва девискээр салбырының төлээлери биле республиканың массалыг информация чепсектериниң ажылдакчылары «Жилсервис» эргелеп-башкарар компанияның директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Евгений Ромазанов-биле ужурашкан.Бо компанияның удуртукчузу-биле ужуражыышкынны Улусчу фронтунуң организастааны база таварылга эвес. Чүге дээрге Кызыл хоорайда чаагайжыды туттунган бажыңнарның хөй кезииниң хүн бүрү-де ажаалдазын, биче болгаш улуг септелгезин бо компания чорудуп турар.
Июнь 21. Кызыл хоорайның найысылалының төөгүлүг онза тураскаал чери – Азий диптиң төвү. Уйгу чок Улуг-Хемниң эриинде тураскаал чанында эктин ажыр «Алдын медалист – 2013» деп алдын үжүктер-биле бижээн кызыл кожааларлыг аныяк оолдар, уруглар чыглып алган турлар. А олардан ырак эвесте, боодал чечектер туткан аас-кежиктиг ада-иелер, бедик албан-дужаалдыг хүндүлүг аалчылар, массалыг информация чепсектериниң хөй санныг журналистери чыылган. Чыылган чоннуң өөрүшкүзүн үлежип, хей-аъдын улам бедидип, алдын хүн херелдери-биле кижи бүрүзүн эргеледип турган. Байырлал-даа эгелээн.
Хөй квартиралыг бажыңнарның болгаш чуртталга бажыңнарының ээлериниң болгаш ажыглакчыларының коммунал ачы-дуза дээш төлевириниң 2011 чылдың 05.06-да РФ-тиң Чазааның №354 доктаалы-биле бадылааны дүрүмнери (моон ыңай — чаа дүрүмнер дээр) 2012 чылдың сентябрь 1-ден эгелеп күштүг болуп кирген. Чуртталга бажыңнарының азы чуртталга бажыңнарында оран-сава ээлериниң болгаш коммунал ачы-дузазын чедирип турар организацияларның (компаниялар эргелекчилериниң болгаш курлавыр-биле хандырылга организацияларының) аразында харылзааларны бо Дүрүм башкарып турар. Чаа Дүрүмнерге дүүштүр сентябрьдан эгелеп коммунал ачы-дуза дээш төлевирни санаарының чуруму өскерлир.
Айтырыг: Башкарыкчы организация хөй квартиралыг бажыңнарда оран-сава ээлеринге коммунал ачы-дузаны (чылыг хандырылгазын, суг хандырылгазын, суг аргыштырылгазын, электри хандырылгазын) чедирип турар.
Башкарыкчы организация курлавырлар-биле хандырып турар организацияже коммунал ачы-дуза дээш чуртталга оран-савазының ээлеринден кирген акша-хөреңгини шилчидип турар. Коммунал ачы-дуза дээш чуртталга бажыңының ээлериниң төлээн акшазын үндүрүг баазазын тодарадып тура, үндүрүг кылдыр санавас тускай сорулгалыг акшаландырыышкын деп санаар бе? Ол айтырыгга РФ-тиң Саң-хөө яамызының үндүрүг болгаш каайлы-тариф политиказының департаментизиниң директорунуң оралакчызы С.В. Газгулин мынчаар харыылаан:
Июнь 18-19 хүннеринде «Чедер» курорттуң баазазынга «Тываның болгаш ооң кожа чыдар регионнарының курорттары болгаш эмнээшкин-кадыкшылга черлери» деп 1-ги делегей чергелиг эртем-практиктиг конференция болуп эрткен. Ону хөй чылдарда аржааннар айтырыын шинчилеп келген химия эртемнериниң кандидады, Тываның ГШИ-ниң медицина болгаш социал айтырыглар талазы-биле эртем секретары Кара-кыс Аракчааның эгелээшкини-биле Тыва Республиканың Чазаа болгаш ТР-ниң Кадык камгалал яамызы организастап эрттирген. Конференцияның ажылынга Тываның эртем ажылдакчылары, эмчилер болгаш Томск хоорайдан база Моолдан эртемденнер кээп киришкен.
Самагалдай суур 1763 чылда үндезилеттинген, оон бээр 250 чыл эрткен болгай. А Кызыл – Тыва Арат Республиканың төвү — найысылалы кылдыр чүгле 1923 чылдың июль 25-те чарлаттынган. Ындыг болганда Самагалдай мугур (1763-1923) 160 чыл дургузунда Тываның найысылалы болган. Самагалдайга Тываның баштайгы хүрээзи 1773 чылда туттунган, «ону шажын-чүдүлгелиг кижилер чоннуң улуг байырлалы-биле катай демдеглеп турар» деп Кара-Күске Чоодунуң «Мөгейиг» деп номунда айыткан. А Тес-Хем кожуун 1923 чылда тургустунган.
"Шын" солуннуң коллективи бо удаада ат-сураглыг Эрзин кожуунга сургакчылап четтивис. Бистерни кожуун чагыргазының Херектер эмгелээр талазы-биле удуртукчузу Саяна Эгер, социал политика талазы-биле оралакчы Нина Дагжы, көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Артур Азыраа болгаш Эрзин солуннуң кол редактору Халарбаа Кара-оол аяк шайлыг уткуп алдылар. Ук кожууннуң мурнакчы малчыннарынга чедип, ол ышкаш социал объектилерниң, албан черлериниң ажыл-агыйы-биле танышканывыс соонда, чагырга черинге удуртукчулар болгаш чон-биле хурал болуп эрткен.
2011 чылдан бээр Таңды кожууннуң Дүрген-Оруу деп черге республиканың аныяктарының «Тыва — сайзыралдың девискээри» деп өөредиглиг чыыжы болуру чаңчылчаан. Бо чылын чыыш июль 15-тен 27-ге чедир ийи аңгы сменага эртер: бирээзи Дүрген-Оруунга, өскези Сосновка суурга. Аныяктарның чыыжын ТР-ниң аныяктар херээниң болгаш спорт яамызы республиканың Чазааның деткимчези-биле организастаар. Аныяктарның хөй-ниити идепкейин сайзырадыры, сайгарлыкчы чорукче аныяк кижилерни хөйү-биле хаара тударын системажыдары, аныяктарның социал ужур-дузалыг төлевилелдеринге деткимчени көргүзери болгаш аныяктар ортузунга кадык амыдыралды хевирлээри дээн ышкаш сорулгаларны күүседири-биле чыышты эрттирип турар.
Барыын-Хемчик кожууннуң төвү Кызыл-Мажалык № 1 школазының директору Виктория Сергеевна Ондарның удуртулгазы-биле ажылдап турар хүндүскү лагериниң 1-ги сезонунда 100 өөреникчи дыштанып турар. Уругларның канчаар дыштанып турарын сонуургап четкеш, магададым. Школага кирип кээримге-ле, «Челээш» уруглар лагериниң ыр-хөгжүмү дыңналып келген. Ында культураның хоочуну Валентина Баяновнаның эрттирип турар «Домисолька» конкурузунуң 4-кү турунда вальс чоруп турар болду. Оол, кыс кылдыр вальс көргүскен уругларның аялга аайы-биле шимчээшкиннерин чаптап ханмас. Дараазында «Дааштыг оркестр» конкурузунга төндүрдү. Маңаа уругларның тывызык, сагынгырын демдеглээри чугула.
Ажыл-ишке кызымаа-биле чонну кайгаткан ат-алдарлыг малчыннарлыг «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези республика база Россия деңнелинде бодунуң онзагай туружун, чаагай адын үе өттүр камгалап артпышаан хевээр. Чуртка калбаа-биле улуг өскерлиишкиннер болуп, социал-экономиктиг эде тургустунуушкун үезинде чер бүрүзүнде хөй бүдүрүлгелер буурап турган. Ол үеде «Чодураа» совхоз ажыл-ишчи, кызымак удуртукчуларның болгаш малчыннарның ачызында чаартылганың «шуурганын» шыдажып эрткен. Шылгалданы эрткен совхоз «Чодураа» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези кылдыр эде адаттынгаш, ажыл-ижин уламчылап чоруур.
Июнь 14. ТР-ниң Чазааның хуралдаар залы. «Хөөмей — Төп Азия чоннарының эртинези» эртем конференциязының пленарлыг хуралы. Залче ат-сураглыг башкылар, чогаалчылар, композиторлар, эртемденнер, культура ажылдакчылары, хөөмейжилер шуужуп кирип турлар. Бот-боттарын көрүшпээннери база катап ужуражып келгенинге өөрүп, куспактажып, дыңзыг хол тутчуп эртип турлар. ТР-ниң Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит, ТР-ниң Дээди Хуралының даргазының оралакчызы Ольга Кольчикова, ТР-ниң культура сайыды Вячеслав Донгак олар чедип кээри билек конференция ажылын эгеледи. Игилдиң ыяңгылыг үнү чаңгыланып үндү.
Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң съездизиниң ажылының түңнелдеринге хамаарыштыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол эрге-чагырганың болгаш хамааты ниитилелдиң кады ажылдажылгазын үндезини-биле чаартырынче угланган болуушкун болган деп демдеглээн. «Улусчу фронт — Россия дээш» деп чаа хөй-ниити шимчээшкини чурттуң сайзыралынга боттуг салыышкын киирер күзелдиг бүгү кижилерге ажык чер-дир. Аңаа политиктиг көрүжү-даа, кайы хөй-ниити организациязынга хамааржыры-даа, чүнү сонуургаары, хүлээп көрүп турары-даа хамаанчокка, кандыг-даа кижи кээп болур. Кол-ла чүүл — оларның Россияга ынаа — деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн.
Республиканың эмнелге албан черлеринге бөлүк журналистерниң үнүүшкүнүн Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызы организастаан. Улуг-даа, биче-даа солуннарның ажылдакчылары, редакторлары эмнелге албан черлериниң удуртукчуларынга айтырыгларны салганнар. Ол ужуражылганың кол темазы — кадык камгалал албан черлериниң чаартылгазы болгаш ооң-биле холбаштыр эмнелгелерниң ажыл-чорудулгазында өскерилгелер, Федералдыг тускай сорулгалыг программа езугаар кээп турар чаа дериг-херекселдерниң чоннуң кадыкшылын экижидеринге канчаар ажыглап турары болган.
Россияның хамаарышпас чорук дугайында декларациязы ССРЭ-ге улуг дүвүрээзинни үндүрүп, ооң түңнелинде националдар аразының харылзааларын чидиглендирген деп чамдык кижилер санап турар. Россияның чарлааны хамаарышпас чорук эвилелдешкен республикаларга «бот-догуннаашкыннар парадын» болдурган, ооң түңнелинде чурт буурап дүшкен. Июнь 12-де демдеглеп турар байырлалывыс Совет Эвилелин кударал-биле сактыры бе азы чурттуң чаазы-биле сайзыраарының быразы бе? деп айтырыгга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол «ФедералПресс» агентилелинге харыылаан.
Тыва Республиканың «Кызыл — Курагино» археолог-географтыг экспедициязының маршрудунда «Хааннар шынаазы» деп волонтерларның чайгы турлааның үшкү сезонунуң ажыдыышкыны июнь 5-те болган. Байырлыг ажыдыышкынга тураскааткан хемчеглер Бии-Хем кожууннуң Ак хөлүнүң чоогунга болган. Маңаа делегейниң кайы-даа булуңундан археологтуг экспедициязының тускай эртемниглери болгаш студентилери чайгы турлагның чурттакчыларынга байырын чедирип келген. Оларның аразында Красноярск крайның «Ермак» лагериниң волонтерлары бирги черни ээлеп турар. Тываның катаптаттынмас чараш агаар-бойдузун танып-билип, маңаа көрген чараш чүүлдерин өске чурттарга чугаалап тарадыр сорулгалыг Россияның хоорайларындан база даштыкы 7 күрүнелерден аалчылар келген.
ТР-ниң Чазак Баштыңының айыткалын езугаар 2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалынга республика иштинде аңгы-аңгы адыр талазы-биле ажыл-чорудулганың хемчеглери кылдынып эгелээн. Кызыл хоорайның чоогунда Каа-Хем суурнуң келир чылгы улуг байырлалдарынга таварыштыр хемчеглерни кылып чорудуп турарын чүгээр деп көрдүм. Найысылал чоогу болгаш чурттакчы чоннуң саны бо суурда көвүдеп турар дизе, частырыг болбас. Чүге дээрге чурттаар бажыңнарның туттунуп турары каракка көскү, илдең.
Бо хүн Москвада “Манеж” деп делгелге залынга июнь 11 - 12 хүннеринде болуп эртер Ниити-российжи улусчу фронтунуң тургузукчу хуралынга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол киржип турар. Регионнарның удуртукчулары хуралга киржир чалалганы РФ - ниң Президентизиниң администрациязындан алганнар. Улуг шуулганга Ниити - российжи улусчу фронтунуң Тывада удуртукчузу Дина Оюн болгаш Россияның херээженнер Эвилелиниң Тывада салбырының даргазы Раиса Күжүгет Тываны төлээлеп барганнар. Шуулганның үезинде Россияның 83 субъектилеринден келген делегаттар Ниити - российжи улусчу фронтунуң чооку чылдарда кылып чоргузар ажыл - херээн сайгарып чугаалажырлар.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!
Бистиң чуртувустуң кол күрүне байырлалы — Россия хүнү-биле силерге байыр чедирип тур бис! Россияның күрүне бот-догуннаашкынының дугайында 1990 чылдың июнь 12-де хүлээп алганы Декларациязы улуг чурттуң төөгүзүнүң чаа үе-чадазының таваан салган, социал-экономиктиг ханы чаартылгаларның, ниитилел амыдыралының бүгү талаларын демократчыдарының, политиктиг чаа-чаа черлерни тургузарының эгезин тургускан.
Кызылдың «Аныяк» өөредилге төвүнүң хуралдаар залынга Ниити-российжи улусчу фронтунуң «Чайгы уруглар дыштанылгазын канчаар солун болгаш таарымчалыг кылдыр организастап болурул?» күрүне-патриотчу клуву-биле кады чугаалажыышкын-шөлчүгешке республиканың чайгы дыштанылгазының дугайында санал-оналдар солчулгазы болуп эрткен. Аңаа Тываның Өөредилге болгаш эртем, Аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле яамылары, Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң, Кызылдың мэриязының өөредилге талазы-биле департаментизиниң удуртукчулары, ада-иелер, өөреникчилер болгаш уруглар дыштанылгазын чорудары-биле сонуургалдыг улус хөйү-биле киришкен.
Сүт-Хөл кожуунга сургакчылап чеде бергеш, чоннуң идепкейлиин, алыс ажылгырын, бедик тура-соруктуун, карактарында хып турар отчугаштарны эскердим. Келген аалчыларынга бедик хүндүткелдиг, канчаар-даа аажок биче сеткилдиг чон. Yениң депшилгелиг чадазында ук кожуун көскүзү-биле сайзырап, мурнуку одуругже үнүп турар. Бо чылын төрүүр хойнуң санынга онааштыр алыр болза, сүт-хөлчүлер өскелерни мурнап чоруп олурар дээрзин демдеглээйн. 100 хойдан 85 хураганны алырын планнааш, 97 хураганны онча-менди камгалап, планын чүс хуу күүсеткен. Эрткен чылын база ук кожуун көдээ ажыл-агыйның бүгү адырларының талазы-биле планын 100,9 хуу күүсеткен. Бо чылдың январь айда ниитизи-биле кожуунда 11303 баш бода, 174574 шээр мал, 2426 баш хаван, 3465 аът санаттынып турар. Наадым байырлалынга уткуштур кожууннуң көргүзүглери багай эвес.
Хензиг киирилде
Куйларга чурттап чораан эрте-бурунгу черлик кижилер ак харга аңның изин көрүп кааш, дыка-ла өөрүп турганнар боор. Ол исти эдерип баргаш, чаан ышкаш улуг мамонтуну баш удур белеткеп алганы оңгарга дүжүрүп алыры — эртенги хүнге амыдыралдың чаа идегели. Час келирге, хар ага бээр. Ынчан ис көзүлбес. Аңнаар черниң уун олар келир үениң салгалдарынга айтып бээр сорулга-биле хая-даштарга чуруп, демдектеп каар турганнар. Моон алгаш көөрге, ак харда аңның изи кижиге чурулгаже эң баштайгы ажыдыышкынны кылырынче сагыш алындырганы чугаажок.
Тыва чогаалдың шинчилекчизи, чогаал критиги, чогаалчы болгаш журналист Мария Хадаханэ 80 харлаан. Республиканың ат-алдарлыг кижилериниң бирээзинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирген.
— Бүгүдеге улуг хүндүлүг, Мария Андреевна! Силерниң онзагай Юбилейиңер-биле чүректиң ханызындан байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер! Чогаал шинчилекчизи, аас чогаалының камнакчызы, чогаал критиги, очулдурукчу, эртемден болгаш башкы ажылыңар тыва улустуң культуразының салым-чолу-биле сырый харылзаалыг Силерниң адыңар чүгле республикага эвес, а оон дашкаар дыка эки билдингир.
Тываның төвү-биле чүг-ле агаар транспортунга харылзажыр ырак-узак булуңнарының чурттакчыларынга хамааты ужар чүүлдүң «Тываавиа» компаниязы тургустунган дугайында медээ өөрүнчүг болганы чугаажок. Республиканың Орук-транспорт яамызының транспорт килдизиниң начальниги Ирина Романова-биле Тываның хамааты ужар чүүлүнүң катап тургустунуп турарының дугайында бистиң корреспондентивис Шаңгыр-оол Монгуш чугаалашкан.
Сибирь девискээринде эң-не хөй бойдустуң онза камгалалдыг заповедниктери болгаш заказниктери Тываның девискээринде чаттыла берген чыдар. Бистиң өгбелеривис бо долгандыр турар хүрээлеңинге кончуг камныг болгаш хумагалыг чорааннар. Бойдус камгалалының талазы-биле хемчеглерни чорудуп турза-даа, чылдың-на республиканың девискээринде арга-арыг өрттериниң болуп турары харааданчыг. Боду бүткен бойдузувусту камгалаары бистен хамааржыр. «Өлден артар, өрттен артпас» деп чоннуң угаадыында сөглээни дег, 2012 чылдың июнь 6-да, Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузунуң девискээринге өрт айыылының өөскээниниң уржуундан боттарының арыг сеткилинден, төрээн чериниң чараш бойдузун өрттен камгалап тургаш аныяк, шыырак десант оолдар амы-тынын бодавайн, эрес-дидим чоруун көргүзүп, чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Аныяк маадырларның алдар-ады, овур-хевири бистиң чүректеривиске кезээ мөңгеде уттундурбас болуп артар.
Агаар транспорту-биле чүъктер болгаш пассажирлер сөөртүлгезин республиканың иштинге болгаш оон дашкаар девискээрлерже эгелээринге Тыва база катап белен. Күрүнениң федералдыг унитарлыг «Тываавиа» бүдүрүлге 2007 чылда бодунуң ажыл-чорудулгазын соксаткан соонда чеди чыл эрткенде, ооң орнунга Тываның Чазааның катап тургусканы «Тываавиа» авиакомпания Россавиациядан чүъктер болгаш пассажирлер сөөртүрүнге чөпшээрелди май 29-та алган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга ол өөрүнчүг медээни республиканың орук-транспорт комплекизиниң сайыды Олег Косоротов ажылчын ужуражыышкын үезинде дыңнаткан.
Россия Федерациязының Президентизи В. Путинниң Тыва Республикада чурттакчы чон хүлээп алыр чери ажылдап турарын билир бис. РФ-тиң Президентизиниң администрациязының даалгазы-биле 2013 чылдың май 31-де Россияның бүгү субъектилеринге уруглар камгалалының айтырыгларының талазы-биле тускай темага дарый дуза чедирер хүлээп алыышкынны организастаан. Бистиң республикага ук хемчегни ТР-ниң Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларның Кызыл хоорайда школа-интернадынга организастап эрттирген.
Боттарының бүдүрген продукциязын халас чарлап нептередир арганы Тываның эң эки сайгарлыкчыларынга тывыскан. Республиканың «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп делгелгезин хаарының езулалынга «Студия 25 кадр» реклама агентилелиниң сертификаттарын бүдүрген кылыглары губернатор төлевилелиниң негелдезинге дүгжүп турар деп регион удуртукчузунуң үнелээни эң эки киржикчилерге республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазын езугаар тывыскан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол кол редакторлар клувунуң ээлчеглиг хуралынга республиканың улуг-улуг МИЧ-лериниң удуртукчулары-биле ужурашкан.Чугааның кол темазы — Россияның Президентизи Владимир Путинниң удуртулгазы-биле май 31-де чуртталга-коммунал ажыл-агыйының (ЧКА-ның) айтырыгларының талазы-биле Күрүне чөвүлелиниң хуралының түңнелдери болган. Республиканың ЧКА-зында байдалды экижидеринче угланган комплекстиг хемчеглерниң тодаргай планнарын чаңгыс айның дургузунда ажылдап кылырын Тудуг болгаш коммунал ажыл-агыйны чаартырының яамызының удуртулгазынга дааскан мен деп, Чазак Даргазы дыңнаткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чеди-Хөл кожуунда муң малдыг малчын Чечена Оюннуң бүдүрүлгезинге чораан. Ол — «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Байырлыг езулалдың чылдагааны чүл дизе, сүт болбаазырадыр талазы-биле амгы үениң бичии бүдүрүлгезиниң ажыдыышкынын кылганы. Бүдүрүлге Чал-Кежиг суурнуң чанында турар. Байырлыг езулалга кожуун удуртулгазы база тус черниң чурттакчылары хөйү-биле киришкеннер. Аалчылар Хову-Аксындан болгаш Кызылдан келгилээн. Бүдүрүлгени тургузуп турар бичии заводтуң өртээ 8 млн. рубль, ону сайгарлыкчы чээли болгаш бодунуң акша-хөреңгизи-биле садып алган. 2012 чылдың сентябрьдан эгелеп продукцияны бүдүрүп үндүрүп эгелээн.
«Россияның эң эки 100 барааннары» конкурстуң республика чадазы Кызыл хоорайга июнь 10-да эртер. Республиканың Чазааның айтыышкыны-биле Шынар комиссиязының составын бадылаан, федералдыг деңнелге киирер барааннарны бо комиссия шилип алыр. Чылдың-на эрттирип турар апарган бо хемчегниң кол сорулгазы – бүдүрүлгениң ажыктыын, барааннарның шынарын, айыыл чогун болгаш өске барааннардан ылгавырлыын бедидери. Республиканың конкурс комиссиязының даргазы, экономика сайыдының оралакчызы Людмила Трусованың дыңнатканы-биле алырга, российжи күрүне негелделеринге дүгжүр барааннарны шилип алыр, оларның шынарын хынаар болгаш эргежок чугула документилерни тургузар талазы-биле ажыл амгы үеде чоруп турар.
Тывада чаштар уран чүүлү бедик деңнелде сайзырап турар. Аңаа көскү херечи боор «Эдегей» танцы-сам болгаш тыва костюм театры 2014 чылда 15 чылдаанын демдеглээр. Ооң үндезилекчилери — Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Вячеслав Октябрьевич биле Кима Чозаровна Донгактарның өг-бүлези. Россияга болгаш даштыкы чурттарга уран көрүлделерниң хөй дакпыр тиилекчилери, Тываның кайгамчык чараш культуразын өске чоннарга таныштырып чоруур «эдегейжилер» келир чылын Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарын каастаар.
Бичии кижиниң кижизидилгези садиктен эгелээр. Каяа чунарын, чемненирин, омаашты шын тударын, орун эдерин, ичелээрин дээш, бо бүгүге уруглар садикке өөренип алыр. Ада-ие ажы-төлүн кижизидикчи башкыларга долузу-биле бүзүреп, садикче эртениң-не идегел-биле эккеп каар болгай. Ынчангаш садик башкыларының болгаш уруглар ажаакчыларының харыысалгазы улуг. Амгы үеде кижизидикчи башкыларның республика чергелиг мөөрейлериниң доктаамал эртип турарын эскерип болур. Аңаа республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан садик башкылары күзелдии-биле киржип турар.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!
Чайның баштайгы хүнүнде Делегейниң уруглар камгалалының хүнүн чаңчыл езугаар демдеглээр бис. Июнь 1 — чүгле чаш назынның байырлалы эвес, өзүп орар салгалдың салым-хуузу, төрээн республиканың, чурттуң келир үези дээш бистерниң, улуг кижилерниң, боттарывыстың харыысалгавысты ханы медереп билириниң хүнү-дүр.
Май 27-ден май 31-ге чедир Тываның кадет корпузунуң баазазынга республиканың ниити билиг школаларының 10-гу класстарының оолдарының аразынга республика чергелиг 5 хонуктуң өөредиглиг чыылдазы болуп эрткен. Хемчегниң эрттирип турар кол сорулгазы – аныяктарга патриотчу кижизидилгени өөредири болгаш элээди оолдарны шериг албан-хүлээлгезинге белеткээри. База ол ышкаш школаларда амыдыралдың айыыл чок чоруунуң үндезини (ОБЖ) кичээлдеринге алган билиглерин быжыглаары болгаш чурттуң Чепсектиг Күштериниң албан-хүлээлгезинге шериг-профессионал уг-шиин билип алыры.
Май 24-те «Шын» солуннуң редакциязынга өскүс уругларның эрге-ажыын камгалаарының талазы-биле ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң даргазы Наталья Күске-Караевна Ховалыг, Уруглар ажаалда-тежээлдезиниң болгаш өг-бүле талазы-биле килдис начальниги Саяна Николаевна Очур, агентилелдиң консультантызы – кол бухгалтер Урана Даңзы-Белековна Хомушку киришкен. Интернет четкизиниң Фейсбук, Вконтакте арыннарынга ук хемчег дугайында чарлал бериптеривиске, ийи өскүс оол болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана, Шеминиң чурттакчылары идепкейлиг болуп, ырак черден албан-биле «дорт харылзаага» киржири-биле чедип келгени айтырыг кайы хире чугула дээрзин херечилээн.
Май айның 28-те чылдың-на Кызыгааржылар хүнүн демдеглээри чаңчылчаан. Бо байырлалды 1918 чылда эрттирип эгелээн. Россияның кызыгаары 18 чурттар-биле кожаланчып, 60 муң километр черде шөйлүп чоруткан. Хүннүң-не муң-муң кызыгааржылар чурттуң күрүне кызыгаарын камгалап болгаш хайгаарап турарлар. Театрның фойезинде Тываның кызыгаар эргелелиниң ажыл-амыдыралын, кызыгааржының белеткелин, ооң чедиишкиннерин көргүскен фото-чуруктар болгаш аңаа хамаарышкан номнар, сеткүүлдерни делгээн. Ооң чанынга кызыгаар ажылының хүндүткелдиг хоочуннарын эргелелдиң ажылдакчылары уткуп ап, тураскаал кылдыр чурукка тырттырып турар болду.
Бистиң республикада Интернет четкизи хүнден хүнче сайзыралды ап, чаа-чаа программалар немежип-ле орар. Май 25-те ТР-де информация технологиязының адырының талазы-биле ажылдап чоруур специалистерниң 1-ги шуулганы чаа IT (ай ти)-парк программазын тургузарынга Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинге Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржилгези-биле эрткен. Аңаа ТР-ниң Чазак аппарадының специалистери, яамылар болгаш албан черлериниң удуртукчулары, «Тывасвязь» ААН-ниң, ТР-ниң «Информастыг технологиялар төвүнүң» специалистери болгаш Тываның күрүне университединиң информатика факультединиң башкылары биле студентилери олурушканнар.
Чоокта чаа Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызынга республикадан дашкаар аңгы-аңгы Россия чергелиг мөөрейлерге киришкеш, тергиин көргүзүглерлиг болуп, тиилелгелиг келген өөреникчилер болгаш башкылар-биле яамының сайыды ужуражып, байыр чедирген. Ук хемчегге Тываның Аграр лицейиниң алган «Эртинезиниң» бир кол маадыры школачы бичии уругнуң кылган ажылын аажок сонуургаан мен. Ооң төлевилел ажылы – школа чугайының технологиязы.
Машина септекчизи – чугула херектиг ажылдарның бирээзи. Амгы үеде найысылалда автомашиналыг улустуң саны көвүдеп турар. Оларның чамдыызы – херээжен чолаачылар. А оларның аразында машина-балгатты эки сайгарып шыдавас, кылып-септеп билбестери база хөй. Ынчангаш машина септээр тускай черлерге барып, оларның дузазын дилээр апаар.Машина септеп өөренип алыры база ындыг-ла амыр эвес. Аңаа чүгле кичээнгейлиг, өөрениичел, машина-техникага сонуургалдыг кижилер өөренип ап шыдаар.
Май 25-те Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга Моолдан келген аалчылар-биле албан-езузунуң ужуражылгазын кылганнар. Ужуражылгага Моолдуң улуг бүдүрүлге черлериниң удуртулгазы-биле Тывага биче бүдүрүлгелер ажыдар болгаш кады ажылдажылганы боттандырар керээлерни чарган.Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуштуң удуртканы ук ужуражылга «төгерик стол» хевиринге болуп эрткен. Аңаа республиканың кожууннарының чагырга даргалары, көдээ ажыл-агый эргелелдериниң удуртукчулары болгаш көдээ ажыл-агыйның бүдүрген бараанын болбаазырадып турар сайгарлыкчылар киришкен.
Россия Федерациязының Президентизи албан-дужаалга эрткен чылдың май айда эглип келгеш, Владимир Путин элээн каш чарлыктарны үндүрген. Ол чарлыктар Россияның моон соңгаар хөгжүлдезиниң угланыышкыннарын тодараткан. Путинниң соңгулда мурнунда программазынга үндезилеттинген ол чарлыктар чурттуң девискээрлериниң чазактарынга болгаш оларның удуртукчуларынга дараазында алды чылда ажылдаарының удуртулгазы апарган. Президентиниң чугаазы-биле алырга, ында тургустунган сорулгалар дидим болгаш берге-даа болза, амгы үеде делегей экономиказында нарын байдалдарынга безин күүсеттинип болур.
Бистиң республикада сөөлгү чылдарда орук ажыл-агыйының чаарттынып, хөгжүп турары каракка илдең, көскү. Автоорук ажылының талазы-биле солун-сеткүүлдерде хөйү-биле чырыттынып турары демдеглексенчиг. Бо удаада Кызыл – Эрзин аразында оруктуң кылдынып турарын номчукчуларга таныштырдывыс. Бистиң республикада сөөлгү чылдарда орук ажыл-агыйының чаарттынып, хөгжүп турары каракка илдең, көскү. Автоорук ажылының талазы-биле солун-сеткүүлдерде хөйү-биле чырыттынып турары демдеглексенчиг. Бо удаада Кызыл – Эрзин аразында оруктуң кылдынып турарын номчукчуларга таныштырдывыс.
Тываның хүндүлүг сайгарлыкчылары!
Силерниң байырлалыңар-биле холбаштыр сеткиливис ханызындан чедирген байырывысты хүлээп ап көрүңер! Россияның Сайгарлыкчы чорук хүнү ол дээрге 21 чүс чылда ажыл-чорудулгазы Россияның социал-экономиктиг сайзыралының үндезинин тургузуп турар, кызымаккай, тургузукчу кижилерниң ниитилелде бар болуп турарын бистиң күрүневистиң хүлээп көрүп турары-дыр. Ооң уламындан биче болгаш ортумак бизнести деткиири, ооң сайзыралынга чогумчалыг байдалдарны тургузары — федералдыг-даа, регион-даа деңнелдеринде экономиктиг политиканың кол угланыышкыннарының бирээзи болуп турар.
Россияның Сайгарлыкчы чорук хүнүнге тураскааткан неделя Тываның найысылалында бо хүннерде эртип турар. Ында кирген хемчеглерниң ажыл-чорудулгазында республиканың кожууннарындан биче болгаш ортумук сайгарлыкчы чоруктуң төлээлери хөйү-биле чыылган. Тыва Республиканың Экономика яамызының медээзи-биле алырга, республикада 11878 сайгарлыкчылар бар. Ол дээрге республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинде үлүүн киириштирген 140 хире биче хевирниң, 1315 биче болгаш 20 хире ортумак бүдүрүлгелер база 10403 хууда сайгарлыкчылар-дыр. Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол оларның ажыл-чорудулгазынга чаа-чаа дилээшкиннерлиг чогаадыкчы сорулганы салып, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин сүмелеп киирген.
РФ-тиң Президентизи Владимир Путин Воронежке сайгарлыкчылар-биле ужуражып тургаш, экономиктиг кем-херек үүлгедиишкиннериниң талазы-биле келдерелдиң төлевилелин «чиг» деп турарын, ону чедир ажылдап кылырын негээнин чугаалаан. Бизнесменнер-биле чугаазын В. Путин 25 миллион ажылдаар олуттарны тургузарының дугайында программадан эгелээн. Президентиниң чугаалап турары-биле алырга, ол дидим төлевилелди ажылдап кылыры кидин түлүк.
Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) биче залынга Тыва Республиканың Дээди Хуралының болгаш Саха (Якутия) Республиканың Күрүне Хуралының (Ил Тумэнниң) аразында кады ажылдажылганың дугайында дугуржулгага атты салган. Саха Республиканың Күрүне Хуралының (Ил Тумэнниң) даргазының оралакчызы Александр Жирков биле Саха Республиканың Күрүне Хуралының өг-бүле, чаш назын, аныяктар, күш-культура болгаш спорт херектериниң талазы-биле доктаамал комитеттиң даргазы Сергей Сюльский Тыва черниң хүндүлүг аалчылары болуп, ийи хүн дургузунда сургакчылаашкынын чоруткан.
Частың база бир кайгамчык байырлалдарының бирээзи – школачы сөөлгү коңга. Ол башкыларга, ылаңгыя школаны доозуп турар доозукчуларга, өөрүнчүг болгаш бичии муңгаранчыг байырлал. Бо чылын республиканың шупту школаларынга сөөлгү коңганың байырлыг чыскаалдары дүүн, май 22-де, болуп эрткен. Найысылалдың школаларында школачылар чаңчыл болган байырланчыг каас-чараш хептерин кеткен, арыннарында омак-хөглүг хүлүмзүрүглер чайынналып хыпкан, эш-өөрү-биле чыглып турганнар.Хамыктың онза кичээнгейин школаның доозукчу класстарының өөреникчилери сорунза дег хаара туткан.
Россияның Энергия яамызының хөй кижи киржикчилиг коллегия хуралынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биче энергетиканы сайзырадырының айтырыгларынга доктааган. Тывага чылыдылга-электри станциязының чаа тудуунуң болгаш регион энергетиказының сайзыралының айтырыгларының талазы-биле аңгы ажылчын ужуражылга болур. Ооң дугайында РФ-тиң энергетика сайыды Александр Новак биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол май 21-де болган коллегия хуралының соонда дугурушкан. РФ-тиң Энергетика яамызының хөй кижи киржикчилиг коллегиязының хуралын яамының нарын айтырыгларын тодарадыр болгаш ол айтырыгларны эксперттерниң, хөй-ниитиниң, бизнестиң болгаш эрге-чагырга органнарының төлээлекчилериниң киржилгези-биле шиитпирлээр сорулгалыг эрттирип турар
Найысылал Кызылдың чоогунда Каа-Хем суурга тудуу бо чылдың чайынында эгелээр улуг спорт-культура төвүнге 787,6 миллион рубльди үндүрүп бээр дугайында шиитпирни Россия Федерациязының Күрүне Думазы хүлээп алган. Ол дугайында Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунга дыңнаткан. 2011 чылдың төнчүзүнде Россияның Президентизи Владимир Путин бистиң республикага албан-ажыл аайы-биле чорааш, Тывага улуг спорт-культура комплекизин тудар дугайында саналды деткээн. Ооң деткиишкини бо улуг тудугну тударынга хамаарыштыр дугуржулганы федералдыг органнарның аңгы-аңгы деңнелдеринге чедип алырынга кончуг дузалыг болган.
Кызыл хоорайның Магистральная кудумчузун канчаар чаартып турарын Тываның Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргит хынап чораан. Кудумчунуң чаартылгазын Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чыл юбилейинге уткуштур доозар ужурлуг.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Магистральная кудумчузун үндезини-биле чаартыр: ооң доора дуртун улам калбартыр, оруктуң таваан улам быжыглаар, чадаг кижилер кудумчуну кежер кежиглерни бүрүнү-биле дериир, транспорт оруу биле чадаг кижилер оруунуң аразын аңгылаар дээш, өске-даа эргежок чугула ажылдарны чорудар. А кол-ла сорулга – бо кудумчуга шимчээшкинни машина-балгатка-даа, чадаг кижилерге-даа айыыл чок болдурары.
Чөөн-Хемчик кожуун бо чазын ниитизи-биле 2962 га черге янзы-бүрү хевирниң көдээ ажыл-агый культураларын тарыыр сорулганы салган. Тарааны 2420 га черге, тодаргайлаарга: ак-тарааны — 370 га, арбайны — 370 га, суланы 1680 га шөлдерге тарыыр. Тараа культураларындан аңгыда, 268 га черге картофельди болгаш 24 га черге ногаа культураларын тус-тузунда тарып өстүрери көрдүнген. Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Эдуард Бирлейден часкы хову ажылдарының бөгүнгү чоруудунуң дугайында чугаа.
Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының медээзи-биле алырга, республиканың көдээ ажыл-агыйларының шупту хевирлеринде, май 20-де байдал езугаар, 360708 хураганнар онча-менди өзүп доругуп турар. Ол дээрге бо чылын камгалап алырын планнаан хураганнарның 94,8 хуузу-дур. Эң-не хөй хураганнар Барыын-Хемчик кожууннуң малчын коданнарында төрүттүнген. Төрүүр хойнуң санынга онааштыр алыр болза, Сүт-Хөлдүң хойжулары — мурнуку одуругда.
Тываның социал-экономиктиг амыдыралында 2013 чылда чугула болуушкун апарган Шолбан Кара-оолдуң эгелээни губернатор төлевилелиниң түңнелдериниң баштайгызы болур «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге»» деп республика чергелиг делгелге-ярмарка «Сүбедей» спорт комплекизинге май 24-те ажыттынар. Эрес-кежээ кижилерге ады безин кыйгы болу берген бо төлевилел чоннуң аразынга тывынгыр-сагынгыр ажыл-агыйжы чорукту көдүрген. Оларның бүдүргени барааннар, эт-сеп, идик-хеп болгаш аъш-чем аймаан бо ярмаркага делгээр.
Эрткен дыштаныр хүнерде Тээли суурга хоочун хол бөмбүкчүлериниң ортузунга «Төрээн кожуун» деп республика чергелиг маргылдаа болуп эрткен. Аңаа республиканың аңгы-аңгы булуңнарында ажылдап-чурттап чоруур хоочун херээжен спортчулар – бай-тайгажылар киришкен. Мөңгүн-Тайга, Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Барыын-Хемчик кожууннардан болгаш Бай-Тайгадан ийи команда күжүн шенешкен.
Чадаана хоорайда амыдырал «хайныгып» турар, Культура бажыңында бир-ле хемчег болур деп турары илдең, ооң чанында чыглып турар хөй улус караамга илдикти. Амыдырал, ажыл-агый дээш, аай-дедир шуушкан кижилер, машина-балгат хоорайның хайымныг амыдыралын херечилеп турар. Чагырга черинге суму чагырыкчылары болгаш чурттакчы чон-биле хурал соонда, кожуун чагырыкчызының социал политика талазы-биле оралакчызы Чойган Анатольевич Монгуш-биле (чурукта) кожууннуң ниити амыдыралының дугайында чугаалаштым.
27.05.2013
Диңмидиңер эгидиңер! Хайыракан сумузу. План езугаар школага башкылар болгаш өөреникчилер-биле ужуражылганы дугуржуп каан турган. Ынчалза-даа директор башкы биле суму чагыргазының даргазы ону организастап шыдаваан деп демдеглээр апаар, чүге дизе дугуржулга езугаар айыттынган шагында журналистер чедип кээривиске школа ээн, клуб шоочалыг, суму чагыргазының даргазы чок. Элээн үр манаанывыс соонда, суму чагыргазының даргазы Чечен-оол Экер-оолович Ооржак машиналыг халдып келди.Биеэде ажыл-ишчи чедиишкиннери болгаш ат-сураглыг кижилери-биле алдаржып турган Хайыракан суурну бөгүн танывадывыс. Көдээ культура бажыңынга кижи орар арга чок – соок.
Эрткен субботада Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга «Битва хоров» деп солун мөөрей болуп эрткен. Аңаа найысылал Кызылдың күш-ажылчы коллективтери киришкен. Мөөрейни Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур, аңаа тураскаадып эрттирген. Ынчангаш мөөрейниң негелдезин езугаар Тыва, Россия дугайында, найырал дугайында ырларны коллективтер күүседир ужурлуг. Жюри кежигүннери (даргазы Кызылдың уран чүүл колледжиниң башкызы А.Н.Саратовкина) олуттарын ээлептери билек мөөрей эгелээр.
Май 21 - де Россияның Маадыры, Россия Федерациязының Камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгунуң төрүттүнген хүнү. Ол 58 харны харлап турар. Тываның Баштыңы республиканың чурттакчы чонунуң өмүнээзинден ат - сураглыг чаңгыс чер - чурттуунга төрүттүнген хүнүн таварыштыр байырны чедирген. Байыр чедириишкинниг телеграммада мындыг одуруглар бар: - Онза хүндүткелдиг Сергей Күжүгетович! Тыва Республикада хөй янзы язы - сөөк чурттакчыларының мурнундан болгаш бодумнуң өмүнээмден Силерниң төрүттүнген хүнүңер таварыштыр изиг байырны чедирерин чөпшээреп көрүңер. Силерниң Россия сайзыралы дээш хөй талалыг күрүне чергелиг ажыл - агыйыңар, туруп - могавас тура - сорууңар, Ада - чурт дээш хамааты туружуңар болгаш бурунгаар хөгжүлде дээш чүткүлүңер кезээде үлегер чижек болуп чоруур. Чаңгыс чер - чурттугларыңар Силерге онза хүндүткелдиг болгаш аажок чоргаарланып чоруурлар.
«Чаңгыс демниг Россияның» партийжи төлевилелдериниң ийи хүн үргүлчүлээн шуулганы май 18-те Москвага доозулган, аңаа партияның Дээди болгаш Чиңгине чөвүлелдериниң кады хуралы болган, ооң ажылынга Тываның Баштыңы, ЧР-ниң Дээди чөвүлелиниң кежигүнү Шолбан Кара-оол киришкен. Ооң киржикчилери шуулганның түңнелин үндүргеннер. Хурал РФ-тиң Чазааның Даргазы, партияның баштыңы Дмитрий Медведевтиң даргалаашкыны-биле эрткен. Амгы үеде башкарыкчы партияның «шыгжамырында» федералдыг 43, барык 400 хире регион төлевилелдери бар дээрзин ол демдеглээн.
Май 16-17 хүннеринде «Шын» солуннуң чагыдылгазының бирги кварталдың түңнелдери-биле ийи, үш дугаар черлерни ээлээн Сүт-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарынче редакцияның ажылчын бөлүү сургакчылап четтивис. Чагыдылгада бирги черни ээлээн Бай-Тайга кожуунче чоокта чаа сургакчылап чораанывысты номчукчулар сактыр боор.
Бай-Тайга кожуннуң Тээли сумузунуң № 13 профессионал училищезиниң сургуулу Чингис Чамыян ажылчын мергежилдер мастерлериниң аразынга делегей чемпионадынга Тываның адын камгалап, Россияның национал чыынды командазынче кирген. Ол национал чыынды команданың составынче Россияның бирги чери дээш киришкен түңнелдери-биле кирер эргени чаалап алган. Бай-Тайганың даш чонукчузу хүлер медальды даш болбаазырадыкчыларының маргылдаазынга төлептии-биле алган.
Май 16-да ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) биче залынга «Туберкулезтуң ажык хевиринден аараан, эмнедиринден ойталап турар кижилерниң хостуг чоруурун кызыгаарлаарын күштелдирериниң дугайында» айтырыгны көдүрген хурал болуп эрткен. Хуралды Дээди Хуралдың кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде комитединиң даргазы Ульяна Монгуш башкарып эрттирген.
Республиканың ниити-өөредилге албан черлеринде 9 болгаш 11 класстың өөреникчилеринге май 22-де сөөлгү коңга кагар. Май 24-те доозукчуларның күрүне шылгалдазы эгелээр. Баштай тыва дылга болгаш тыва чогаалга күрүне шылгалдазы эртер. Май 27-ден эгелээш 11 класстың өөреникчилери ЕГЭ дужаап эгелээр.Ол үеде өөреникчилерниң айыыл чок чоруун камгалаар болгаш корум-чурумну тудар сорулга-биле Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак баштаан оперативтиг штабты Тываның Чазааның айтыышкыны-биле тургускан.
Ээзи чок тудуглардан «адырлыр» дугайында айтыышкынны хоорайларның болгаш суурларның удуртукчуларынга Тываның Баштыңы берген. Элдеп чүве! Оларны күзелдиг бүдүрүлгелерге, кижилерге, халаска-даа болза, бериптер азы бузуп кааптар деп баарга, чамдык тудугларның ээлери «тыптып» эгелээн. Харын-даа мырыңай, бузар деп турган тудуглар өртек-үнелиг апарган. Ооң чижээн Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайдан көрүп болур.1980 чылдарда тудуу эгелээш, «эде тургустунуушкун» үезинде чедир туттунмайн барган столоваяны тудуп доозуп, аңаа көдээ ажыл-агый рыногу ажыдар саналды 64 харлыг фермер Өдекпен Тагба кожуун чагыргазынга киирген.
Май 20-де, Арат шөлүнге, Ада-чурттуң Улуг дайынынче тыва эки турачыларның чорутканының 70 чылынга тураскааткан аныяктарның массалыг чыыжы болуп эрткен. Аңаа аныяктар «ЧЕТТИРДИВИС» деп сөстү көргүзүп чыскаалган. Массалыг хемчегге шупту күзелдиг улус киришкен. Кызылдың мэриязының аныяктар болгаш спорт херектериниң талазы-биле эргелелдиң кол специализи Сылдыс Ондарның дыңнатканы-биле, шупту ортумак, эге болгаш дээди өөредилге албан черлеринче баш бурунгаар хемчегге киржири-биле чагааларны тараткан турган.
Тываның күрүне университеди «Студент чугаалажыышкыннар» төлевилел-биле ажык ниитилел фондузунуң бүгү-делегей грантызын ойнап алган. Бо дээрге ТывКУ-нуң бир дугаар делегей чергелиг тиилелгези-дир. Төлевилелдиң кол сорулгазы – Тываның күрүне университединиң студентилериниң, а ол ышкаш республиканың аныяктарының профессионал боттаныышкынынга байдалдарны тургузары.
Ак-Довуракта ады-сураа алгаан турган «Тыва даг-дүгү» комбинадының дугайында республикада дыңнаваан кижи чок деп болур, ол хамаанчок бүгү чуртка ол билдингир, улуг бүдүрүлге турган-на болгай. Ак-Довурак хоорай сайзыралының, чурттакчыларының амыдырал хандырылгазының талазы-биле тергиин байдалга турганын билир бис. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге «Тыва даг-дүгү» комбинат улуг үлүг-хуузун киирип турган.
Бай-Тайга кожууннуң Өг-бүле болгаш ие-чашка дуза чедирер төвү 1995 чылда тургустунган. Ооң баштайгы директору амгы үеде бистиң аравыста чок Ольга Хомушкуевна Хомушку турган. Амгы үеде төптүң директору Чодураа Комбуевна Сегбе, ол — ажылынга бердинген, негелделиг, канчаар-даа аажок харыысалгалыг удуртукчу.
Социал төпте шупту 4: чонга социал дүрген дуза чедирер; уругларны чурттадып тургаш, оларның кадыкшылын экижидер, уругларның хүндүскү база социал дуза автобузунуң салбырлары бар. Хөй ажы-төлдүг болгаш социал байдалы нарын өг-бүлелерниң ажы-төлүн төптүң хонар болгаш хүндүскү салбырларынче хаара тудуп, берге байдалдыг назы четпээннер-биле психолог болгаш кижизидикчи башкылар ажылдап турар.
Эъткир уксааның мыйыстыг бода малын азырап өстүрериниң программазы езугаар 2012 чылда республикаже сөөртүп киирген герефорд уксааның инектеринден бо чылдың май айга чедир 280 бызааны онча-менди алганын республиканың көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем продукциязының сайыдының оралакчызы Сергей Оюн дыңнаткан. Ынчангаш герефорд уксааның эъткир мыйыстыг бода малдың ниити саны бүдүн чартык катап көвүдээн. Эрткен чылын төрүттүнген 89 бызааларны, программаның киржикчилери фермерлер-биле дугуржулга езугаар, шилилге үндезининге өске ажыл-агыйларга халас дамчыдып бээринге белеткээн.
Хлеб-тараа хырным өршээ – деп, чалбарыыр бис. «Таңдым турда, таңдаш-ла мен, тараам турда, тодуг-ла мен» деп ырлажыр бис. Ырда-шоорда, йөрээл-макталда кирген тараа чокта, амыдырал турбас. Тараадан алыр далганны быжыргаш, хлебтиг боор бис. Аш-чутту, дайын-чааны көрүп эрткеш, орус чоннуң «хлеб — бүгү чүвениң эге бажы, үндезини» дээри чөптүг. Амгы үеде хлеб-тараа-биле чүү болуп турарын Россияда, Тывада, даштыкыда байдал-биле таныжып тура, чугаалажыылыңар.
Хемчик суурда Серен-Чимиттерниң ажы-төлү шупту — спортчулар. Каң-оол, Анна, Виктор, Киров, Света, Тамара, Уран – Тээли ортумак школазының чыынды командаларының кежигүннери турганнар. Улугларындан бичиилери үлегер ап, чажындан-на спортка хандыкшылдыг болуп өзүп келген. Школа соонда, кожууннуң адын камгалап, волейбол, баскетбол, хоккейниң чыынды командаларынга ойнап келген. Оларның ортун оглу Киров онгу класска өөренип тургаш-ла, эштери-биле республиканың школачылар аразынга баскетбол маргылдаазынга ийиги черни алган.
Ак-көк хемнерлиг, хөлдерлиг, бедик дагларлыг болгаш боду бүткен чараш бойдус чурумалдыг, шыргай арга-эзими-биле байлак чер бистиң Тывавыс-ла болгай. Ол хире чараш черивистиң бойдузун камнап, улам-на хөгжүдүп база сайзырадыры кижи бүрүзүнге чугула хамааржыр деп бодаар мен. 2014 чылда бистиң улуг байырлалдарывыс бар — Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылы. Бо байырлалдарга таварыштыр ТР-ниң Чазааның Баштыңы Ш.В.Кара-оол бодунуң Айыткалынга сорулгаларны салган. Оларның бирээзи найысылалдың ногаажыдылга ажылы боттанып эгелээн. Кызыл хоорайның чагыргазы база эрткен чылдан бээр ол талазы-биле тодаргай хемчеглерни ап эгелээн.
Тываның девискээринде өөскүп турар арга-арыг өрттерин өжүреринге Россияның шериг чериниң ужар чүүлү чоокку үеде киржип эгелээр.
Ол дугайында Чазак кежигүннериниң, Россияның ОБЯ-зының Тывада Кол эргелелиниң болгаш муниципалдыг бүгү тургузугларының чагыргалар баштыңнарының киржилгези-биле болган селектор хуралынга дыңнаткан. Шериг самолеттарның дузазы-биле эң улуг дээн алды өрттү өжүрер. Сибирьде болгаш Ыраккы Чөөн чүкте болуп турар өрттерни өжүреринге чурттуң Камгалал яамызы киржип турар дээрзин сагындыраал. Тываның Чазаа 2013 чылда ие иштинге болгаш чаа төрүттүнген чаштарны шинчииринче 21,9 млн. рубльди угландырар. Тыва Чазак бо хүн Россияның кадык-камгалал яамызы-биле дугуржулгаларның төлевилелин хүлээап алган. Дугуржулга езугаар федералдыг бюджеттен сөөлгү үениң ам-даа төрүттүнмээн болгаш чаа төрүттүнген уругларның төрүмел аарыгларын илередир медицина херекселдерин садып алырынга субсидия көрдүнген.
«Тывага бүдүрген» – моон соңгаар мындыг демдек-биле Тывага бүдүрген, шынар талазы-биле тускай негелделерге дүгжүп турар барааннарны таңмалап, демдектээр. Мындыг демдекти Тываның баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээни «Бир суурга - ла – бир бүдүрүлге» деп төлевилел езугаар ажылдап кылган. Экономика яамызының тайылбырлап турары-биле алырга мындыг демдек-биле чүгле тус черниң чиг-эдинден бүдүрген продукцияны таңмалаар. «Тывага бүдүрген» дугайында демдек продуктунуң арыг болгаш экологтуг айыыл чогун көргүзүп турар болгаш экономиктиг чижилге үезинде хереглекчилерниң бүзүрелин чаалап алырынга эргежок чугула чугула. Тыва Республиканың Чазааның ведомстволар комиссиязы Ада-Чурттуң Улуг дайынының 12 киржикчилеринге болгаш дайын киржикчилериниң өг-бүлелеринге чурттаар бажың садып, азы тудуп алырынга чаңгыс удааның акша-төлевирин чорудар дугайында шиитпирни хүлээп алган. Күш-ажыл болгаш социал сайзырал яамызының тайылбырлааны-биле алырга Кызыл хоорайдан, Кызыл, Бии-Хем, Каа-Хем болгаш Улуг-Хем кожууннарындан фронтовиктер болгаш оларның чааскаан арткан өг-бүлелери бодунуң чурттап олурар байдалын экижидип алыр аргалыг болган. Бо дугайын Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол май 16 - да Горно - Алтайскга болган Сибирь Федералдыг округта Россия Федерациязының Президентиниң бүрүн эргелиг төлээзиниң чанында Чөвүлелдиң болгаш «Сибирь чөпшээрежилгези» девискээрлер ассоциациязының каттышкан хуралының ажылынга хамаарыштыр чугаалаан. Сибирь федералдыг округта Президентиниң бүрүн эргелиг төлээзи Виктор Толоконский Сибирь девискээрлериниң удуртукчулары-биле, чер - черлерниң парламентилериниң даргалары - биле, эртемденнер болгаш эксперттерниң киржилгези - биле чугаазынга кол черни Россия Федерациязының Президентизиниң 2012 чылдың май 7-де ат салганы №№ 596-606 чарлыктарын боттандырары, база девискээрлерниң бюджеттериниң беримчелиин, колдады көрген угланыышкыннарже курлавырларны мөөңнээриниң, Президентиниң «Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны камгалаар талазы-биле күрүне политиказын чорударының чамдык хемчеглериниң дугайында» Чарлыын боттандырарының айтырыглары ээлээн.
Тываның Виктор Көк-оол аттыг национал театрынга Республиканың уран-чүүл болгаш ниити өөредилге школазының тургустунганындан бээр 35 чыл оюнга тураскааткан концерт май 15-те болуп эрткен. Диңмиттиг адыш часкаашкыннарының үделгези-биле бичии талантылантыларның көргүзүү болгаш аалчыларның байыр чедириишкиннери чаңгыс тынышка эрткен. Амгы үеде ажыл-агыйжы сургакчылаашкында Тыва Республиканың баштыңы Шолбан Кара-оолдуң даалгазы-биле Чазактың оралакчы даргазы Аяна Шойгу Күрүне шаңналдарын тывыскан. «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атка дошпулуур клазының башкызы Таисья Базыровна Ортеней төлептиг болган.
Май 9-та Москва хоорайның Кызыл шөлге Ада-чурттуң Улуг дайынынга тиилелгениң 68 чылынга тураскааткан байырлыг чыскаалынга 11312 шериг албанныг кижилер, 100 ажыг дайынчы техника, 68 ужар-хемелер, вертолеттар киришкен. Күчүлүг Россия күрүнезиниң ыдыктыг байырлалының парадын кургаг чер шериглериниң кол командылакчызы, генерал-полковник Владимир Чиркин командылаарга, Россия Федерациязының камгалал сайыды, армия генералы Сергей Шойгу ону хүлээп алган.
Улуг Тиилелгениң 68 чылынга тураскааткан байырлыг чыскаал май 9-та Арат шөлүнге эртенгиниң 10 шакта эгелээн.
Байырлал хүнүнде эртежик-ле хоорайның чурттакчы чону идепкейлии-биле чыглып, чыскаалды улам хей-аът киирген. Хүндүлүг олуттарже Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннары, тылдың киржикчилери чалаттырган. Тыва Республиканың Чазааның кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары дээш, өскелер-даа хайым чоннуң аразында. Тиилелгениң, Россия Федерациязының, Тыва Республиканың күрүне туктарын туткан бөлүк баштаан чыскаалга кызыгааржылар, полицияның, Онза байдалдар яамызының Тыва Республикада эргелелиниң, суд приставтарының ажылдакчылары, дайын киржикчилери болгаш хоорайның өөредилге черлериниң студентилери, школачылар дээш, өскелер-даа киришкен.
Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадионунга Улуг Тиилелгениң 68 чылынга болгаш ТАР-ның Арзылаң мөгези, тыва эки турачы Донгак Бегзи-Хуурактың чырык адынга тураскааткан хүреш маргылдаазы майның 9-та болуп эрткен. Донгак Бегзи-Хуурак –ТАР-ның Арзылаң мөгези. Ол 1943 чылдың Наадымның хүрежинге шүүлген. Ол-ла чылдың сентябрь 25-те фронтуже аъттанган. Эки турачылар дайындан ээп чанып кээп турда, оларның аразынга Д.Бегзи-Хуурак чок болган. Ону өлген деп санап турда, 1945 чылда дөргүл-төрелин, чонун, эш-өөрүн өөртүп, ол амыр-менди, дириг чанып келген.
Вера Чүлдүмовна Байлакты бистиң республикада билбес кижи чок. Ол — 206 тыва эки турачылардан дириг арткан чаңгыс фронтучу. Эрес-дидим 18 харлыг аныяк кыс бичии оглун ада-иезинге каапкаш, төрээн чуртун камгалажыры-биле дайынче аъттаныпкан. Каржы-дошкун дайын-чаага Вера Чүлдүмовна эрес-дидим чоруун көргүзүп, бөдүүн санитар кыстан эгелээш, гвардия сержантызы эрге-дужаалга четкен.
Эргим өңнүктер!
Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынга, тылдың ишчилеринге болгаш бүгү сибирьжилерге Тиилелге хүнү-биле сеткилим ханызындан байыр чедирдим! Частың бо хүннеринде бистиң Төрээн чуртувустуң хосталгазын болгаш хамаарышпас чоруун аар демиселге камгалап алган хостакчы маадырларны алдаржыдып турар бис. Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтуларынга муң-муң сибирьжилер демисешкен, тылга Тиилелгениң чепсээн шуткуп турган. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың дайынчы маадырлыг чоруктары болгаш эрес-шудургу күш-ажылы бо хүнге чедир патриотизмниң болгаш дидим чоруктуң үлегери болуп турар. Тиилелгени аар өртек-биле чедип алган бис, бистиң ниити хүлээлгевис — төөгүнүң ол арыннарының дугайында ыдыктыг тураскаалды камнаары, фашизмге удур демиселге шиитпирлиг рольду ойнаан бодунуң чурту дээш чоргаар болур чаңчылды аныяк салгалга дамчыдары болур.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларывыс!
Улуг байырлал — Тиилелге хүнү-биле сеткиливис ханызындан байыр чедирип тур бис! Төрээн чуртунуң хосталгазын болгаш хамаарышпас чоруун чаалыг шөлге камгалаан, фашист дарлалдан кижи төрелгетенни хостаарынга шиитпирлиг салыышкынны киирген Россияның бүгү чонунга бо хүн аажок үнелиг байырлал болур. Ол бистиң чүректеривиске дайынчы эрес-маадырлыг чоруктуң, сагыш-сеткилдиң байлааның, хөй националдыг Ада-чурттуң улустарының чаңгыс деминиң болгаш сырый каттыжыышкынының демдээ болуп сиңнигип кирген.
Харылзааның шупту адырларының хүндүлүг ажылдакчылары, эргим хүндүлүг хоочуннар!
Радио хүнү - силерниң профессионал байырлалыңар-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер! Бо байырлалды 1945 чылдың чазын доктааткан. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында радио кижилерге идегел биле Тиилелгеге бүзүрелдиң аразында көвүрүг апарган. Совет информация бюрозунуң медээлерин бүгү чурт дыңнап турган. Харылзаачыларның идегелдиг ажылы эвес болза, немец эжелекчилер-биле демиселге чедиишкиннер дугайында билип алыры берге. Фронтуга болгаш тылга, дайын соонда болгаш оон-даа ыңай чылдарда чуртталгага эргежок чугула харылзаа системазының идегелдиг ажылын хандырып келген хоочун харылзаачыларга күдүк базып мөгейдивис.
Байырлалдан репортаж
Май 1 — Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы. Эртенгиниң 10 шак. Эрткен чылдарда бүргег, хаттыг турган болза, бо хүн агаар-бойдус чылыг, хүннүң херелдери чалаткан аалчыларны өөртүп, чылыдып тур. Оларның аразында хоорайның хүндүлүг хамаатылары, маадыр иелер бар. Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол, Дээди Хуралдың (парламентиниң) Даргазы Каң-оол Даваа, Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш чалаткан аалчылар-биле амыр-менди солчуп, байырны чедиргеннер. Байырлалдың эрттирикчилери чарлааны билек Национал парк аксындан эгелээн чыскаал Арат шөлүнге кирип, Тыва Республиканың Чазааның үрер-хөгжүм оркестри байырлалды аян киирип башкарган.
Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!
Күрүне байырлалы — Тыва Республиканың Конституция хүнү-биле силерге байыр чедирип тур бис! Амгы үеде күштүг болуп турар Yндезин Хоойлунуң төөгүзү байлак, ол Тыва күрүнениң сайзыралының аңгы-аңгы үе-чадаларын тодаргай көргүскен. Кандыг-даа конституцияның күштүг болгаш «ажылдап шыдаар» аргазы ооң хөй-ниитиниң сайзыралынга болгаш үениң негелделеринге дүгжүрүнден хамааржыр. Бистиң республиканың амыдыралында ажыглаттынып турар Yндезин Хоойлу чаа муң чылдың эгезинде тургустунган политиктиг болгаш социал-экономиктиг байдалдарны көргүзүп база ону быжыглап турар.
Кандыг-даа чурттуң Yндезин Хоойлузу ооң күрүне болгаш ниитилел тургузуун, соңгулда чурумун, эрге-чагырга болгаш удуртуп-баштаар органнарының тургузуун, ажыл-чорудулгазын, хамаатыларның эргелерин, хосталгаларын болгаш хүлээлгелерин тодаргайлап айыткан документ болур. Күрүнениң бүгү хоойлужудулгазы ооң Конституциязынга дүүштүр тургустунар. Россия Федерациязының соңгулдалары РФ-тиң Конституциязынга, соңгулда хоойлужудулгазынга, РФ-тиң субъектилериниң конституцияларынга, хоойлуларынга үндезилээш, белеткеп эрттирип турар. Референдумнар болгаш хостуг соңгулдалар – чоннуң эрге-чагыргазының дорт, дээди илергейлээшкини болур деп, РФ-тиң Конституциязында айыткан. Бүгү соңгулда хоойлужудулгазында чурттуң Конституциязы үндезин болур, ында айыттынган норма-чижектерден бичии-даа каржып болбас ужурлуг.
Уран чүүлдүң болгаш спорттуң байырлалындан репортаж
Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадиону. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Майның 1-ге тураскааткан Тыва Республиканың В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының организастап эрттирип турары тыва хүреш маргылдаазын көөрү-биле кызылчылар болгаш ооң аалчылары дүъштекиниң 12 шак четпээнде-ле, стадионче шуужуп кирип тур. Харалаан, кирип орувуста, эгелээри чарлалында 12 шакта дээн-даа бол, Арат шөлүнде байырлал доостурга, 2 шактан бээр эгелээр деп чарлап турар болду. Эртежик кээп, хөлегелиг черге олут ээлеп алыр дээн улус ынчалдыр изиг хүнге ийи шак иштинде манаар ужурга таварышты.
2012 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазы республиканың экономиктиг болгаш социал хөгжүлдезин дүргедедириниң, бистиң хамаатыларывыстың амыдыралының шынарын бедидериниң, болбаазырадылга бүдүрүлгезин экижидери-биле чергелештир ажыл-агыйны сайзырадырының, энергияның аажок чедишпес чоруунуң болгаш транспорт инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлээриниң, ажылдаар чаа-чаа олуттарны тургузарының, сайгарлыкчы чорукту деткиириниң талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээринче угланган.
Күш-культураны болгаш спортту сайзырадыр талазы-биле Тываның эрге-чагыргаларының күжениишкиннерин Россияның спорт сайыды деткээн. «2006-2015 чылдарда Россия Федерациязынга күш-культураны болгаш спортту сайзырадыры» федералдыг тускай сорулгалыг программага дүүштүр Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга культура-спорт комплекизин тударынга 800 млн. рубльди бо чылын тускайлаар. Ону Москвада ажылчын сургакчылаашкын-биле чоруп турар Шолбан Кара-оолга Россияның спорт сайыды Виталий Мутко бадыткаан.
Сүбедей» спорт комплекизинге республиканың кожууннарының организастап эрттирип турары тыва хүрешке маргылдааларның дугайында көрүкчүлер спорттуң болгаш уран чүүлдүң байырлалы деп чугаалажы бергени черле чөптүг. Чон эндээр эвес, ол ылап-ла ындыг – ол дээрге дыка бедик үнелел-дир. Кожуун бүрүзү хүреш маргылдаазын бир янзы организас-тап, өске кожууннардан ылгалдыг чараш чүүлдери-биле хээлеп турар. Бир эвес ындыг эвес болза, удаа-дараа эртип турар хүреш маргылдааларынга көрүкчүлер эригип-ле калгай. Кожуун бүрүзүнден онзагай чүүлдү эреп, хүреш маргылдааларын чоннуң сонуургап турарының чылдагааны-даа ында.
Тываның Баштыңының тургускан айтырыын шиитпирлээриниң талазы-биле саналдарны «Ростелеком» ААН белеткээр. Москвага сургакчылап чорааш, Шолбан Кара-оол «Ростелеком» ААН компанияның президентизи Сергей Калугин-биле ужурашкан. Республика девискээринге харылзаа операторларынга хамаарыштыр компанияның тариф политиказының, регионнуң девискээринге ооң инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын чугаалашкан.
Май 15-те Өг-бүле хүнүнге уткуштур Кызылда «Енисей» Культура бажыңының коллективи «Бичии кижиниң карактарынче көр» деп ачы-дуза акциязын эрткен чылын бир дугаар эрттирген. Ооң кол сорулгазы – Улуг-Хемниң оң талазында микрорайонда чединмес чуртталгалыг өг-бүлелерниң уруг-дарыынга идик-хеп-биле дузалажыры. Бо чылын ол акцияга апрель айның эгезинден белеткенгеш, 27-ниң хүнүнде эрттирген. Ниитизи-биле 100 ажыг өг-бүлелерниң уруг-дарыы боттарынга эки шынарлыг идик-хепти шилип алганнар. Идик-хептиң аразында чаа идик-хеп база хөй болган. Ол дээрге бистиң эгелээшкинивисти эгезинден деткээн, бо чылын аңаа каттышкан шыдалдыг өг-бүлелер болгаш сайгарлыкчыларның дузазы-дыр деп, Культура бажыңының уран чүүл удуртукчузу Галина Марченко дыңнаткан.
Тываның эргим чурттакчылары болгаш аалчылары!
Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы—Май 1-биле чүректиң ханызындан чедирген изиг байырывысты хүлээп ап көрүңер! Ол хүн бистиң шуптувуска бойдустуң одунганының база чаартынганының байырлалы болгаш амыдыралдың чаартылгазының база сайзыралының хүнү болур. Май 1-ниң ээлчеглиг хүнүн Тыва политиктиг болгаш социал турум чоруктуң, националдар аразының болгаш хөй-ниитиниң чөпшээрежилгезиниң байдалдарында уткуп турар. Төлевилеттинген планнарны чогумчалыг күүседиринге болгаш тургузуушкуннуң оруу-биле бистиң төрээн булуңувусту улам ыңай бурунгаарладырынга быжыг үндезин ол болуп турар.
Тыва Республиканың Национал оркестри тургустунгандан бээр 10 чыл юбилейин Национал хөгжүм-шии театрынга апрель 28-те улуг программалыг концерт-биле демдеглээн. Оркестрниң хөгжүмчүлериниң мөгейикчилери театр сыңмас болган. Тыва хөгжүм херекселдериниң музыказынга дыка ынак хөгжүм башкызы Татьяна Балдаңның күжениишкини-биле бо оркестр 2003 чылда үндезилеттингеш, дыңнакчыларның сонуургалын кончуг дүрген чаалап ап, чүгле Тывага болгаш Россияга эвес, а даштыкы чурттарга база ат-сураглыг апарып, улустар аразында конкурстарның болгаш фестивальдарның шаңналдарын чаалап ап эгелээн.
Башкы – улуг чоргаарал-биле адаарывыс эң-не хүндүлүг сөс. Башкы – эртем «делегейиниң» чырыткызы. Шынап-ла, Башкы деп улуг үжүк-биле бижиттинер мергежилдиң эдилекчилери бисти шуптувусту өөредип кижизидип чоруур. Чылдың болур чаагай чаңчыл апарган башкылар мөөрейи ажылын доозуп, республиканың башкылар ниитилелиниң Башкы деп бедик аттың «сылдыстарын» апрель 25-те Улусчу чогаадылга бажыңынга хүндүткеп байырлаан. Аңаа бүдүн республиканың булуң бүрүзүнүң башкылары боттарының коллективтерин төлээлеп, мөөрейниң «Тыва Республиканың чылдың башкызы – 2013», «Тыва Республиканың чылдың кижизидикчи башкызы – 2013», «Тыва дыл болгаш литератураның тергиин башкызы – 2013» база «Тускай коррекциялыг ниити билиг школазының тергиин башкызы – 2013» деп номинацияларга тус-тузунда мергежилинге бердингенин бараалгаткан.
Мал алазы чараш дижир. Онзагай чүзүннүг азы им ышкаш шокарлыг аът ховар төрүттүнер. Ховар боорда, чүгүрүк бениң кулуну болза, салым-хуунуң салаазы олче ыдыктап айытканы ол. Ховар чараш боорда, чүгүрүк мал дораан-на хөй чоннуң кичээнгейин хаара тудуп, хамыкты кайгадып магададыр. Чүгүрүктүң ээзи болур кежик кымга таваржырыл? Аъттың маңының эзининге кымның арны додукканыл? Чарыш аъттарының алдын доозунундан кымның аъды мурнай үне халып кээрил? Чүгүрүктүң чүгүрүү кайызы боор.
Апрель 27-де Россияның парламентаризм хүнүн калбаа-биле демдеглеп эрттирер. Ону 1906 чылда бир дургаар тургустунган Күрүне Думазының ажылының эгелээн хүнүнге тураскааткан. Ол үеде Россияга парламентаризмниң үндезини салдынган, Ада-чурт төөгүзүнде улусчу демократияның институду болур парламент тургустунган деп санап турар. Бистиң республиканың төөгүзүнче хая көрнүп көөр чүве болза, Тыва күрүне эгезинден эгелээш, парламентилиг республика кылдыр хевирлеттинип тургустунган. Оон бээр хөй чылдар эрте бергенде, тыва парламентиниң тургустунуушкуну болгаш оон ыңайгы хөгжүлдези чедиишкинниг болган деп түңнеп болур бис.
Апрель айның 18-22 хүннеринде кожуннуң шупту суурларынга «Төрээн черге йөрээл» деп программалыг концертти «Куранның энелери» ансамбли бараалгадып, 7 концертти көргүстүвүс.
Суму бүрүзүнге чеде бээривис-ке бисти аажок чылыг хүлээп ап, өөрүп четтиргенин илередип, эки күзээшкиннерни кылып турдулар. Чамдык даргалар боттарының өмүнээзинден бензин өртээнге немерелей акша-даа сунуп турдулар. Кайы-даа сумуларның Культура бажыңнарының ажылдакчылары изиг шай, аъш-чемин белеткээн, белек-селек сунган, аажок-ла чаагай уткуп турдулар.
Апрель 23-те үнген № 48 «Шын» солунну номчуп олургаш, «Сузувусту кудулатпазын!» деп эгелиг чүүлге, ында боттарының бодалын илереткен улуска долузу-биле катчыр-дыр мен. Yезинде НТВ-ге болган дамчыдылганы көрбээн болгаш бо чүүлдү номчааш, хорадап, хомудап-даа олурдум. Арыг агаарлыг, чараш бойдустуг, байлак Тывавысты бүгү делегейге көргүскени аажок хомуданчыг-дыр. Ол дугайында дамчыдылганы кылган улус чогуур черлерге тайылбырны берген турган болза эки деп бодаар мен. Чамдык кижилерниң кудумчуларга «ушкулап» калган чыткылаарын, бөлүглежип алгаш, эзирик чоруурун, эрткен-дүшкен кижилерден пиво өртээ дилеп, арны-бажы ыжык, эриннери дөрбейжи берген чорууру дыка көскү. Чер болганда, контейнерлер чушкуп, оон та чүнү дилеп турар чүве, ындыг кижилер база бар.
Апрель 25-те хүндүскүнүң 4 шакта Президент В.Путинниң чон-биле дорт харылзаа-чугаазы эгелээн. Беш шак дургузунда үргүлчүлээн ужуражылгага 3 млн. ажыг айтырыглар салдынган. Оларның 85-жинге Президент харыылаан.
Эң баштайгы айтырыгны салыр өөрүшкү Кузбасс чурттуг «дүрген дуза» станциязының фельдшери Наталья Осиповага онаашкан: Айыыл-халап болган азы берге байдалдыг аарыг кижиге бирги дузаны көргүзер хүлээлгелиг фельдшер эмчи мен. Ол хирезинде эмнелгеде эмчи сестразы шалыңынга немей 5 муң рубльди алыр болза, мен 3 муң 500 рубль ап турар мен. Чүге ындыгыл?
Алимаа Королева, ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының сайыдының оралакчызы: «Мээң дыштаныксаар черим Тываның каас-чараш чурумалдыг черлериниң бирээзи – Чагытай хөл. Бойдус чурумалы-биле онза, долгандырарга-эзим болгаш чайгы үеде уругларның дыштаныр лагерьлери база бар. Хөл кыдыынга болгаш тайганың арыг агаарын тынып, дыштанып алырга кадыкшылга база экидеп бодаар мен. Бо чылын төрээн Тывамның чараш черлериниң бирээзинге дыштанырын планнап турар мен».
Эльвира Чымбалак, Өвүр кожууннуң Чаа-Суур школазында эге класстар башкызы: «Тайгага агаарлап чоруурга арыг агаарлыг, куштарның үнүн дыңнаар, дааш-шимээн чок, кижиге оожургалды бээр. Бистиң бедик арт-сыннарывыс Тээли, Калдак-Хамар, Хөндергей дээш, оон-даа өске черлерни эргиксээр мен».
Апрель 24-те, Кызылдың № 9 школа-гимназиязынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тус школаның 7-ги клазының өөреникчизи, Россияның элээди уруглар аразынга бокс маргылдаазынга чемпион атка төлептиг болган Алантос Кууларга байыр чедирери-биле ужурашкан.
Онза төөгүлүг ужуражылгага Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич маадыр кыска болгаш чыглып келген башкылар болгаш өөреникчилерге байыр чедирип сөс алгаш: «Бистиң аравыста чараш кызывыс Алантос Тыва чуртувусту чайынналчак чедиишкини-биле бедик деңнелче көдүрүп, Россия чергелиг спортчу маргылдаага диңмиреткенинге канчап өөрүвес боор.Спортка ынак, хандыкшылдыг чоруур болзуңарза-ла, өөредилгеңер-даа эки болур, келир үеде ажыл-агыйыңарга-даа чедиишкинниг болур силер. Ынчангаш Алантостуң тиилелгези дээрге, 9 дугаар школаның алдары-дыр»— деп чугаалаан.
Апрель 20-де Улусчу чогаадылга бажыңынга харык-шинээ кызыгаарлаттынган кижилерниң «Идегелдиң көвүрүү» деп мөөрей-фестивалының гала-концерти болуп эрткен. Ук хемчег Бүгү-россияның «Дем-биле хөйнү чедип алыр бис!» деп инвалидтер мөөрейиниң кыйгырыы-биле болгаш Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң 25 чыл оюнга тураскаадып, бир дугаар эрткен. Ону ТР-ниң Кадык камгалал, Күш-ажыл болгаш социал-хөгжүлде, Культура яамылары, ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар агентилели база караа четпестер хөй-ниити организациялары дээш, оон-даа өске албан черлери удуртуп эрттирген.
«Восток» КХН биле «Тываавтоорук эргелели» күрүне албан чери аразында кады ажылдажылганың керээзин чаргаш, Кызыл хоорайның Магистральная кудумчузунда эң-не берге 4 километр автоорукту септеп эгелээн. Апрель 23-те Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол Кызыл хоорайның Магистральная кудумчузунда автоорукту септеп, кылып турар ажылы-биле таныжып чораан.
«Бо объект 2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чыл оюн демдеглээр байырлалга белеткелдиң хемчээнде кол ажыл-дыр» — деп, Чазак Баштыңы демдеглээн.
Эрткен неделяда «Шын» солуннуң редакциязынга «Арагалаашкын болгаш ооң түңнелдери» деп темалыг ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-де ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле полицияның килдис начальниги, полицияның майору Чечек-оол Көк-оолович Тава, ТР-ниң ажыл-чорудулгазының чамдык хевирлеринге чөпшээрел бээр талазы-биле албан чериниң удуртукчузу Александр Кошкар-оолович Монгуш, ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албанының начальниги, иштики херектер албанының подполковниги Лада Оюн болгаш сарыг шажынның төлээзи, ТР-ниң ИХЯ-ның чанында хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү Буян башкы киришкен.
Эрткен дыштаныр хүннерде Тыва Республиканың Чаан мөгези Андрей Хертектиң шаңналы дээш аныяк мөгелерниң аразынга хүреш маргылдаазы «Сүбедей» спорт ордузунга спорттуң, уран чүүлдүң болгаш найыралдың байырлалы болган дизе, хөөредиг чок.
Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол Чаан мөге Андрей Хертекке арыг мөңгүнден сиилбип кылган ылгавыр демдектиг Чаан мөгениң бөргүн байырлыг байдалга тывыскан езулал-биле эгелээн. Бо езулалдың үезинде Шолбан Кара-оол тыва хүрешти сайзырадырынга, аныяк мөгелерни белеткээринге Чаан мөге Андрей Хертектиң киирген улуг үлүүн демдеглээн. Тываның Баштыңынга болгаш чыылган чонга ооң спортчу ажыл-херээн бедии-биле үнелээни дээш Чаан мөге өөрүп четтиргенин илереткеш, чонга ак чем сөңнээриниң езулалын кылган.
«Сула шимчээшкин, күш-культура мергежилгелери, кылаштаары – ажыл кылып шыдаар арга-шинээн, кадыкшылын, бүрүн болгаш өөрүшкүлүг чуртталганы камгалап арттырып алырын күзээр кижи бүрүзүнүң хүн бүрүде амыдыралынче кирер ужурлуг. Гиппократ».
Аныяк салгалга спортка ынакшылды канчаар оттурарыл? Күш-культурага хандыкшылдыг болурунга канчаар кижизидерил? Дээди өөредилге черлериниң күш-культура салбырларының доозукчулары школаларга ажылдаарынга белен бе? Ниити билиг школаларында күш-культура кичээлдериниң шынарын экижидеринге хамаарышкан чугула айтырыгларны Кызылдың немелде өөредилге төвү «Аныяктың» хуралдаар залынга ниити-российжи улусчу фронтунуң дискуссия шөлчүгежинге сайгарып чугаалашкан. Аңаа Кызылдың болгаш кожууннарның күш-культура башкылары, ада-иелер, тренерлер, эмчилер, школалар директорлары база яамылар болгаш ведомстволардан төлээлер хөйү-биле киришкен. Ажы-төлдүң кадыкшылынга хамаарышкан чугула айтырыглар сайгарылгазын Кызылдың педагогика институдунуң директору Петр Морозов удуртуп башкарган.
2013 чылдың бирги кварталында «Шын» солуннуң чагыдылгазының түңнели-биле Бай-Тайга кожуун тиилекчи болган. Кожууннуң удуртукчуларының, чурттакчы чонунуң идепкейлиг, күш-ажылчы чоруундан олар өскелерни мурнап, бирги черже бүзүрелдиг үнген. Бай-Тайга кожуун — сураглыг ус-шеверлерниң, ыраажыларның, артистерниң чурту. Тиилекчи кожуунче «Шын» солуннуң корреспондентилери сургакчылап четтивис. Бистиң коллегавыс, хоочун журналист, солуннуң культура, литература болгаш төөгү килдизиниң редактору Светлана Салчаковна Балчырның өскен-төрээн чурту Бай-Тайга болганда, узун орукче улуг сонуургал-биле чоруптувус.
Апрель 21-де НТВ каналда «Сегодня» деп программаның кежээки, неделяның түңнел үндүрүлгезинге Тывада арагалаашкынның болгаш ооң-биле харылзаалыг кем-херек үүлгедиглериниң дугайында дамчыдылганы көргүстү. Ниитизи-биле алырга, бистиң республикада байдалды чөптүү-биле көргүскен, ынчалза-даа сюжеттиң авторларының хууда сорулгаларынга чагырткан, хөлүн эрттир хөөредипкен чүүлдер ында бары илдең. «Ийи тыва кижи кады арагалаар болза, оларның бирээзи ыяап-ла өлүртүр» дээн сөстер хөй кижилерниң сеткилинге таарышпаан. Журналист бүрүзү ооң белеткээн дамчыдылгазы, бижээн чүүлү кижилерге сонуурганчыг болзун дээр күзелдиг болгаш сорулгалыг. Ынчалза-даа ону, амыдыралда бар фактыларны, хөөредип азы хажыдып тургаш, чедип алыры чараш эвес.
(Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң ИТАР-ТАСС агентилелиниң айтырыгларынга харыызы)
ИТАР-ТАСС агентилелинге Шолбан Кара-оолдуң берген интервьюзунуң уланчызын парладывыс. 2012 чылда күрүнениң болгаш хуу черлерниң демнежилгезинге үндезилеп, Элегестиң хөмүр-даш чыдыны-биле холбаштыр «Кызыл—Курагино» демир-орук тудуунуң төлевилели-биле холбаштыр улуг идегел салдынган турган. Бо чылдың февральда демир-орук төлевилелиниң күүселдезиниң талазы-биле Россияның Транспорт яамызының, Тываның болгаш Красноярск крайның чазактарының база чаа хуу чер болур Тываның энергетиктиг үлетпүр корпорациязының (ТЭYК-түң) аразынга кады ажылдажылга дугайында албан-езузунуң документизинге ат салыышкыны болган. Ол төлевилелдиң республикага ужур-дузазының дугайында регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Частың кидин-түлүк үезинде хову-шөлге тарылга ажылдары эгелээни-биле көдээ ажыл-агый адырлары чаңгыс аай угланыышкынныг болур. Бистиң республикада часкы тарылга ажылдарынга тодаргай хемчег-лер алдынып турар. 2013 чылдың часкы хову ажылдарынга белеткелдиң кандыг деңнелде чоруп турарының дугайында Бии-Хем кожууннуң төвү Туранга Тываның Чазааның үнүүшкүннүг хуралынга ук айтырыгларны көрген. Чазак Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козловтуң удуртулгазы-биле сайгарып чугаалашкан.
Тываның Чазааның Бажыңынга апрель 19-та Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртулгазы-биле республиканың күрүне чөвүлелиниң (РКЧ) ийиги хуралы болуп эрткен. РКЧ-ни Шолбан Валерьевичиниң саналы езугаар 2013 чылдың эгезинде тургузуп, ооң кол сорулгаларын доктааткан деп сагындыраалы. Күрүне чөвүлелинче ТР-ниң Чазааның кежигүннери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы, республиканың 19 муниципалдыг тургузугларының удуртукчулары дээш, оон-даа өскелер кирип турар. Ооң кол хүлээлгези: Тываның ниити сайзыралы дээш, шупту чергениң эрге-чагыргазының күжениишкиннерин мөөңнеп, ооң хөгжүлдезиниң аргаларының дугайында дем-биле сайгарып, өзек шиитпирлерни хүлээри.
Апрель ай — Тываның политиктиг календарында онзагай ай болуп арткан. Чүге дээрге республиканың салым-хуузун шиитпирлээр болуушкуннар бо айда болгулаан. Оларның бирээзи — регион удуртукчузунуң албан-дужаалынга база катап томуйлаткан үези болур. Шолбан Кара-оол республиканың Конституциязынга даңгыраан эрткен чылдың апрельде берген, бодунуң бүгү күжүн болгаш билиин регионнуң чурттакчыларынга бараалгадырын аазаан.
Тес-Хем кожуун, ылаңгыя Самагалдай суур, бодунуң ат-сураглыг боксерлары-биле билдингир. Чижээ, профессионал боксерлар аразында диптер аразында делегей чемпиону Саян Санчаттың адын адаарга-ла, четчир. Ынчалза-даа Самагалдайның бокс школазының адын аңгы-аңгы чылдарда алдаржыдып чораан Май-оол Кушаа, Дугур-оол Лоовай, Александр Кунзек дээш, өскелерни-даа база уттуп болбас.
ТР-ниң Культура яамызы Хадың болгаш Дус-Хөл эриинге дыштаныр күзелдиг кижилерге белек кылдыр тускайлаттынган дыштанылга зоназы – пляжты ажыдар сорулганы салып турар. Хадың хөлдүң 300 метр хемчээлдиг эриинге хүнге дөгеленип чыдарынга эптиг шаараш ыяш оруннарны, дыштанып орар хөлегелиг олуттарны, чунар болгаш арыгланыр черлерни тургузар.
Тывага агаар-бойдустуң чылып келгени-биле холбаштыр саргы көвүдеп, тарап эгелээн. Сөөлгү хүннерде Кызыл, Тес-Хем, Мөңгүн-Тайга кожууннарның болгаш Кызыл хоорайның девискээринге саргыларга кижилер ызыртып турар апарган. 17 хар чедир назынныг 5 уруглар, оолдар, 1 улуг кижи саргыларга ызырткаш, эмнелгеге келгеннер.
Республиканың бойдузун камгалаар органнарның бо чылдың бирги кварталында ажылының түңнелдерин болгаш часкы-чайгы үеде сорулгаларын Тываның Чазааның Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов эрттирген хуралга чугаалажып көрген. Бойдус курлавырларының болгаш экология яамызының сан-чурагайлары-биле алырга, бойдуска хора чедирген ажыл-чорудулга дээш торгаалдардан республиканың бюджединче 4,4 миллион рубль кирген, ол дээрге бирги кварталда планның 105 хуузу.
Бо чылдың апрель 5-те «Россия Федерациязында күрүнениң пенсия хандырылгазының дугайында» хоойлуга өскерилгелер киирген федералдыг хоойлу хүлээп алдынган.Аңаа дүүштүр 18 хар чедир инвалид уругларга болгаш назы-харындан хамаарылга чокка бөлүктүң чажындан инвалидтеринге социал пенсияны 8704 рубльге өстүрген. Апрель 1-ден индексация кылган соонда ол 8 861 рубль 54 көпеек апарган.
Мөңгүн-Тайгага элээди оолдар хар көшкезинге бастырыптарга, Москвадан дүрген ужуп келгеш, камгалал ажылдарынга боду киржип турган соонда: «Бедик албан-дужаалдыг-даа болза, бөдүүн кижилерниң сагыш-сеткилин билип, оларга херек кырында дузалап чоруур удуртукчу чонунга хүндүткелдиг. Чамдык даргаларга бодаарга, Кара-оол дузааргак чаңын каш-даа катап көргүскен» - деп, Тываның Баштыңының дугайында Россияның улуг парлалга черлериниң бирээзиниң тайылбырлакчызы чугаалаан.
(Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң ИТАР-ТАСС агентилелиниң айтырыгларынга харыызы)
«Тыва Республиканың сайзыралының улуг-улуг төлевилелдери чүгле регионнуң азы Россияның эвес, харын-даа чурттар аразының перспективтиг эрге-ажыктарынга хамааржыр» — деп, ИТАР-ТАСС агентилелинге берген интервьюзунга регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол демдеглээн. Республиканың сөөлгү чылдарда чедип алган чедиишкиннериниң болгаш хөй-хөй чугула айтырыгларны шиитпирлээринче угланган планнарының дугайында ол тодаргай таныштырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң айыткалы езугаар республикада, кожууннарда, сумуларда 2014 чылда юбилейлерге уткуштур база чоннуң моон-даа соңгаар амыдырал байдалдарын экижидери-биле ажыл-чорудулганы идепкейжи чорудуп эгелээн. Yре-түңнелдиг үүле-херек чаңгыс хүнде аайлажып, бүде бербес. Чүге дээрге чидиг айтырыглар, бергедээшкиннер туруп кээр. Ынчангаш чурттакчы чондан, оларны удуртуп-башкарып турар кижилерден дыка хөй чүүлдер хамааржыр. 100 чыл байырлалдарынга дүүштүр хемчеглерниң чорудуу республиканың найысылалы Кызыл хоорайның чоогунда Каа-Хем суурда кандыг деңнелде эртип турарының дугайында апрель 21 — Тус чер бот-башкарылгазының хүнүнүң бүдүүзүнде суурнуң чагырыкчызы Юрий Юрьевич Ананьин-биле чугаалаштывыс.
Делегейде сураглыг нарколог, психиатр Женишбек Болсунбекович Назаралиев бо хүннерде Тывада ажыл-агыйжы сургакчылаашкын-биле келген. Эрткен чылдың декабрьда Тываның Чазаа биле Назаралиев аттыг эмнелге төвүнүң аразынга ат салган Дугуржулга езугаар профессор маңаа кээп, апрель 12-де бодунуң эмнелгезинге 4 специалисти өөредип алыр сорулга-биле шилилге (кастинг) эрттирген. Бо шилилгеге 30 ажыг наркологтар, терапевтер, психологтар киришкен. Оларның профессионал белеткелин бедик деңнелдиг деп, ол түңнээн.
Тывага 100 чыл бурунгаар болган болуушкуннарның дугайында шинчилел ажылынче Шолбан Кара-оол эртемденнерниң кичээнгейин угландырган. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур төөгү материалдарының чыындызын үндүрер. Ол дугайында чугаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржилгези-биле «Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылы: эртемге үндезилээн талазы» деп темага эрткен «төгерик столга» болган.
Республиканың Кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде яамызын Кадык камгалал яамызы болгаш Күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде яамызы деп ийи аңгы албан черинге чарганындан республиканың Чазааның составы немешкен. Республика Баштыңының Чарлыын езугаар кадык камгалал сайыдынга Орлан Эрес-оолович Донгак томуйлаткан. Күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының хүлээлгезин күүседир кылдыр Мерген Дадар-оолович Ооржакты томуйлаан.
Уругларның Надя Рушева аттыг уран чүүл школазы чаа хөгжүм херекселдери-биле четчелеттинер.
Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ук школаның тургустунганындан бээр 65 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хуралга дыңнаткан. Хөгжүм-шии театрынга болган ол байырлалга Тываның Чазааның болгаш парламентизиниң, Кызыл хоорайның мэриязының төлээлери, школаның хөй санныг өөреникчилери, оларның ада-иелери, а оларның дыка хөйү база аңаа өөренип чорааннар. Хөй кижилерниң мында келгени безин бо хуралдың онза улуг ужур-дузалыг болуп турары деп республика Баштыңы онзалап демдеглээн.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тудуг талазы-биле техниктиг чөвүлелдиң үнүүшкүннүг хуралын Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы суурга эрттирген. Аңаа туттунар чылыдылга четкилерлиг чаа котельная хөмүр-даштың бир чылда хереглелин 23 муң тонна турганындан, 7,4 муң тонна чедирер дээрзин сагындыраал. Ол ышкаш электри энергиязының чарыгдалы барык дөрт катап кызырлыр. Чылыгның чидириин 57 хуутурганындан дөрт хуу чедир эвээжедиринге котельнаяны суурнуң кайы хире чоогунга тударындан хамааржыр, а ажылдаптурар ЧЭТ суурдан 5 хире километр ыракта. Оон аңгыда дашкаар үндүр чажарыш эвээжээр, ол черниң долгандыр турар хүрээлеңиниң экологтуг байдалын экижидер арганы бээр.
Күрүне тургузуунуң демократтыг эгелериниң сайзыралының үндезини болза, чоннуң эрге-чагыргазының үзел-бодалын быжыглаары болур, ону Россия Федерациязының Конституциязының 3 чүүлүнде эрге-чагырганың кара чаңгыс үндезини болза, ооң хөй националдыг чону деп айыткан.Чоннуң эрге-чагыргазының принциви чүгле хамаатыларның эрге-чагырга органнарын хевирлеп тургузарынга киржири эвес, эрге-хоойлу башкарылгазынга ниитилелдиң негелдезин илередир, чоннуң бөлүүнүң эрге-ажыктарын барымдаалаар болгаш ооң эрге-хоойлу талазы-биле идепкейлиг чоруунга деткиирин көргүзер эрге-хоойлуну ажылдап кылыр эгелээшкиннерин күүседириниң аргазы-биле эрге-чагырганың шиитпирлерин хүлээп алыры болур.
Найысылал Кызылдың чоогунда Каа-Хем суурга тудар амгы үениң улуг спорт-культура төвүнүң төлевилелин кылыр даалганы Тываның Баштыңы бадылаан. Узуну 100, дооразы 60 метр, ниити шөлү 6 муң дөрбелчин метр, чер иштинде бир каът, чер кырында ийи каът, шуптузун катай санаарга, 3 каът улуг спорт-культура төвүн Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур тудуп доозар ужурлуг. Бо улуг юбилейниң чугула байырлыг болуушкуннарын чаа спорт-культура төвүнге эрттирерин спорт болгаш культура ажылдакчылары күзеп турар.
Тываның Экономика болгаш хоойлу-дүрүм техникумунга «амданныг» мөөрей болуп эрткен.
Республиканың профессионал өөредилге черлериниң сургуулдары повар, кондитер профессияларга боттарының мергежээнин бо конкурска көргүскеннер. Аңаа беш өөредилге черлеринден тос оолдар, уруглар киржип, келир үеде мергежилиниң билиглерин эки шиңгээдип алганын бадыткааннар. Олар шупту — өөренип турары өөредилге черлеринге болуп эрткен конкурстарның тиилекчилери.
Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының сайыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей ажылдаар өрээлинге Бүгү-россияның аңгы-аңгы угланыышкыннар аайы-биле мөөрейлерниң тиилекчи болган өөреникчилерин болгаш оларның башкыларын байырлыг байдалга хүлээп алган.Сайыттың хүлээп алыышкынынга Тываның аграрлыг лицейиниң, Кызылдың № 15 лицейниң, Тываның күрүне лицейиниң башкылары база Кызылдың № 5 гимназияныңөөреникчилери төлептиг болган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Улустуң чогаалчызы болгаш эртемден, хамнаашкынны шинчилээр талазы-биле сураглыг ажылдарны бижээн, ол дээш аңаа тыва хамнарның президентизи атты бүгү назынында эдилээр кылдыр тывыскан Монгуш Кенин-Лопсанга 88 харлааны-биле байырны чедирген. Чазак Даргазы хоочунга ооң Кызылдың төвүнде, эрткен чүс чылдың эгезинде туткан казанаанга кээп ужурашкан болгаш Тываның эң улуг хоочуну-биле дыка үр чугаалашкан.
Апрель 9-та Кызыл хоорайның «Буян-Бадыргы» аалчылар бажыңынга 2013 чылдың март 28-29 хүннеринде Донда Ростов хоорайга болуп эрткен «Социал чөптүг чорукту тургузары» деп бүгү Россияның улусчу фронтузунуң (РУФ) бирги конференциязының түңнелдерин сайгарып чугаалашкан. Аңаа ТР-ниң Баштыңы-Чазак Даргазы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) даргазы Каң-оол Даваа, РУФ-туң регионалдыг оргкомитединиң болгаш харылзаштырар чөвүлелиниң кежигүннери, РФ-тиң Президентизиниң бүзүреттирген кижилери, Донда Ростов хоорайга конференцияның Тывадан төлээлери дээш, оон-даа өскелер киришкен.
«Шын»солуннуң редакциязында номчукчулар-биле «дорт харылзааны» эрттирери чаагай чаңчыл болуп бар чыдары республиканың чонунга таарымчалыг болгаш чугула болуп турар. Чүге дизе чонга кандыг-ла-бир чүүлге хамаарыштыр билдинмес айтырыглар тургустунуп турары билдингир. Ынчангаш тайылбыр ажылын улам делгемчидери-биле редакцияның коллективи бо ышкаш хемчегни удаа-дараа эрттирип турарының кол чылдагааны ол. Бо удаада, апрель 5-те, ээлчеглиг «дорт харылзаа» шугумун Тыва Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызының төлээлери киришкен.
Бай-Тайга кожууннуң сайзыралының дугайында айтырыгны Тываның Баштыңының даалгазын езугаар Чазак Даргазының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргитке болган чөвүлел хуралга чамдык сайыттарның болгаш муниципалдыг тургузугнуң чагыргазының төлээлериниң киржилгези-биле сайгарган. Бай-Тайга дээрге Тывада мал ажыл-агыйлыг эң ырак кожууннарның бирээзи болур.
Республика девискээринге чогумчалыг инвестиция байдалын болгаш инвестиция ажыл-чорудулгазын боттандырарынга турум байдалдарны тургузарынга идиг бээр сорулга-биле Тываның Чазааның айтыышкынын езугаар регионга инвестиция байдалын экижидер талазы-биле чөвүлелди тургускан, ол доктаамал ажылдаар коллегиалдыг орган болур. Чөвүлелдиң ажыл-чорудулгазының кол-кол сорулгалары болгаш угланыышкыннары—инвестиция ажыл-чорудулгазын деткиириниң политиктиг, саң-хөө-экономиктиг, организастыг-эрге-хоойлу аргаларын хевирлеп тургузары, административтиг шаптараазыннарны чайладырының, чөпшээрел документилерин тыпсырының чорудулгаларын бөдүүнчүдериниң талазы-биле республиканың Чазаанче киирер саналдарын ажылдап кылыры болур.
Новосибирск областың библиотеказынга апрель 7-де Новосибирск хоорайда Тыва чурттуг аныяктарның болгаш студентилерниң «Идегел» ниитилелиниң «Кадык чуртталга» деп конференциязы болган. Конференцияның кол сорулгазы – аныяк оолдар, уругларны амыдыралдың кадыкшылдыг овур-хевиринге хаара тудары.
Киирген инвестицияларны эгидерин магадылап турар энергия объектилериниң федералдыг даңзызынче Тывага чаа чылыг, электри станциязының тудуунуң төлевилели база кирер.
Ол талазы-биле Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң дилээн Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путин деткип, федералдыг чазактың №1334 айтыышкынынче чогуур өскертилгелерни киирерин РФ-тиң Энергетика яамызынга дааскан. Ук айтыышкында күчүлер бээриниң дугуржулгаларының (КБД) механизмнерин таварыштыр салыышкыннарның орнун дуглаар бедик деңнелдиг энергетиканың чаа тудугларының даңзызы бадылаттынган.
Дээди Хуралдың Аграр политика болгаш бойдус ажыглалының комитединиң хуралынга Тыва Республиканың «Чер дугайында» конституция хоойлузун боттандырып турарын сайгарып көрген.
Хуралга Чер болгаш өнчү-хөреңги сайыды Салим Кызыл-оол, Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел директору Наталья Ховалыг, Кызыл хоорайның мэриниң оралакчызы Борис Очур киришкен, хуралды депутат Иван Чучев удуртуп эрттирген.
Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының Хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү, кижилерниң эрге-ажыының хоойлу езугаар камгалакчызы Августа Переляева Иштики херектер яамызының корум-чурум үрээн назы четпээн уругларны түр када тургузар төвүнүң чоокта чаа туттунган бажыңын көрүп чораан. Төптүң удуртукчузу Ирина Шойгу төптүң чаа бажыңын аңаа көргүзүп, корум-чурум үрээн уругларны кандыг байдалда түр када тургузуп турарын тайылбырлаан. Уругларның чемненир, чурттаар, дыштаныр өрээлдери болгаш медицина пунктузу дээш төптүң чаа бажыңы бичии уругларны түр када тургузарының негелделеринге дүүшкен болган.
Эрткен неделяда Тыва культура төвүнге «Амгы үеде хөөмейни өөренириниң болгаш башкылаарының нарын айтырыгларының дугайында» сайгарылгалыг «төгерик столду» эрттирген. Аңаа Кызыл хоорайның болгаш кожууннарның уран чүүлдүңөөредилге албан черлериниң башкылары, эртемденнер, ат-сураглыг хөөмейжилер, чогаалчылар, хөгжүмчүлер киришкен. Республиканың үзүктел чок өөредилге төвүнүң директору Ю.О. Ховалыгның база Мугур-Аксында уругларның уран чүүл школазының башкызы А.К. Хертектиң хөөмей башкылаашкынында нарын айтырыгларга хамаарышкан илеткелдерин база улусчу мастер Алдар Дамдынның «Тывага Улусчу хөөмей академиязын тургузар дугайында» илеткелин дыңнаан соонда санал-оналдарны дыңнаан.
Эрткен субботада «Херел» спорт залынга чыылганнар шыгырт, кижи бажы кизирт болган дизе, хөөредиг чок. Чүге дээрге хостуг хүрешке республиканың эң шыырак мөгелериниң маргылдаазынга киржир дээн мөгелер, оларның хүрежирин көөр дээш келген көрүкчүлер ол хире хөй болган. Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазының шаңналы дээш хостуг хүрешке болгаш херээжен хүрешке Тыва Республиканың чемпионадынга республиканың хоорайларындан болгаш кожууннарындан, Россияныңөске девискээрлеринден Тываның ат-сураглыг, күштүг дээн 150 эр мөгелер, 30 херээжен мөгелер киришкен.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле МАР-ның Чазааның Даргазы Норовын Алтынхуяг-биле чугаалажыышкыннар үезинде март 22-де чарган дугуржулгазын моол тала күүседип эгелей берген. Кожа чурттуң Чазааның Даргазының даалгазын езугаар Убса-Нур аймактың делегациязы садыглаашкын, көдээ ажыл-агый болгаш туризм талазы-биле дугуржулгаларны күүседириниң чамдык чүүлдерин болгаш чурумун дугуржуру-биле апрель 2-де Тывада чедип келген.
Тываже уксаалыг малды чедирерин Моолдуң Чазаа чөпшээрээн болгаш организастыг хемчеглерни алырын дилээн дээрзин Шолбан Кара-оол-биле ужуражылга үезинде моол делегацияны баштап келген ук аймактың губернатору Цендсурен Даш дыңнаткан.
2013 чылдың март 25-29 хүннеринде Москва хоорайга Россияның кадет корпустарының өөреникчилериниң аразынга юбилейлиг X чыыш болуп эрткен. Аңаа чурттуң 57 регионундан 600 ажыг курсант киришкен. Чыыштың түңнелдери езугаар Тыва Республиканың кадет корпузунуң өөреникчилери тергииннерниң тергиини болуп, бирги черге төлептиг болганнар. Ук хемчегни казак шерии база Россияның ДОСААФ албан черлери удуртуп эрттирген.
Хайгааралдың улуг хемчээлдиг Спутник системазын (ГЛОНАСС-ты) шиңгээдип алырының талазы-биле айтырыгны Тыва Республиканың Чазааның Баштыңының бирги оралакчызы Шолбан-оол Иргитке болган чөвүлел хуралга сайгарып чугаалашкан.Пассажирлерни коммерция хевири-биле аргыштырып, чүъктер сөөртүлгезин боттандырып тура, айыыл чок чорукту автомобиль транспортунга хандырарынга дузалаар системаны ажылдадыры чоннуң транспортка айыыл чок чоруун хандырарының талазы-биле федералдыг комплестиг программазының угланыышкыннарының бирээзиниң күүселдези болур.
Март ай республиканың культурлуг амыдыралынга хайымныг эрткен, янзы-бүрү фестивальдар, мөөрейлер культура одагларынга болган. Оларның бирээзи — чылдың-на эртип турар уругларның «Хамнаарак» ыры мөөрейи.Чылдың-на болуп эртип турар болганда, мөөрейниң деңнели чылдан чылче бедиир, киржикчилерниң ат-сураа алгыыр ужурлуг турбуже, байдал херек кырында ындыг эвезин уругларның күүселделеринден эскерип болур. Ылаңгыя бичии бөлүктүң киржикчилериниң күүселделериниң шынары дыка куду болганындан жюриниң дээди шаңналды тывыспаан ужуру-даа ол боор.
Март 29-та Тыва Республиканың Херээженнер чөвүлели «Орус культура төвүнге» «21-ги чүс чылдың херээжени» деп мөөрей эрттирген. Аңаа республиканың кожууннарының, сумуларының база Кызыл хоорайның Херээженнер чөвүлелдериниң идепкейлиг, хамааты туруштуг, ажы-төл кижизидер талазы-биле үлегерлиг херээженнери киришкен. Ук хемчег үш дугаар чыл улай болуп турар болганда ол 3 харлыг уругнуң бажын хылбыктаар езулалга дөмей байырлал-дыр дээрзин Раиса Кужугет демдеглээн. Бо дээрге чараш-кыстар эвес, а хөй-ниитичи болгаш ажыл-агыйжы херээженнер мөөрейи-дир.
Эрткен неделяда Иштики херектер яамызының иштики херектер килдизиниң бирги чери дээш хөл-шыдыраага команда аайы-биле маргылдаа найысылалдың «Сүбедей» спорт ордузунга болуп эрткен. Маргылдааны иштики херектер килдизиниң хоочуннар эвилелиниң даргазы, халажылгада полковник Марат-оол Идамович Ондар эрттирген.Хөл-шыдыраа маргылдаазынга ниитизи-биле 7 команда киришкен. Аңаа Таңды, Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Кызыл кожууннарындан, Кызыл хоорайдан база суд приставтарындан командалар долгандырыг чурум-биле ойнаан.
Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалыктың № 1 ортумак школазының коллективи – «Тиилелгениң салюду!» республика чергелиг элээди уругларның уран чүүл фестивалының тиилекчизи. Бо чылын «Тиилелгениң салюду!» республика чергелиг элээди уругларның уран чүүл фестивалы Сталинград тулчуушкунунуң 70 чылынга база тыва эки турачыларның фронтуже чорутканының 70 чылынга тураскааткан дээрзин сагындыраалыңар.Уругларның чогаадыкчы уран чүүл фестивалын ТР-ниңӨөредилге болгаш эртем яамызы 11 чыл дургузунда эрттирип турар. Бо чылдар дургузунда фестиваль республиканың школачыларының аразында делгереңгей апарып, чаңчыл болу берген.
Бөгүн Интернеттиң бүгү делегей хүнү. Интернеттиң биске ажык-дузазы, салдары кандыгыл? Бо айтырыгга хамаарыштыр маргыш аныяктарның «Чүс чылче базымнар» чыыжынга база көдүрлүп турган. Тываның Күрүне университединиң студентилериниң аныяктар Интернеттиң «кулу» болбас, Интернетке дүн-хүн чок «олурарындан» өске, спорт, уран чүүл, чогаал дээн ышкаш сонуургалдарлыг боор ужурлуг дээн бодалы бо чугаага киришкеннерниң хөй кезииниң деткимчезин алган.
Ажык-кончаа сүрген оюннар эрттирип турарларның хоойлуга чөрүштүр ажыл-чорудулгазын соксадыр талазы-биле комплекстиг хемчеглерни бистиң республикада ажылдап кылган.Ажык-кончаа сүрген оюннарны организастаар болгаш эрттирер талазы-биле ажыл-чорудулганы хоруурунуң дугайында хоойлу республика девискээринде 2007 чылдың июль 1-ден бээр күштүг болуп турар. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкинин езугаар ажылдап кылдынган болгаш хүлээп алдынган Хоойлу бодунуң ажылының түңнелдерин көргүзүп эгелээн.
Апрель 2-де, Чазак Бажыңынга «республикада телекоммуникация болгаш информация инфраструктураларының сайзыралының дугайында» хуралды Тываның Баштыңы Ш.В.Кара-оол башкарып эрттирген.
Аңаа сайыттар, оларның оралакчылары, албан черлериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларының болгаш харылзаа адырының ажылдакчылары киришкен. Хуралга ТР-ниң Информатизация болгаш харылзаа яамызының сайыды база харылзаа адырының удуртукчулары илеткелдерни кылган.
Чеди-Хөл кожууннуң чагырыкчызының албан-хүлээлгезин 36 харлыг инженер Карим Сагаан-оол күүседип эгелей берген.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ону бо албан-дужаалга саналдаарга, Чеди-Хөл кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутаттары чаңгыс үн-биле ону деткээннер. Карим Сагаан-оолду бо кожуунга чагырыкчыладыр деп шиитпирниң кол чылдагааны— эрткен кыжын Хову-Аксы суурнуң одалга системазының доңганы.
Республиканың удуртулгазының чагыы-биле «Е4-СибКОТЭС» компанияның ажылдап кылганы тус черге энергетиканы сайзырадырының угланыышкыннарын Тываның үлетпүр болгаш энергетика яамызынга киирген. Специалистерниң үндүрген түңнелдери-биле алырга, немелде энергия блогун тудуп, Кызылдың чылыг-энергия төвүн чаартырының чарыгдалдары, эвээш-даа болза, республиканың төвү Кызыл хоорайны электри энергиязы-биле хандырарын үндезинии-биле шиитпирлеп шыдавас.
Айлар, хүннер эрткен тудум, улуг байырлалывыс чоокшулап-ла ор. Мындыг солун үеде бистиң эртемденнеривис «Тыва күрүнениң тургустунарынга болгаш Россия биле Тываның каттыжарынга Амбын нояннарның киржилгези» деп эртем-шинчилел конференциязы Тывавыстың бирги найысылалынга эрттирдилер.
Конференцияның айтырыглары 1763 чылдан бээр болгулаан болуушкуннарже, колдуунда-ла амбыннарже, ылаңгыя Комбу-Доржуже угланган. Ол амбыннарны манчы-кыдат бисти чагырарынга, мөлчүүрүнге болгаш өөделетпезинге кажар арга, күштүг чепсек кылдыр тургускан.
Россия Федерациязының Чазааның Даргазының оралакчызы, РФ-тиң Чазааның аппарадының удуртукчузу Владислав Сурков-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Москвага март 27-де ужурашкан. Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чыл байырлалының белеткелинге дорт киржилгези, республиканың чидиг айтырыгларынга кичээнгейи дээш Шолбан Кара-оол өөрүп четтиргенин Владислав Сурковка ужуражыышкын үезинде илереткен. Россияның Президентизиниң Чарлыы-биле федерация чергелиг кылдыр чарлаттынган байырлалга белеткелде чугула айтырыгларны олар сайгарып чугаалашкан.
«Тываның Баштыңының Моолче аян-чоруу кожа күрүне-биле кады ажылдажылгага улуг ужур-дузалыг» деп, Чазак Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козлов республика Чазааның чанында Башкарылга чөвүлелиниң хуралынга медеглээн.Аңаа Тыва биле Моолдуң аразынга даштыкы экономиктиг харылзааларны болгаш кызыгаар чоогунуң кады ажылдажылгазын улам ыңай сайзырадырынга хамаарышкан хөй-хөй айтырыгларны чугаалашкан. Кожавыста күрүне-биле кады ажылдажылганың хөй-хөй айтырыгларын шиитпирлеп алыр болзувусса, бурунгаар базымнар чедип алдынар деп, ол санап турар.
Тыва мөге Опан Саттың хостуг хүрешке Европа чемпионадынга чайынналчак тиилелгези-биле Тываның чонунга болгаш республиканың Баштыңынга байыр чедирген телеграмманы Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң адынга Россияның Хүреш федерациязының Хүндүлүг президентизи, Красноярск хоорайның Хүндүлүг хамаатызы Дмитрий Миндиашвили чоруткан.
Россияда буддизмниң нептереп турар девискээрлеринге (Калмыкияга, Тывага, Бурятияга) ону катап тургузарынга болгаш сайзырадырынга деткимчени хөй чыл дургузунда көргүзүп келген Ыдыктыг XIV Далай - Ламаның Россияда төлээзи Геше Джампа Тинлей-биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара - оол Москвага ужурашкан.
Тывада «Хандагайты» эрттирилге пунктузун ыяшты даштыкыже үндүр сөөртүр кылдыр эде дериир. 2013 чылда ыяш аймаан Моолче болгаш Кыдатче үндүр сөөртүрү планнаттынган. Ол сорулганы боттандырары-биле Россия—Моол кызыгаарында «Хандагайты» эрттирилге пунктузунга эргежок чугула технологтуг дериг-херекселдерни тургузар. «Даштыкы экономиктиг болгаш регионнар аразының харылзааларын сайзырадыры» тускай сорулгалыг программаның акшаландырыышкынын Чазак 4,6 млн. рубль улгаттырган.
Частың сөөлгү айы апрельде агаар чылыырга, эрткен кыжын чагган кылын хар дүрген эрип, Кызыл хоорай чоогунда даглардан баткан хар суу Азаская кудумчузун, Спутник микрорайонну, Хербис дагның баарында бажыңнарны хөме ап болур. Ынчангаш хар суунуң «оруун» аштап, сугну хөлдендирбезиниң хемчеглерин Кызыл хоорай чагыргазы ап чорудуп турар. Хоорайның чурттакчыларының чамдыызы бо айыылды чедир медереп билбейн, хар суунуң «оруунга» бокту опайтыр төп каары баш бурунгаар чорудуп турар камгалал ажылдарынга шаптыктыг.
Бай-Тайганың Кызыл-Даг сумузунга келгеш, ус-шевер Сергей Хомушкуевич Кочааның бажыңын айтырар болзуңарза, кым-даа дужуп келзе, силерге айтып бээр. Ону суурда билбес, танывас кижи чок. Бүгү назынының иштинде төрээн суурун, кожуунун бүгү Тывага, Россияга алдаржыдып келген кижини, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызын, Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнүн, шынап-ла, кым-даа билир болбайн канчаар. Суур ортузунда улуг, бедик бажыңның ээлерин сураглап чорааш, тып чедип келдивис.
1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга немец-фашизмге удур тулушкан Тыва эки турачы аъттыг эскадроннуң комиссары Монгуш Данзынович Байысклаңның 2013 чылдың апрель 1-де 100 хары. Аңаа тураскааткан ужуражыышкынны Пушкин аттыг национал библиотеканың национал болгаш чурт-шинчилел литература килдизиниң ажылдакчылары эрттирер.
Дүүн ТР-ниң ИХЯ-ның кеземче херээ истээр килдистиң эргелелиниң начальнигиниң оралакчызы Орлан Сарыг-Донгак, РФ-тиң Кызыл хоорайда ИХЯ эргелелиниң начальнигиниң оралакчылары Хүлер Хертек, Александр Холмогоров база ТР-ниң ИХЯ-ның чанында хөй-ниитиниң чөвүлелиниң кежигүнү Константин Никифоровтуң киржилгези-биле республикада автомототранспорт хевирлерин оорлаар чоруктарның дугайында хурал болуп эрткен.
Тывага муниципалдыг уруглар садтарынга ада-иелерниң төлээн акшазының кезиин эгидип турган болза, ам хуу уруглар садтарынга төлевирни база эгидер апаар. Бо үеге чедир чүгле муниципалдыг уруглар садтарынга хамааржып турган чурумну күрүнеге хамаарышпас уруглар назы четпээн черлерге хамаарыштырарының дугайында шиитпирни Тываның Баштыңы хүлээп алган.
Төп-Азияның регионнуң экономиктиг кады ажылдажылгазының диптер аразының транспорт оруунуң четкизинче Моолдуң дузазы-биле Тыва кирер сорулгалыг. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң март 22-де Улан-Батор хоорайга Моолдуң Чазааның Даргазы Норовын Алтанхуяг-биле албан-езузунуң ужуражылгазының үезинде көдүргени бо айтырыы эң кол айтырыгларның бирээзи апарган.
Сарыг-Септиң дугаары ийи эге школазының өөреникчилери хагдынган бичии уруглар садының бажыңынга хөй чылдар дургузунда өөренип келгеннер. Уруглар садын катап ажыдып, бажыңны аңаа эгидип бериптерге, эге школаның өөреникчилери ол-бо бажыңнар кезип өөренип чорааннар. Эге школага школа-интернаттың ийи каът ниити чуртталга бажыңын чаартыр септеп бээриниң дугайында чугаа каш-даа чыл уламчылаан.
Кандыг-ла-бир байырлалдарга уткуштур белеткел ажылдарының талазы-биле баш бурунгаар хурал-суглааларны, сүмележиишкиннерни, шиитпирлерни организастап чорудары эргежок дээрзи билдингир. Чоокта чаа кожуун чагыргазының даргазы Маны Колхозпаевич Кызылдың даргалаашкыны-биле алдан-маадырларның тура халыышкынындан бээр 130 чылдаар улуг байырлалынга уткуштур белеткел ажылдарының талазы-биле организастыг комитеттиң баштайгы хуралы болуп эрткен. Аңаа Алдан-Маадыр суурга алдан-маадырларга тураскаадып, аъттыг кижиниң тураскаалын тударын оргкомитеттиң кежигүннери шиитпирлээн.
Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнатканын езугаар алырга, 2012 чылда «Көдээниң социал сайзыралы» деп программага киришкен көдээ черде чурттап турар 186 өг-бүле боттарының чуртталга байдалын экижиткен.
Ол дээрге эрткен чылын 14 муң 581 дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалче кииргени болур. Баштай чүгле 7 муң 570 дөрбелчин метрни киирери планнаттынып турган болза, бо дээрге тергиин эки көргүзүг-дүр. Россияның Көдээ ажыл-агый яамызы-биле республика бюджединден 27 млн. рубльди киириштирериниң дугайында дугуржулга езугаар көдээниң 105 чурттакчызынга 42 млн. 866 муң рубль лимитти тускайлаан.
Тыва Республиканың «Чаш уругга ай санында алыр пособиени доктаадырының болгаш төлээриниң чурумунуң дугайында» Хоойлузунуң 5 чүүлүнге өскерилге киирериниң дугайында
Тыва Республиканың Дээди Хуралы (парламентизи) 2013 чылдың январь 23-те хүлээп алган
Рынок экономиказының чугула бир кезээ – сайгарлыкчы чорук азы бизнес бистиң республикада шапкын хөгжүлдеже кирген кол адыр. Тываның Экономика яамызының берген медээзи-биле алырга, республикада 11878 сайгарлыкчылар бар. Ол дээрге 140 хире — биче хевирниң, 1315 биче болгаш 20 хире ортумак бүдүрүлгелер база 10403 хууда сайгарлыкчылар-дыр.Сайгарлыкчы чоруктуң хууда, коллективтиг бүдүрүлгелер, хааглыг, ажык акционерлиг ниитилелдер, кызыгаарлаттынган харыысалгалыг, ажыл-агый эштежилгези дээш, оон-даа өске хевирлери бүрүткеттинген.
2012 чылдың сентябрь айда Өвүр кожууннуң төвү Хандагайты суурга бустаныр өрээлдиг, эштир улуг ванналыг сауна байырлыг байдалга ажыттынган. Чер-чуртунуң чонунга онза белекти ажыл-агыйга кызымаккай, бурунгаар чүткүлдүг аныяк оол Каң Николаевич Донгак кылган.Ол боду Омск хоорайга күш-культура башкызы дээди эртемни чедип алгаш, Кызыл хоорайга күш-ажылының базымын ажылдап эгелээн.
Кижи бүрүзүнүң чуртталгада сонуургалдары аңгы-аңгы: даараныр, чазаныр, чуруттунар, даш чонар, шүлүк, чогаал бижиир, эртем ажылын шинчилээр, онзагай чем кылыр. Бир-ле чүүлге сонуургал бистиң амыдыралывысты солун болгаш хөй талалыг болдуруп чоруур. Чижээлээрге, мээң эжим уйнуктарынга пөстер артынчылары-биле чымчак ойнаарактар даараар, оларның карактарын чинчилер-биле кончуг шалыпкын каастай каапкаш, садыгда садып турар «дильда» дээр пөс ойнаар-кыстан дудак чок белекти уйнуунга даарай тыртып бээр.
Чээли дээрге бо хүнде биче бизнеске бодунуң төлевилелдерин кыска хуусаада күүседип алырының дээштиг аргазы-дыр, чүге дээрге бодунуң капиталын мөөңнеп алырынга хөй үе негеттинер болгай, а чээлиниң дузазы-биле транспорт аймаан садып ап, чаа бүдүрүлгени ажыдып, садып турар бараанының ассортиментизин калбартып, шимчевес өнчү-хөреңгини садып ап азы тудуп ап болур.
— Биче бизнеске силерниң банкыңар чээлилерниң кандыг хевирин сүмелеп болурул?
Yениң негелдези-биле ийик бе азы сайзыралдың шалыпкын хөгжүлдези-биле бе, мергежилдерниң чаа угланыышкыннарының ажыттынып турары — бурунгаар базымның бадыткалы.Чоокта чаа бистиң Тываның күрүне университединде чаа угланыышкын аайы-биле специалистер белеткээри-биле «Даштыкы регионнар эртемнери» деп мергежил ажыттынганының дугайында дыңнааш, бүгү кичээнгейимни олче угландырдым. Чаа мергежилдиң угланыышкынының дугайында тодаргайы-биле билип алыры-биле Тываның күрүне университединге чедип, ук угланыышкынның башкызы-биле ужуражып, тайылбырны алдым. Тодаргай медээни «Бүгү ниити төөгү болгаш археология» деп факультеттиң башкызы Елена Валерьевна Айыжы күзелдии-биле берген.
Бойдустуң күчүзү сиңниккен делгемнерлиг, ховар дээн тускай язы-сөөк чоннуң девискээри — Тыва Республика. Ол кайгамчык чараш булуңнарлыг, эвилең-ээлдек чоннуг болгаш өскелерни бодунче чайгаар хаара тудуп эккээр. Маңаа дыштанылганың база туризмниң кандыг-даа хевирлерин сайзырадыр аргалар хөй.Тываның турисчи ачы-дуза чедирер рыногунда «Алаш-Трэвел» турисчи агентилели 13 чыл дургузунда ажылдап турар. Ооң директору Наталья Сергеевна Кирова — Тываның туризм ассоциациязының президентизи, билдингир сайгарлыкчы, орлан-шоваа удуртукчу. Сайгарлыкчы чоруктуң, белен эвес болза-даа, солун хевирин шилип, хөй чылдарда чедиишкинниг ажылдап чоруур кижиниң айтырыгларга харыыларын, үзел-бодалын, туружун сонуургап көрээлиңер.
Тываның Моолда Төлээ черин Улан-Баторда ажыткан езулалынга Россияның Моолда Онза болгаш Бүрүн эрге-хүлээлгелиг элчини Виктор Самойленко, Моолдуң Чазааның удуртукчулары, моол аймактарның төлээлери болгаш культура ажылдакчылары киришкен.Бо езулал үезинде чугаазынга Тываның Баштыңы Моолга Тываның төлээ черин ажытканы ийи чурттуң аразынга кады ажылдажылганы улам шуудадырынга улуг ужур-дузалыг деп демдеглээн.
- Тываның Төлээ черин Моолга ажыдарынга деткимчени көргүскен ийи чурттарның албан черлеринге, аңаа үлүүн киирген кижилерге улуу-биле четтирдим. Кызыл хоорайда 10 чыл дургузунда ажылдап турар Моолдуң Чиңгине консул чериниң визалары-биле чылдың-на Тываның 5 муң чурттакчылары бо чуртка кээп турар. Ам бистиң республикавыстың Төлээ чери Улан-Баторда бар. Ол дээрге эп-найыралдыг кожа чурттарның аразынга садыг-экономиктиг, культурлуг болгаш эртем харылзааларын сайзырадырынче улуг базым-дыр – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.
2012 чылда эртем ажылдары дээш Тыва Республиканың Баштыңының шаңналының лауреаттарының болгаш Тыва Республиканың Баштыңының грантыларын алыр дээш конкурстуң тиилекчилериниң даңзызын Чазак комиссиязының даргазының оралакчызы өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Бичелдей Чазакка киирген. Лауреаттарның болгаш грантылар алыкчыларының даңзызын Чазакка киирип тура:
— комиссияга киирип турар төлевилелдерниң болгаш эртем ажылдарының саны чылдан чылче көвүдеп олурар. Бистиң республикавыска херек кырында ажыктыг бооп болур эртем ажылдарының авторларын комиссия деткээн – деп, Каадыр-оол Бичелдей демдеглээн.
Тываның малчыннары эрткен беш чылдың дургузунда малдың ниити баш санын 1,4 катап өстүрген. Ону республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы көдээ ажыл-агыйны регион бюджединден программада көрдүнгенин езугаар акшаландырып турарының көскү түңнели деп санаан.
Ук яамы эргелеп-башкарылганың чаа хевириниң баштайгы түңнелдерин үндүрген. Ооң медээлеринден алгаш көөрге, 2007 чылда Тывада өнчүнүң бүгү ээлериниң ажыл-агыйларынга чүгле 106 муң баш мыйыстыг бода мал, 802,1 муң шээр мал, 26,8 муң чылгы мал турган. 2013 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле мыйыстыг бода мал — 151,5 муң баш, хой, өшкү — 1 млн. 52 муң, чылгы мал 165 муң баш санаттынган.
XXI вектиң Сибири» (sib21vek.ru) сайтыга март 18-19 дүнезинде «Чылдың сибирьжизи» деп Интернет-бадылаашкын эгелээн.Бо Интернет-бадылаашкын кымдан-даа, чүден-даа хамаарышпас, ооң организакчыларының боттарының акша-хөреңгизи-биле эрттирип турар төлевилел. Ооң удуртукчузу Алексей Одинцовтуң дыңнадыы-биле алырга, тускай чөвүлел «Чылдың сибирьжизи» деп Интернет-бадылаашкынга 50 кордакчыларны саналдаан. Ада-чурттуң, чоннуң мурнунга оларның ачы-хавыяазын, ат-алдарын шүүп көргеш, Интернет-бадылаашкынче 38 кордакчыларны киирген.
Оларның аразында Тываның оолдары – Россияның Камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Шойгу, эрткен чылын Лондонга болган Паралимпиаданың чемпиону ча адыгжызы Михаил Оюн база бар.
Бистиң амгы амыдыралывыс чаагайжыттынган үеде электроэнергияның ачызы-биле ажыл-үүлени кандыг-ла-бир электростаноктар-биле кылып алыр болгаш, магалыг-ла чурттап чоруп орар бис. Хоорай-суурларда бөдүүн араттар биче бүдүрүлгелерни электри-биле кылып алыр болгаш «суур бүрүзүнде — бүдүрүлге» деп план тыптып келген, ол дээрге сөөлгү үеде тывылган чаа бүдүрүлге сектору эгелээни ол-дур.
22.03.2013
Любовь Соломанова - дуржулгалыг дагдыныкчы Кызыл кожууннуң өөредилге эргелелиниң чанында тургустунган «Эврика» немелде-өөредилге төвүнүң коллективиниң ажыл-ижи кажангызындан хайныышкынныг. Чүге дээрге, Россияның немелде өөредилге албан черлери бо күзүн 95 чыл оюн демдеглээр. Ынчангаш юбилейни төлептиг уткууру – педагог бүрүзүнүң кол сорулгазы. Педагог кижиниң билии бедик болган тудум, бодунга дээскиндир бүргеткен оолдар, уругларга база коллегалары-биле ажылдаары солун-даа, чиик-даа. Шынап-ла, «Эврика» төптүң башкыларының чоруткан янзы-бүрү хемчеглери ажыктыг, өөредиглиг. Ынчангаш ада-иелер бирги класстан эгелеп уругларын холундан чедип алгаш кээриниң ужуру ол.
Часкы үер-биле холбашкан онза байдалдарны болдурбас талазы-биле хемчеглерниң канчаар боттанып турарын республиканың үер-чайыкка удур комиссиязының ээлчеглиг хуралынга чугаалашкан.
Тываның гидрометеорология төвүнүң баш удур дыңнаткан медээлеринден алырга, республикада агаарның температуразы мурнуку хөй чылдарда туруп келгенинден 1,5-2 градус бедик болур. Чаашкыннарның хемчээли база ортумак деңнелден элээн каш катап ажа бээр.
Республиканың Чазааның болгаш Дээди Хуралының чөвүлелдериниң кады эрттирген ээлчеглиг хуралы март 18-те болган, аңаа юбилейлиг 2014 чылга белеткелдиң айтырыгларын чугаалашкан болгаш депутаттарның болгаш бүгү деңнелдиң күүсекчи эрге-чагыргаларының ниити шиитпирлээр айтырыгларын сайгарган. Республиканың эң чугула айтырыгларын шиитпирлээринге дээштиг кады ажылдажылганы Тываның Чазааның кежигүннери болгаш депутаттар дугуржуп алганнар. Эрге-чагырганың бүгү деңнелдеринге, республиканың чурттакчы бүрүзүнге хамааржыр айтырыгларны шиитпирлээриниң кол-кол быраларын тодарадып турар хоойлуларны болгаш нормативтиг өске-даа эрге-хоойлу актыларын ажылдап кылырын болгаш хүлээп алырын депутаттар кол хүлээлгези деп санап турар дээрзин парламент удуртукчузу Каң-оол Даваа демдеглээн.
Эрзинниң алгы-кеш эттеп даарап турар кижилериниң кылыглары чүгле ол кожууннуң эвес, Тывада кол чүүл кылдыр санаттына берген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың мурнуу кожууннарынга сургакчылап чорааш, Эрзинде «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агыйның бүдүрүлге кооперативиниң алгы эттээр болгаш хой кежинден кылыглар даараар цегиниң ажылын онзалап демдеглээн.
Ук кооперативтиң ажыл-чорудулгазының бо угланыышкынын деткиириниң аргаларын өөренип көөрүн Шолбан Кара-оол экономика сайыды Елена Каратаевага дааскан. Ук цех бодунуң ажылын үш ай бурунгаар эгелээн. Чеди кижиден тургустунган бригаданы ажыл-агый тургускан, ону удуртурун кооператив даргазының оралакчызы Орлан Чигжитке дааскан. Ындыг ажылга арга-дуржулгалыг кижи-дир.
«Аас-кежиктиң бо бир дугааргы Делегей хүнүнде шупту улусту кижи күчүзүнүң бүгү талалыг болгаш турум сайзыралынче чүткүлүн быжыглаарынче, өскелерге дузалаар ужурлуг боттарының хүлээлгелерин сактып келиринче кыйгырып тур мен. Ниити чаагай чорукка үлүг-хууну кирип тургаш, боттарывыс улам байыыр бис. Кээргел аас-кежиинге идиг бээр болгаш бистиң күзеп турарывыс келир үени тургузарынга дуза болур».
(2013 чылдың Хүнү-биле КНО-нуң Чиңгине секретары Пан Ги Муннуң кыйгырыындан).
Мал оолдаашкынының бо чылдагы кампаниязында малдың чаш төлүнүң баш саны менди камгалаттынып ап турар дээрзин республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы дыңнаткан.
2013 чылдың январь 1-ниң байдалын езугаар республикада 488553 баш төрүүр хой, 18746 баш өшкү, 65629 баш инек санаттынып турар. 100 баш шээр малдан 85 баш мал төлүн, 100 баш инектен 75 баш бызаа алыр болза, ниитизи-биле 4922 баш бызаа, 16430 баш анай болгаш 415270 баш хураган бо чылын алдынар.
Бистиң коллегавыс, Тыва Республиканың бойдус курлавырлары болгаш экология сайыды Виктор Допчуевич Кара-Салдың амыдыралдың 50 харынче кирип чорааш хенертен мөчээнин Тыва Республиканың Баштыңы, Тыва Республиканың Чазаа ханы кажыыдал-биле дыңнадып тур. Каш хонук бурунгаар-ла яамының ажыл-херектерин идепкейлиг күүседип, Бай-Тайга районнуң девискээринге «Шуй» бойдус парыгын тургузарының болгаш сайзырадырының төлевилелин удуртулгазында өөрү-биле боттандырып турган. Ам-даа долу күштүг, аргаларлыг болгаш планнарлыг кижиниң бистен чарлып чорутканы аажок хомуданчыг.
Эрткен неделяда Тываның кадрлар мергежилин бедидер болгаш эде белеткээр институдунга Кызыл хоорайның Хоочуннар чөвүлели болгаш Пенсионерлер эвилели күзелдиг хоочуннарга компьютерге өөредилгени организастаан. Аңаа ниитизи-биле 20 кижи келген.
ТР-ниң Хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Сагаан-оол Долгар, Кызыл хоорайның Хоочуннар чөвүлелиниң даргазы Ольга Дамдын компьютерни өөренип алырынче хоочуннарны эвилелдеп, алызы барып, Интернет амыдыралга аажок ажыктыг, бажың-балгадындан үнмейн, социал, коммунал-даа төлевирлерни төлеп алыр дээш, оон-даа өске дузазы улуг дээрзин демдеглээн.
Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюн демдеглээр хемчеглерниң тускай демдээ кылдыр өлчей удазыны колдап турар чурукту организакчы бөлүк тодарадып шилээн. Бүгү Россия чергелелдиг байырлалдың им - демдээн чурукка илередир мөөрейни эрткен чылын он айның төнчүзүнде чарлаан турган. Аңаа киришкен 19 төлевилелдерниң аразынга шилилге болуп эрткен. Эрткен пятницада, март 15 - те, “Россия биле 100” деп байырлалдың организакчы бөлүү ук демдекти тодарадып бадылаан. Ол хүнден эгелээш, чаа шилиттинген демдекти байырлалдарга хамаарышкан шупту херекселдерге болгаш кылыгларга ажыглап эгелээн.
Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур «100 чылче базымнар» төлевилелдиң удуртукчуларының бирээзи, культура яамызының сайыды Вячеслав Доңгак-биле ужуражылга үезинде бо байырлалды бүгү Сибирьге байырлап эрттирериниң талазы-биле ажылдарны чорударын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол саналдаан. «Федерация ужур-уткалыг байырлалга белеткелде ону өске девискээрлерге байырлап эрттирериниң хемчеглери эвээш, чүгле Москва болгаш Москва чоогу-биле кызыгаарлаттынган – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.
Тываның чурттакчы чонунуң ортумак назыны 30 хардан ашпас аныяк өг-бүлелерин оран-бажың-биле хандырары — эң чугула айтырыгларның бирээзи. Ону канчаар шиитпирлээринден аныяктарның амыдырал-чуртталгазының байдалы, эң ылаңгыя суурларга аныяк специалистерниң ажылга доктаары, көдээниң социал-экономиктиг хөгжүлдези кончуг хамааржыр. Ол айтырыгны шиитпирлээринге улуг ужур-дузаны «Тыва Республикага 2011-2015 чылдарда аныяк өг-бүлелерни оран-бажың-биле хандырары» деп республика программазы ойнаар ужурлуг.
2013 чылдың кол сорулгазы — «Чаңгыс суур - чаңгыс бүдүрүлге» деп Чазак Даргазының төлевилели бүгү Тываның экономиктиг сайзыралынга көскү идигни бээр болгаш сайгарлыкчы чорукту (бизнести) чаа деңнелче көдүреринге быжыг даянгыыш болур. Төлевилел чүгле ажылчын олуттарлыг чаа бүдүрүлгелер ажыдары эвес, а кайда-даа чок катаптаттынмас онзагай демдек болур бараанны бүдүреринче кыйгырып турар.
Тываның Национал музейиниң бойдус килдизи бир чаа улуг делгелге залын ажыткан. Музей чаа, чараш оран-савазынче көшкен соонда, килдистиң ажылдакчылары бойдустуң амыдыралын көргүскен делгелгени өөреникчилерге, студентилерге база аалчыларга бараалгадырын күзеп турган. Немелде чаартылганың дугайында бойдус килдизиниң улуг эртем ажылдакчызы, музей ажылының хоочуну, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Кара-кыс Шугдур-ооловна Монгуш-биле ужуражып, тодаргай тайылбырны алдым. Музейниң бойдус килдизиниң ажылдакчылары салдынган сорулгазын күүседири-биле Тываның бойдус байлаан өөренип, чыгдынган материалдарны ылавылап, шиңгээдип ап турган. Килдисте биолог-географ специалистер ажылдап турар.
Ыракта чоруур кижиге төрээн черим Тываның алдан чылдарда кандыг турганын билдингир поляк журналист-биле ужуражып, сактып чугаалажыры – меңээ ында-хаая болур өөрүнчүг болгаш эргим болуушкуннарның бирээзи дээрзи чугаажок. Чаа 2013 чылдың эгезинде Польшаның төвү Варшавага сураглыг журналист Рышард Бадовский-биле ужуражыр аас-кежиктиг болдум. Ол Аргентина уктуг революционер Эрнесто Че Гевара-биле кады чигир тростниги-даа кезип чораан, 1953 чылда Туркменистанга «Искра» деп солунга корреспондентилеп-даа турган, совет шериглер Афганистандан үнүп турда, ол аңаа чедип, телерепортажты-даа кылган. Пан Рышардтың бөмбүрзекте четпээн булуңу ховар. Ол — поляк чоннуң аразындан делегейниң алды континентизинге четкен баштайгы төлээзи.
Чогаалчы кижи амыдыралдың сагыш өөрүүр чаражын-даа, карак чалданыр чудун-даа ажыт-чажыт чогу-биле бижип каар. Номчукчу кижи ооң чаражынга сеткил ханар, амыдыралдың чуттуг багын эскерер, деңнеп, түңнеп, сайгарылдыр бодап, экизин илип ап чоруур.
Тываның Улустуң чогаалчызы С.С.Сүрүң-оол, чурттап чораан үезиниң үзел-бодалдар негелделеринге таарышпас-даа турган болза, сагыш-сеткилин өйүп чораан чүүл-дер: чоннуң арагага сундулуун, ооң уржуундан ажы-төл, ада-ие, дөргүл-төрел хилинчектенип чоруурун дидими-биле бижип, номчукчуга арттырып каан. Ол чогаалдары дээш шүгүмчүледип-даа чораан.
«Кышкы турлаг — кыштаг» төлевилелди күүседириниң талазы-биле республиканың комплекстиг программазының төлевилелин Тываның Чазааның ээлчеглиг хуралынга чугаалашкан, ону республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы киирген.
Ындыг программаны ажылдап кылырынга республика Баштыңының протокол даалгазы барымдаа болган. Программаның кол сорулгазы республиканың малчыннарының амыдыралының болгаш күш-ажылының байдалын экижидери болур деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Ол ышкаш программага малчыннарның кыштагларын капитал септээринге, чаартып кылырынга болгаш амгы шагның төлевилелдерин езугаар тударынга, чуртталга бажыңнарынга болгаш мал кажааларынга суг болгаш электри хандырылгазының системазын тургузарынга күрүне деткимчезин көргүзеринче угланган болур ужурлуг.
Тываның агаар-бойдузунуң кол байлактарының бирээзи – аржааннар. Бо чылын Тываның аржааннарының эм-дом шынарын эртемденнер хынамчалыг шинчилеп көөр деп турар. «Yжен беш аржааннарны шинчилээри-биле чүс чээрби эмчилерни чорудар бис – деп, Интернетте бодунуң арнынга республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол дыңнаткан. – Томскиниң курортология институду-биле керээни чаргаш, аржааннарның эм-дом болгаш өске-даа шынарларын шинчилеп көөр херек. Кым, кайы аржаанга, канчаар эмненириниң дугайында эртемге үндезилээн тайылбырны бээр ужурлуг. Бир аржаанга кадыывысты экижидип, өске аржаанга баксырадып ап-даа турар чадавас бис»
Сибирьниң регионнарынга нептерээн улуг шуурган Тываны база ойбаан. Yзүк-соксаал чок хаттың, дүвүнүң соонда республиканың барыын кожууннарының оруктарын хөме алган, малчын турлагларже чедери берге апарган. Ол талазы-биле ажылдың канчаар чоруп турарын республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга илеткээн.
Бир дугаарында эң ырак-узак кожуун болур Мөңгүн-Тайгада байдалдың дугайын таныштырган. Кожуун төвү биле Кызыл-Хая суурнуң аразында орук март 6-да хагдынган, «Малчын» КУБ-туң 23 малчыннар турлаанче баар арга чок апарган.
Республиканың сайзыралының талазы-биле кайы-даа талаларның айтырыгларынга хамаарыштыр шиитпирлерни тывары-биле квартал санында ужуражып турарын Тываның Чазаа биле «Тываэнерго» ААН-ниң удуртулгазы дугурушкан.
Ындыг дугуржулганы биче болгаш ортумак бизнестиң ээлерин электри четкилеринге технологтуг коштурулгазының айтырыгларының талазы-биле Чазактың болгаш регионнуң четки компаниязының аразынга болган «төгерик столга» чарганнар. Кады ажылдажылга болгаш ажык-чарлыг чугаа коммерция болгаш тус-тузунуң эрге-ажыктарын хараан адааннажылгага бодаарга, ажыктыг болур деп, талалар санааннар.
Улусчу чогаадылга бажыңынга «Идегелдиң көвүрүү» деп харык-шинээ кызыгаарлаттынган инвалид улустуң республика чергелиг мөөрей-фестивалының концерт-таныштырылгазы болуп эрткен. Мөөрей боду апрель 19-та эгелээр, бир дугаар хүнүнде бичии уругларның, ийиги хүнүнде — улуг улустуң көрүлдези эртер.
«Идегелдиң көвүрүү» деп мөөрей-фестиваль бистиң Тывага бир дугаар эртери бо. Ол Бүгү-россияның «Дем-биле хөйнү чедип алыр бис!» деп инвалид улустуң мөөрейиниң «адаа-биле» болгаш Бүгү-россияның инвалидтер ниитилелиниң 25 чыл оюнга тураскаадып эртип турар. Бистиң чанывыста кады чурттап чоруур амыдыралдың бергелеринге таварышкан инвалид чонувусту деткип, сагыш салып, оларның аразындан талантылыг тергииннерни үндүрери-биле мындыг хевирлиг хемчеглерни эрттирип турары өөрүнчүг. Бо мөөрейни ТР-ниң Кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде, Культура яамылары болгаш ТР-ниң Өг-бүлениң болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел база республиканың караа четпестер хөй-ниити организациязы, Улусчу чогаадылга бажыңы дээш, оон-даа өске албан черлери удуртуп эрттирер.
Шолбан Кара-оол республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының, а ол ышкаш Мугур-Аксы суурнуң школазының удуртулгазынга хар көшкезинге бастыргаш, амы-тынындан чарылган школачыларның чырык адын мөңгежидери-биле эрттирер хемчеглерни өөренип көөрүн саналдаан.
«Оларның спортчу болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында булуң-даа болуп болгай. Чок-ла болза, сактыышкын кичээлдери. Амы-тынындан чарылган алды оол шуптузу оларны онзалап демдеглээринге төлептиглер. Оларның кижи бүрүзү бир онза кижи кылдыр билдингир болгаш, халап-биле үзүлген, кыска-даа болза, чуртталгазында эвээш эвес чедиишкиннерни чедип алган» — деп, ол демдеглээн.
Тыва чуртунуң бойдузу эгээрттинмес казар байлактыг чурт боорундан аңгыда, төлептиг, уран-шевер болгаш ус-дарган чоннуң чурту дээрзинге чоргаарланып орар.
Салым-чаяанныг улус кандыг-даа ажылдың эртинезин кылып үндүрүптер деп чүвени чаңгыс эвес удаа көрдүм. Уран-шеверлерниң, ус-дарганнарның чогаадыкчы, тывызыксыг хол-биле тудуп-даараан ажылдарын кайы-даа үеде эртип турар делгелге үезинде сонуургап көрүп болур. Оларның аразында тос чүзүн малывыстың дүгүнден янзы-бүрү кылыгларны шеверлээни онзагай. Кидис кылыглары кылыр ажылдың Тывада сайзырап, хөгжүп турары демдеглексенчиг.
Оон бээр ам элээн айлар эрте берди. Бодум ыраккы Тожу кожуунда чурттап чорзумза-даа, амыдыралымның аайы-биле Кызыл хоорайже аъттаныптым. Кежээки үе, телевизорну ажыдып алгаш, Тываның чонунуң ажыл - амыдыралын сонуургап, дыңнап олурар арамда хенертен Тываның Баштыңы-Чазак Даргазы Шолбан Валерьевич Кара - оол дыка качыгдалдыг, хомудаан үнү-биле чонну кыйгырып, Бай - Тайга кожуунга болган коргунчуг өрт халаптан когарааннарның өг-бүлезинге, чоок кижилеринге качыгдалды илередип тура, бодунуң езулуг-ла сагыш-сеткилинден карааның чажын төп, туттунуп турары шуут-ла аргажок илдең болду.
Чоокта чаа тыва хүрештиң төөгүзүнге база бир кайгамчыктыг болуушкун болган. Ол дээрге Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң Чарлыы-биле Национал тыва хүрешти сайзырадырынга ачы-хавыяазы болгаш каш дакпыр спортчу тиилелгелерин бедии-биле үнелеп, Тываның Арзылаң мөгези, Республиканың Элээди уругларның спорт школазының национал тыва хүреш талазы-биле тренер-башкызы Андрей Хертекке «Тыва Республиканың Чаан мөгези» деп бедик, хүндүткелдиг атты тывысканы болур.
Бөгүн, марттың 12-де, сураглыг ыраажы чаңгыс чер-чурттуувус Сайын-Хоо Намчылактың төрүттүнген хүнү.
«Чаңгыс херээжен – муң янзы үннер» - деп Австрияда чурттап-ажылдап чоруур, этнохөгжүм биле барыын чүктүң хөгжүм угланыышкынының аңгы-аңгы хевирлерин каттыштырып ырлаар сураглыг тыва ыраажы Сайын-Хоо Намчылактың дугайында «Көшкүн чоннар» амыдыралының дугайында солун радио-дамчыдылга болган. «Сайын-Хоо – ыраажы-шинчилекчи, чогаадыкчы импровизатор, композитор, саунд-поэт болгаш тоолчу» деп аңаа бистиң чаңгыс чер-чурттуувусту үнелээн.
Кемерово областың губернатору Аман Тулеев:
Хүндүлүг Шолбан Валерьевич! Ак-Баштыг дагга хар көшкезинге таварышкаш, элээди спортчу оолдарның амы-тынындан чарылганы-биле холбаштыр Кузбасстың шупту ажыл-ишчилериниң, Кемерово областың администрациязының коллегиязының болгаш бодумнуң мурнумдан илереткен ханы кажыыдалды хүлээп ап көрүңер. Көшкениң хенертен батканы улуг хай-халап бооп, идепкейжи, талантылыг аныяк оолдарның чырык күзелдерин балай шаапканы дыка-ла хомуданчыг-дыр. Кижилерниң өг-бүлелеринче улуг ажыг-шүжүг келген-дир. Оларның чуртталгазында эң-не үнелиг чүве — уруг-дарыының амы-тынын алгаш барганын бодап кээрге, дыка-ла муңгаранчыг-дыр. Ооң кажыыдалы бистиң чүректеривиске база аарышкы-биле дээп, кузбассчыларны сагыш-сеткилин дүвүретти. Чок болган оолдарның чоок кижилеринге болгаш ада-иезинге бистиң кажыыдап турарывысты база дамчыдып көрүңер. Оларның ажыг-шүжүү — бистиң база ажыг-шүжүүвүс-түр.
Россияның Саң-хөө яамызы чурттуң регионнарының өрелерин санаан. Бюджет ажылдакчыларының шалың акшаларын көдүрери, онза байдалдардан когарааннарга компенсация төлевирлери, тудуг дээш, оон-даа өске кандыг акша-хөреңги регионалдыг бюджеттен доктаамал негеттинмес деп.
Тыва 1 млрд. 57 млн. рубль-биле эң-не эвээш өрелиг беш регионнуң аразынче кирген.
Регина Рафаиловна Бегзиниң мөчээни-биле холбаштыр ооң төрелдеринге болгаш чоок кижилеринге ханы кажыыдалын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Тыва Республиканың Чазааның кежигүннериниң болгаш бодунуң өмүнээзинден илергейлээн. «Регина Рафаиловна--өндүр улуг кижи, кайгамчык болгаш ажылгыр ие, сураглыг эртемден, хөй-хөй филологтарның болгаш башкыларның ынак башкызы. Республиканың сайзыралынга ол улуг салыышкынны киирген, бодунуң амыдыралын күш-ажылга, ажылынга, эртемге бараалгадып келген. Ол эртем болгаш чогаадыкчы интеллигенцияның бүдүн салгалын кижизиткен. Ооң ажыл-херээниң үре-түңнелдерин ам-даа он-он чылдарда ооң салгакчылары ажыглаарлар» — деп, регионнуң удуртукчузу демдеглээн.
РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызы, Спорт яамызы, «Урожай» спорт ниитилели база Красноярск хоорайның эрге-чагыргазы VI Бүгү-россияның кышкы көдээ спортчу оюннарын Красноярск хоорайга март 1 - 4 хүннеринде организастап эрттирген. Аңаа Россияның 52 регионундан спортчулар кээп киришкен. Тыва Республикадан спортчулар база идепкейлии - биле киришкен.Лыжа, биатлон, шой көдүрери, шыдыраа, классиктиг шашки, уг-шиг (ориентирование) тывары, спортчу өг-бүле, механизатор, саанчы деп 9 аңгы спортчу хевирлерге ачыр-дачыр тутчуп, аваангыр күжүн көргүскен. Тываның 25 көдээ спортчузу шой көдүрери биле шашки оюннардан өске шупту хевирлеринге киришкеш, эки түңнелдиг болган.
Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Мөңгүн-Тайга, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл, Тере-Хөл кожууннарда, Ак-Довурак хоорайда грипп аарыындан карантинни март 4-тен соксаткан. Бо муниципалдыг тургузугларда школа назыны четпээн уругларның 65 албан черлери болгаш 47 школалар ажылдап эгелээн. Вирустуг инфекциядан болгаш грипптен аараан кижилерниң, эң ылаңгыя бичии уругларның, санының ук девискээрлерде эвээжеп эгелээни-биле ында карантинни соксатканының чылдагааны болган, өске хоорай, суурларда грипп болгаш вирустуг инфекциядан кижилерниң аарып турар байдалын кичээңгейлиг хайгаарап турар деп Россияның хереглел хайгааралының Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак дыңнаткан.
В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының директору, Тываның улустуң артизи Станислав Ирильдиң удуртулгазы-биле делегация база Россияның театр ажылдакчыларының эвилелиниң Тывада салбырының харыысалгалыг секретары, режиссер Марина Идам Новосибирск хоорайга февраль 25-тен март 1-ге чедир болган Сибирьниң театр форумунга киришкеш келген.
Кайгамчыктыг кижилер чырык чер кырында чурттап чоруур. Фаина Допур-ооловна Дагба Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл участок эмнелгезинде дежурный эмчи сестразы болуп ажылдап чоруур. Эрткен чылын Бай-Тайганың Кара-Хөлге өрттен когараан өртчүлерниң мөчү-сөөгүн дилежиринге база дириг арткан оолдарны камгалаар ажылга эрес-дидим киришкени дээш Кара-Хөл эмчи бригадазының кежигүнү, эмчи сестразы Фаина Допур-ооловна Дагбага «Онза айыыл-халаптар уржуктарын чайладырынга дидим чоруу дээш» хөрек демдээн тывыскан. Шынзылгага Россияның иштики херектер органнарының генерал-майору В.Н. Светельский ат салган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол Мөңгүн - Тайгага март 3 - те көшкеге бастырган оолдарның ада - иезинге, чоок кижилеринге ханы кажыыдалды илереткен. Кажыыдалдың кыйгырыында айытканы болза: “Мөңгүн - Тайга кожууннуң Мугур - Аксы суурнуң чанында Ак - Баштыг даанга март 3 - те харлыг көшкеге бастырган чалыы - чаш оолдарның чоок кижилеринге, ылаңгыя, аваларынга бодумнуң өмүнээмден ханы кажыыдалды илередип тур мен.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оол Мөңгүн - Тайга кожуунга харлыг көшкениң батканы - биле айыыл - халап болган ужун 2013 чылдың март 7 - ниң хүнүн республикага кажыыдал хүнү кылдыр чарлаан. Ук Чарлыкта айытканы - биле:
Дүүн, март 6 - да, үш хүн дилээшкиннерниң түңнелинде 5 оолдарның мөчүзүн камгалакчылар болгаш эки - тура - биле дилээшкиннерде киржип турарлар казып тыпканнар. Бир дугаар оолду 15.00 шак турда тывылганын камгалакчылар лагеринче дилээшкин кылып турарлар рация таварыштыр дамчытканнар. Улаштыр ийи оолду ырак эвес черден тып алганнар. Дилээшкиннерни эки түңнелдиг болурунга Москва хоорайдан эккелгени тускай күштүг аппараттарның дузазы - биле чоргусканы чогумчалыг болган.
Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оолдуң берген айтыышкыны ёзугаар Мугур - Аксында озал - ондак болган черже баштайгы камгалакчыларның бөлүүн баштап алгаш, Чазак даргазының оралакчызы Виталий Бартына-Сады үнүпкен. Ук бөлүкче Сибирьниң регионалдыг камгалакчыларының 25 кижиден тургустунган бөлүү болгаш 2 ыттарның дузазы - биле дилээр дериг - херекселдер - биле дериттинген тускай мергежилдиглер кирип турар. Олар бо дүне Красноярск хоорайдан ужуп чедип келгеш, дораан - на Мугур - Аксынче чорупканнар. Шак - ла мындыг медээни кожууннуң төп эмнелгезиниң кол эмчизи Дугар - оол Хертек дыңнаткан. Ооң чугаазы -биле алырга, Антоннуң кадыының байдалы чүгээр: бертик - бежел, үжээн черлер чок. Бо хүн, март 4 - те, ол камгалакчылар - биле кады эштериниң чыдар черлерин айтып бербишаан, оларны дилээр ажылдарга киржи берген. Мөңгүн - Тайганың полиция ажылдакчыларының дыңнатканы - биле, шупту оолдар спортка хандыкшылдыг, ийизи мөгелер болгаш бежи кикбоксерлар болуп турарлар.
Мөңгүн - Тайга кожууннуң төвү Мугур - Аксы суурнуң чанында Ак - Баштыг дагдан баткан көшкениң түңнелинде өөреникчилерни бастырганынга хамаарыштыр байдалды бо хүн күүседикчи органнарның удуртукчуларының чөвүлел хуралынга сайгарып чугаалашкан. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара - оолдуң телефон дамчыштыр берген айтыышкыннарын күүседери - биле, дүүн кежээ дүрген дуза кадар хемчеглерни кылып чоргускан. Республиканың удуртукчузу дүвүренчиг медээ дыңнааш, Москва хоорайга ажыл - агыйжы сургакчылаашкынын соксаткаш, Тываже чаныпкан.
Бо эртен, 8 шак үезинде, дүүн дүне агаар - бойдустуң баксырааны - биле соксаткан дилээшкиннер ажылдары уламчылаан. Ооң мурнунда дыңнаткан медээ - биле, март 3 - де, Мугур - Аксы суурнуң чанында, 17 км. хире черде турар Ак - Баштыг деп дагның эдээнге көшкеге алды өөреникчилер бастырган. Олар шупту 1995, 1996, 1999 чылдарда төрүттүнген: Борбак - оол Хертек, Белек Оюн, Аяс Салчак, Буян Саая, Багай - оол Самуя, Монгун-Херел Кара - Сал. Ооң дугайында көшке адаандан кастынып үнүп келген 17 харлыг Антон Салчак дыңнаткан. Март 3- те, кежээкиниң 7 шак үезинде олар Ак - Баштыг дааның эдээнге турганнар.
Федералдыг М-54 автомобиль оруунуң «Кызыл—күрүне кызыгаары» участогунуң угланыышкынын өскертирин Тыва чедип ап шыдаан.
А-162 болгаш А-163 автоорукту өскертириниң дугайында республиканың эрге-чагыргаларының саналы-биле Россияның Транспорт яамызы чөпшээрешкен. Февраль 26-да Федералдыг орук агентилелинге болган чөвүлел хуралга Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол киришкен, М-54 маршруттуң чаа оруун регион өнчүзүнден федералдыг өнчү кылдыр шилчидериниң талазы-биле ажылчын бөлүктү тургузар деп шиитпирни ол хуралга хүлээп алган, ооң кежигүннери март 12-де ажылын эгелей бээр. Баш удур санаанын езугаар алырга, бо ажыл 2013 чылдың бирги чартыында-ла доостур ужурлуг.
04.03.2013
Тыва Республиканың Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызының тургузуун бадылаарының дугайында «Экологтуг экспертиза дугайында» 1995 чылдың ноябрь 25-те № 174-ФХ федералдыг хоойлунуң 6-гы база Россия Федерациязының Суг кодекизиниң 26-гы чүүлдери база ол ышкаш Тыва Республиканың Баштыңының 2012 чылдың август 28-те «Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының тургузуунуң дугайында» № 228 Чарлыы езугаар доктаадырым болза:
1. Тыва Республиканың Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызының капсырылгада тургузуун бадылаар. 2. Бо Чарлыкты «Тувинская правда» болгаш «Шын» солуннарга парлаар. 3. Бо Чарлык албан-езузу-биле парлаан хүнден эгелеп күш кирер. Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оол.
04.03.2013
Тыва Республиканың Баштыңының чарлыктары Республиканың Баштыңының – Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле Ш.Ш. Сендини шаңнаарының дугайында
Өрттен кижилерни камгалаарынга көргүскен дидим болгаш шиитпирлиг хөделиишкини дээш Тыва Республиканың Баштыңының – Чазааның Даргазының Хүндүлел бижии-биле Тыва Республиканың Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурнуң эки турачы өртчүлер дружиназының кежигүнү, хууда сайгарлыкчы Шолбан Шиметович Сендини шаңнаар. Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оол. Кызыл хоорай 2013 чылдың февраль 21 № 35
Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының дыңнатканы-биле, бо чылын республиканың малчыннары 48 муң 760 баш бызаа болгаш 575 муң 700 баш анай-хураганны камгалап алыр сорулганы салган. Республиканың аңгы-аңгы ажыл-агыйларында бода мал бажы өзүп, хойлар оолдап эгелээн. Амгы үеде 7 218 баш бызаа (11 хуу) болгаш 91 233 баш анай-хураган (13,5 хуу) онча-менди алдынган.
Февраль 16-да Тываның Чазааның Бажыңынга Тываның Баштыңы Ш.Кара-оол биле «Тываның энергетика үлетпүрүнүң корпорациязы» КХН-ниң чиңгине директору Р.Байсаров Тываның энергетика болгаш чылыг инфраструктуразын хөгжүдер адырынга кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага атты салган.
Массалыг-камгалал ажылдарының айы
«2011-2015 чылдарда Россия Федерациязының хамаатыларының патриотчу кижизидилгези» күрүне программазының боттандырылгазы-биле массалыг-камгалал болгаш спортчу шимчээшкинде аныяктарның шериг-патриотчу кижизидилгезин база хамааты идепкейин бедидер сорулга-биле Тыва Республикада республика чергелиг хемчеглерниң айы январь 23-тен февраль 23-ке чедир эртер.
«Адаларның төлептиг оолдары» патриоттуг ыры конкурузу – Орус культура төвүнге февраль 27-де 11.00 шакта;
«1941-1945 чылдарның Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында мөчээннерге» база «Шериг болгаш албан-хүлээлгезин күүседип тургаш мөчээн Тываның оолдарынга» тураскаалдарга боодал чечектерни салыры – Кызылдың № 12 школазының, Национал парк, ТР-ниң ИХЯ-ның чанында тураскаалдарга февраль 23-те 11.00; 12.00 база 12.30 шактарда;
Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының дыңнатканы-биле бо чылын көдээ ажыл-агыйның мал кыштаглаашкыны ортумак деңнелде эртип турар. Малчыннарның эң кол сорулгазы – кышкы үеде мал бажын чидирбейн камгалап, ооң продуктулуун хевээр арттырары.
Эрткен чылдың декабрь айда Тывага көдээ ажыл-агый техниказының хевирлерин садар төп ажыдар дээш Тываның Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы Бурятия Республиканың Улан-Удэ хоорайында «Восход» КХН-биле керээ чарган.
XXI чүс чылдың бир тывызыы
Эрткен пятницада Челябинск хоорай болгаш ооң чоок-кавы суурлары метеорит бузундуларының дүшкен зоназынга таварышкан, 1,2 муң хире кижи когараан, оларның 200 ажыы — бичии уруглар, 3 муң хире оран-сава үрелиишкинге таварышкан. Бо сан-түң оон-даа өскерлип, көвүдеп болур деп специалистер санап турар.
Дүүн, Кызылга хөй санныг өөреникчилерлиг база эргижирээн автобустарлыг өөредилге албан черлеринге 15, 20 база 24 олуттуг, айыыл чок чорук системазы база ГЛОНАСС-биле дериттинген ПАЗ, ГАЗ база УАЗ маркалыг 25 чаа автотранспорттуң дүлгүүрлерин дамчыдар байырлыг езулал болуп эрткен.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Красноярскиниң таможня база Моолдуң таможня органнарының төлээлери-биле Тываның Чазаанга ажыл-агыйжы ужуражылганы эрттирерин планнаан.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Өгбелерниң ай санаашкыны-биле Чаа чыл – Шагаа байырлалы уткуштур Тыва Республиканың Чазааның база бодумнуң өмүнээмден байыр чедирип тур мен.
Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Өгбелерниң ай санаашкыны-биле Чаа чыл – Шагаа байырлалы уткуштур Тыва Республиканың Чазааның база бодумнуң өмүнээмден байыр чедирип тур мен. Тываның Чазаа республиканың чуртталга-коммунал ажыл-агый объектилеринде аварияларны болгаш үрелиишкиннерни чайладырынга мониторинг база контрольду хандырар доктааткан чурумну бадылаан.
Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип Владислав Ховалыг апрель 19-та "Газпром межрегионгаз" КХН-ниң чиңгине директору Сергей Густов-биле республиканы газчыдарының айтырыын шиитпирлээр дугайында чугааны кылган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол баштаан республиканың күүсекчи болгаш хоойлужудулга эрге-чагыргазының, федералдыг органнарның төлээлери-биле лама башкылар чыглып, сарыг шажынның хөгжүлдезинге хамаарыштыр ажык чугааны чоруткан.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россия Президентизи Владимир Путинниң саналы-биле эгелээн «Россияның лидерлери» конкурска идепкейлиг киржирин кыйгырган.
Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң хамаатыларының хомудалдар болгаш саналдарын шын көөр дугайында даалгазын күүседири-биле, Росхереглел хайгааралдың Тывада эргелелиниң территориалдыг килдизи пиво садар барларны пландан дашкаар хынап эгелээн.
2018 чылдың сентябрь төнчүзүнде, Кызылга, «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциациязының Чөвүлел хуралы Сибирь федералдыг округтуң субъектилер баштыңнарының киржилгези-биле болуп эртер.
Ужуражылга март 6-да, российжи премьерниң Горкиде резиденциязынга эрткен. РФ-тиң Чазааның даргазы Дмитрий Медведев биле Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол регионнуң хөгжүлде айтырыгларын аңаа чугаалашкан.
Эрткен чылда ышкаш, тоорук чыыр дээш тайгага кижилерниң аза бээр чоруу, кемдеп-берттинип, озал-ондакка таваржырын болдурбазы-биле муниципалдыг тургузуглар ажылды чорударын регионнуң баштыңы сагындырган.
Эргим башкылар!
Башкы хүнү-биле изиг байырны Тыва Республиканың Чазааның өмүнээзинден болгаш бодумнуң хуумдан чедирип тур мен. Бо дээрге күстүң база бир чылыг болгаш чырык байырлалдарының бирээзи-дир. Ол чүгле педагогтарның хөй санныг ниитилежилгезин эвес, бүгү сургуулдарны, а ол ышкаш оларның ада-иелерин каттыштырып турар.
Репортаж «Байыр-чыскаал ырлыг-хөглүг Магалыг май моорлап келди! Өөрүшкүлүг кежик-чолдуг Өргүн чонум хей-аът кирди!» — деп, Частың болгаш Күш-ажылдың байырлыг чыскаалының башкарыкчылары Аюхан Кол биле Долаана Монгуш чарлаптарга-ла, байырлыг чыскаал эгелээн. Чылдың-на найысылалдың бүгү чону Май 1-ниң хүнүн Арат шөлүнге эрттирер чаңчылдыг апарган. Шөлде тип каан маңган ак өглерни, чүзүн-баазын өңнүг, чаражы кончуг шарларны болгаш аай-дедир шуушкан улуг-бичии кижилерни көөрге, езулуг-ла байырлал шинчилиг. Чоокта чаа Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазы «Россия Федерациязының Президентизиниң Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга чылдың-на Айыткалынга барымдаалап, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) «2014 чылда республиканың байдалының болгаш күрүне политиказының дугайында. 100 чыл кады: Дүүн, Бөгүн, Даарта» деп Айыткалы езугаар Тыва Республиканың чон аразында арагалаашкынны, наркоманияны болгаш таакпы тыртарын узуткаарынга аңгы-аңгы шажын чүдүлгезиниң (конфессияларның) төлээлериниң ужур-дузазының дугайында» темага пленарлыг хуралын Тыва Yндезин культура төвүнге Хонук-оол Монгуштуң удуртулгазы-биле эрттирген. Аңаа Тываның Камбы-ламазы, Кызылдың болгаш Тываның епискову Феофан, «Адыг-Ээрен» хамнар ниитилелиниң даргазы Кара-оол Допчун-оол база республиканың наркодиспансериниң улуг эмчизи Ирина Бадыргы олар кол илеткелдерни кылган. Хуралга чалатканнар: ТР-ниң Хөй-ниити палатазының кежигүннери, хамнар, аңгы-аңгы шажын чүдүлгелерниң төлээлери хамааржыр. Найысылал Кызыл хоорайның чоогунда эң бедик Дөгээ дагның экти. Тыва улустуң бурунгу чаңчылы езугаар эрги чылды уткуп, чаа чылды үдеп, оран-таңдыга мөгейип чалбарып, саң салыр чер кылдыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ону чүге шилип алганын ооң кырынга даң бажында үнүп келген кижилер билип каар. Шагаа байырлалы таварыштыр чүзүн-бүрүн өңнер-биле каастаныпкан ышкаш Кызыл хоорайның, ооң чоогунда суурларның, малчыннарның кыштагларының чивеңнээн оттары моон көстүп турар. Чылдың-на Шагаа санында маңаа салган саңны Тываның Баштыңы кыпсып үндүрүптерге, ооң дээрже дүн дүүштелген чалбыыжы кайыын-даа көскү. Республиканың улуг саңын кыпсып үндүрүпкенин чон көрүп, ооң соонда суурларда, кыштагларда, Дөгээ баарында тейлерде чыылган чон боттарының саңнарын кыпсып эгелей бээр. Тываның Баштыңының Дөгээ дагның бедиинге кыпсып турар бо саңны чон Улуг саң деп адай берген.
«XXI вектиң Сибири» (sib21vek.ru) сайтыга март 18-19 дүнезинде «Чылдың сибирьжизи» деп Интернет-бадылаашкын эгелээн.Бо Интернет-бадылаашкын кымдан-даа, чүден-даа хамаарышпас, ооң организакчыларының боттарының акша-хөреңгизи-биле эрттирип турар төлевилел. Ооң удуртукчузу Алексей Одинцовтуң дыңнадыы-биле алырга, тускай чөвүлел «Чылдың сибирьжизи» деп Интернет-бадылаашкынга 50 кордакчыларны саналдаан. Ада-чурттуң, чоннуң мурнунга оларның ачы-хавыяазын, ат-алдарын шүүп көргеш, Интернет-бадылаашкынче 38 кордакчыларны киирген.
|
|
Июль 4-те, өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнүн таварыштыр Тываның хөгжүм-шии театрынга республиканың үлегерлиг өг-бүлелерин хүндүткеп байырлаар хемчег болуп эрткен. Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол хүннүң маадырларынга байыр чедирип, күштүг ынакшыл, быжыг эп-найырал, бот-боттарынга хүндүткелден кадык-чаагай өг-бүлелер тыптыр, а бүзүрелдиг өг-бүле эвилелдери ниитилелдиң өзээн тургузуп, чурттуң ниити хөгжүлдезинге салдарны чедирер дээрзин чугаалаан.
