Боттаныышкында - «Чемгерикчи инек малым» төлевилел

Губернатор төлевилели баштайгы дээрезинде чон ортузунга дадагалзалды тургузуп турган болза, ам бо хүнде ол эң-не күзенчиг, херектиг төлевилел апарган. Чүге дизе ол хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге адрестиг дузаны көргүзүп, бызаалыг инекти демчыдып бээри-биле ооң баштайгы чадазы эгелээр. Чон чыыжынга чаңгыс чер-чурттугларының бүзүрелин чаалап алгаш, төлевилел киржикчизи кылдыр бадылаткан өг-бүле, ийи чылдың дургузунда, деткимче кылдыр алган малының бажын өстүр азырааш, төлевилелдиң дараазында киржикчилери болур хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге кыс молдургазын дамчыдар. Төлевилел ынчаар ачы-буянныг үүлезин уламчылаар. 

2016-2018 чылдарда төлевилел чорудуу эгелээнден бээр, ында 869 өг-бүле киржип турар. Эң баштайгы киржикчилерге бергедээшкиннер турганы шын. Мал тудуп, азырап чорбаан, арга-дуржулга чок чамдык аныяк өг-бүлелер баштай чүнү-даа канчаарын аайын тутпайн турган. Мал тудары – улуг харыысалга, карак-кызыл күш-ажыл деп чүвени медереп билгеннер. Кара даң бажында тургаш, инээн саап, одарже үндүрер, бызаазын хайгаараар, сиген-ширбиилди белеткээр, кыжын малдың кажаазын чаа өдектен аштап-арыглаар, аарыгларга удур тарылганы кылдыр дээш, кылыр чүве-ле хөй.  

Республиканың Бии-Хем база Таңды кожууннарда «Чемгерикчи инек малым» губернатор төлевилел боттанылгазы хоомай эвес. Бызаалыг инек алган өг-бүлелер төлевилелдиң негелдези езугаар мал тудар кажаа-хорааны тудуп, кышкы чем кылдыр сиген-ширбиилин белеткеп ап турарлар. Өг-бүлеге болгаш уругларга социал дуза чедирер албаннарның ажылдакчылары, мал эмчилери төлевилел киржикчилерин хайгааралда ап, арга-сүмезин, ачы-дузаны көргүзүп турарлар. Оон аңгыда дузаламчыга алган малды имнеп, демдектээри албан кылыр ажылдарның бирээзи. Ынчангаш инектерге демдектиг «сыргаларны» кедирген. Төлевилел киржикчилери чайгы үеде чаа сагган инээниң сүдүнден сметананы, творогту, быштакты кылып, хоолулуг чем-биле өг-бүлезин хандырып турары - төлевилелдиң чедимчелиг күүселдезиниң бадыткалы. 

Бии-Хем кожууннуң «Өг-бүлеге болгаш уругларга социал дуза төвү» албан чериниң директору С. Холбанолова, бо үеде 56 өг-бүле губернатор төлевилелинде киржип турарын, чугаалаан. «2016 чылда – 24, 2017 чылда – 16, 2018 чылда база 16 өг-бүле бызаалыг инектерни алган. Бо хүннүү-биле алырга, бода малдың баш саны 187 баш чедир өскен. Төлевилелдиң бирги киржикчилери кыс молдургаларын 2019 чылдың 16 киржикчизинге дамчыдар. Төлевилел киржикчилеринге сүттен тыва чемнер кылырының мастер класстарын эрттирдивис. Өөредиглиг хемчегниң түңнелин көөрү-биле, Шагаа уткуштур ак чемниң делгелге-садыглаашкыны эрткен. Хоорайның чурттакчылары күзелдии-биле чаа бүдүрген ак тыва чемнерни садып алганнар» - деп, Саяра Дановна чугаалаан. 

Бии-Хем кожууннуң Туранда үш ажы-төлдүг, аныяк өг-бүле Олег биле Алевтина Дулуштер губернатор төлевилинге 2016 чылда киржип эгелээн. Ол үеден бээр малының баш саны немешкен. «Чайгы үеде бир инектен 10 литр сүттү саап ап турдувус. Ийи хонук бурунгаар шыырак кыс бызааны алдывыс - деп, өөрүшкүзүн чажырбаан. – Губернатор төлевилели аныяк өг-бүлелерге дыка ажыктыг деп санаар мен. Кижи боду малдыг боору дег аас-кежик кайда боор. Ажы-төл инээн карактап, кажаазын аштап, арыглап, кышкы үеде сиген-ширбиил каап бээринге күзелдии-биле дузалажыр. Езулуг-ла күш-ажылчы кижизидилге. Ажылдарны шупту демнежип кылыр-дыр бис. Ада-иевис база дузалажып, арга-сүмезин берип чедип келир. Демивис-биле ажыг кышты хүр-менди ажып алдывыс. Ам часты улуг-ла бергедээшкиннер чок эрте бээр боор бис» - деп, Алевтина Дулуш бүзүрелдии-биле чугаалаан. 

Таңды кожууннуң Бай-Хаак суурда хөй ажы-төлдүг Янова Валентина ооң мурнунда инек ажаап-өстүрерин шуут билбес турган. 2016 чылда губернатор төлевилелинге киржип көөр деп, өөнүң ээзи-биле сүмелешкеш, суур чонунуң деткимчезин алгаш, төлевилелге киржир аас-кежиктиг болганнар. Баштай кажааны туткаш, хөйнүң дузазы-биле мал чиир сигенни белеткеп алганнар. Инек азыраарын билбес кижиге эге дээрезинде бергелер турган. Ам, малывыс чок кылдыр бодаары безин берге деп, ол чугаалаан. 

«Чүнү-даа хол-биле тудуп кылып эгелээрге, билдинмес чүүлдер албан тургустунуп келир. Кажан одарже үндүрерил, кайыын уткуп алырыл, эртенги саалданы каш шакта чорударыл, немелде чемнер бээр бе, дээш аай-дедир айтыртынып, долгап турдум. Ам ажыл-агыйым уунче кире берген. 7 тонна сигенни белеткеп алган улус бис. Часкы одарже үндүреринге чедир ол четчир. Бо чылын инээвис майда оолдаар. Хөй ажы-төлдүг өг-бүле инектиг болуру албан деп бодаар мен. Инек турда тодуг-догаа, ак чемнер шупту турар» - деп, Валентина Янова чугаалаан. 

Бо хүнде Яновтарның өг-бүлезинде сүттен кылган чемнер кезээде бар. Ажы-төл тодуг-догаа. Артыкшылдыг сүдүн кожаларынга садып, саарылгадан орулганы ап турар. Эрткен чылын алган бызаазы эр болган болгаш, чоорту ол өг-бүлениң хандырылгазынче шилчий бээрин төлевилел киржикчизи чугаалады. Оон-на төлевилелдиң улуг ужур-дузалыы илдең.

Таңды кожууннуң өг-бүлеге болгаш уругларга социал деткимче көргүзер төвүнүң директору Руслана Ондар, кожуунда 56 өг-бүле губернатор төлевилелинде киржип турарын дыңнаткан.  

«Губернатор төлевилелиниң күүселдезин чедип алыры - бүгү деңнелдиң киржикчилеринге улуг харыысалга. Ону муниципалдыг эрге-чагырга төлээлеринден эгелээш, төлевилел киржикчилеринге чедир дыка эки билир. Инек садып алырынга эвээш эвес акша-хөреңги херек. Ону күзээн кижи-ле садып ап шыдавазы билдингир. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдааны төлевилелди Тываның Чазаа деткип, хөй ажы-төлдүг болгаш социал камгалалы кошкак өг-бүлелерге улуг дузаламчыны көргүзүп турарын онзалап демдеглезе чогуур. Губернатор төлевилелинде бистиң кожуундан 56 өг-бүле киржип турар. Ам бо чылдың киржикчилерин шилиири-биле, чон чыыштарын эрткен чылдың декабрь 29-та шупту сумуларга эрттирген бис. 19 кордакчы шилиттинген. Оларның аразындан эрес-кежээ, чүткүл-соруктуг, туттунгур аныяк өг-бүлелерни шилиири арткан. Губернатор төлевилели чонга херегин бадыткаан, ынчангаш ооң оруу узун болурун күзеп тур бис» - деп, Р. Ондар чугаалаан.  

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол социал четкиде бодунуң арынында, «Чемгерикчи инек малым» төлевилелге хамаарыштыр бодалын илереткен. «Боттары мал тутпайн турар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер малдыг болуп, хоолулуг болгаш шынарлыг аъш-чем-биле хандырттынган турарын чедип алыр дээш, «Чемгерик инек малым» төлевилелди эгелээш, шын орукту шилип алган бис деп санаар мен. Төлевилелди боттандырып эгелээнден бээр, бөгүнде 869 өг-бүле боттуг социал дузаны алгаш, ооң ажыын көрүп чоруур. Чүгле ажыл-ишчи, кызымак, чүткүлдүг кижилер эки үре-түңнелди чедип алырын төлевилел бадыткаан. Ада-өгбелеривистен дамчып келген иш - мал малдаарынга сонуургалдыг аныяктар бедик көдүрлүүшкүн-биле төлевилелге киржир күзелин илередип, чонунуң бүзүрелин чаалап алган. Ажыл-ишчи, кызымак, шудургу кежээ аныяк өг-бүлелер ам-даа хөй болур болза, суурувус, кожуунувус, Тывавыс улам сайзыраар. Эр-хейлер, ынчаар ажылдаар-ла!» - деп ол бижээн.