Тываның Баштыңы Өөредилге яамызының башкыларга рейтинг тургузарын деткээн

Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол, Дээди Хуралдың (парламент) даргазы К. Даваа, күрүне болгаш муниципалдыг эрге-чагырга орнганнарының төлээлери, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Т. Санчаа, республиканың ниити болгаш тускай ортумак өөредилге черлериниң удуртукчулары, башкылаашкын ажылының хоочуннары болгаш шылгараңгайлары ооң ажылынга киришкен.  

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чаа өөредилге чылының эгелээни-биле республика башкыларынга байыр чедиргеш, өөредилге адырында кады шиитпирлээр элээн чидиг айтырыгларга доктааган. 

«Эрткен чылын башкыларның август чөвүлел хуралында, чаңгыс аай күрүне шылгалдаларының түңнелдерин экижидип, доозукчу бүрүзү холга бышкан билигниң аттестадын алган турганын чедип алыр дээш төлевилел офизин тургузар деп чугаалашкан бис. «Чедиишкинниг доозукчу» төлевилелди «Чедиишкинниг өөреникчи» деп элээн сайзыраңгайжытканывыс баштайгы түңнелин берген: эрткен чылын школа доозукчуларының 12 хуузу аттестат албаан болза, бо чылын ол 4 хуу болган. Азы доозукчуларның 99 хуузу аттестаттарны алган. Мында башкыларның өөреникчи-биле аразында кады ажылдажылганың базымнарын демдеглээр апаар. Ол көргүзүгнү ам-даа экижидер херек. 

Бирги кол черде төлевилел – школаларже эр башкыларны хаара тудуп, удуртур ажылдарже депшидери. Төлевилелди дөрт чыл хире боттандырып турар бис. Республика школаларында башкыларның 15 хуузу эр башкылар. 170 школада 1364 эр башкы ажылдап турар, а школа удуртулгазында - 126 башкы. Бир дугаарында, эр башкы чүгле өөреникчилеринге эвес, а кожуунунда, суурунда, школазында бүгү талазы-биле үлегер-чижектиг кижи болурун бадыткаар. Төрээн чурттунга, төрүттүнген черинге, өг-бүлезинге патриотчу кижизидилгениң, эр мөзү-бүдүштүң төлептиг үлегери – эр башкыларда. 

Башкы кижиниң ат-алдары чүден бедик турар ужурлуг. Сумуда ажыл-чорудулганың чөленир күжү «ожуктуң үш дажында» – суму чагыргазы, адалар чөвүлели база эр башкыларда. Назы четпээннер ортузунда корум-чурум үрээшкиннериниң, ооң иштинде телефон оорлаанының аар уржуктары, долу эвес өг-бүлелер кайыын тыптып келирил, Интернет четкизин шын, ажыктыг ажыглаары дээн ышкаш, өөреникчилер ортузунга калбаа-биле чорудар социал ужур-уткалыг ажылдар кайы хөй. Ол бүгүге хамаарыштыр шынныг анализ херек. 

Тывада ажыл тывылбас дээринге чөпшээрешпес мен. Чаа өөредилге чылында республика школаларынга 263 башкы кадрлар негеттинип турар. Оларның хөй кезии - Кызыл хоорайга. Бир эвес эртем-мергежилиңни эки билир болзуңза, каяа-даа орук ажык дээрзин база катап сагындырдым. Амгы үениң негелдезинге дүүшкен билиглерни алган, чурттуң дээди өөредилге черлерин, Тываның күрүне университедин, кызыл дипломнарлыг дооскан доозукчуларны ажылдадып алыр дээн чижилге улуг. 

Төрээн дылды кызып, кыйып турар дээн хопка бүзүревеңер. Школаларда тыва дылдың өөредилге шактарын хевээр арттырган. Тываның Өөредилге яамызы тыва дылдың өөредилге номнарын, "Тываның төөгүзүн" болгаш "Тываның географиязын" катап үндүрер талазы-биле ажылдарны уламчылаар. 

Чөвүлел хуралды игил үнү-биле ажытканы, анаа-ла хөгжүм күүселдези эвес-тир. Республика девискээринде эртип турар республиканың күрүне байырлалдарын игил-биле ажыдар деп чарлыкка атты салган мен. Ол төрээн черивиске ынакшылдың, ада-өгбелеривиске чоргааралдың, тыва чоннуң культуразының болгаш сагыш-сеткилиниң чарылбас кезээ тыва дылывыска хүндүткелдиң демдээ-дир. 

Ооң-биле чергелештир орус дылды эки билири, бүгү талазы-биле чедиишкинниг кижи болурунга улуг магадылал. Ынчангаш ийи дылды эки шиңгээдирин биске хүлээндирип турар. Республикада чүгле тыва чурттакчылыг суурлар хөй, ында чон чүгле төрээн дылында чугаалажыр. Ындыг болганда орус дылды шын өөредир чаңгыс чер – школа. Холушкак өөреникчилерлиг школалардан тыва чурттакчылыг суурлар школаларының аразында харылзааны тудуп, арга-дуржулганы солчур. Республика школалары орус дылдың айларын, литературлуг номчулга неделяларын эрттирип, Россияның өске регионнар школалары-биле «Найыралдың көвүрүүн» туткан. 

Башкыларның билиг мергежилин бедидер арга – башкылаашкынның шынарынга рейтингини тургузары шын деп бодаар мен. Башкы бүрүзү бодунуң ажылының түңнелин оон көрүп алыр аргалыг. Удуртукчу кадрларның ажылынга мониторингини чорудар. Шылгараңгай башкыларга чогуур немелделерни бээр. Аңаа даянгаш, бо чаа өөредилге чылында «Келир үениң башкызы» төлевилел эгелээр» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Тываның Баштыңының чарлыы-биле, өөредилге адырынга хөй чылдарда ажылдааш, үре-түңнелдерни чедип алган башкыларга күрүне шаңналдарын байырлыг байдалга тывыскан.

Аныяк салгалды өөредип кижизидеринге ачы-хавыяазы болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш, Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксы школазының орус дыл башкызы Екатерина Михайловна Монгуш биле Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал ниити билиг школазында физика башкызы Юрий Салчакович Очур-оолга Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиктерин тывыскан. 

Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыгның 1 дугаар школазының эге класстар башкызы Софья Доптун-ооловна Көрген-оол биле Каа-Хем кожууннуң Ильинка школазының география, биология башкызы Полина Бариновна Дулзукей «Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг аттарга төлептиг болган.  

Август чөвүлел хуралының дөрт дискуссия шөлдериниң 13 секция ажылдарында республика башкыларынга аттестация эрттирериниң база профессионал башкылаашкын ажылының шынарын экижидериниң чаа аргаларын, кадыкшыл байдалы кызыгаарлыг уругларга немелде өөредилгени организастаары дээш, өске-даа айтырыгларны сайгарып чугаалашкан.