Тываның Баштыңы каңнаашкындан элээн бергедээн малчыннарны деткиир

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың барыын талазында Бай-Тайга, Барыын-Хемчик кожууннарның малчыннары-биле октябрь 9-та ужурашкан. Ужуражылга тыва чоннуң үе-дүптен бээр чурттап келген оран-савазы өгге болуп эрткен. Малчыннар улуг Чазак Даргазы-биле аяк шайны аартавышаан, боттарының сонуургаан айтырыгларын салып, амыр-шөлээн хөөрешкен. 

 Саң-хөө талазы-биле чугаалажып олургаш, кризис дугайында база оюп эртпээн. Малчыннарның сонуургаан айтырыгларының бирээзи ол. Ындыг берге байдалга бистиң чонувус таварышпас. Эртен даң бажындан, орай кежээге чедир мал кадарып чоруур малчыннар боттарын эът, дүк, сүт-биле хандыртынып ап турар. Оон ыңай барыын таланың муң малдыг малчыннары Алаш хемни кежир көвүрүгнү тургузуп бергенинге өөрүп четтиргенин илереткеннер. Ооң мурнунда аай-дедир көжүп турар малчыннарга хемни кежери берге турган болза, ам ында байдал чаарттынган. Чугаа аразында кааңнаашкынныг чайның уржуундан сиген-ширбиил багай үнгенин база келир кышка мал чемин көвүдедир белеткеп алырын, 2011 чылдың кыжынында харның улуг болганындан мал-маган одарже үнер арга чок база Мөңгүн-Тайгаже вертолет-биле мал чемин чедирип турганын, а мындыг байдалды катаптавазын Шолбан Валерьевич немей чугаалаан. 

 «Берге айтырыгларыңар-биле силерни арттырбас бис. Дуза хереглеп турар кижи бүрүзүнге дузалаар апаар. Бюджет акшазын чыггаш, мал чеминиң курлавыр фондузун тургузуп тур бис. Ынчангаш херек апарза, дилегден киириңер» - деп чугаалаан. «Мөңгүн-Тайгаже вертолет-биле мал чемин чедирип турганывысты сактырга кайгамчык. Ынчан хар дыка улуг турган. Мал кажаадан безин үнүп шыдавас. Ам ындыг чүүлдү катаптавас. Баш бурунгаар дыңнадыглар-биле алырга, Тывага ноябрь айда-ла 40 градус сооктар чедип келир» - деп Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

  Тываның кыжы дендии соок болур, малчыннар бо дугайын эки билир. Ынчангаш олар казыыр 50 градус сооктарга амдыгааштан эгелеп, кыштаг-хонажын септеп, малының чемин сөөртүп алганнар. Ыраккы Кара-Хөл суурнуң чурттакчызы Кара-кыс Хертек күскү айның бисти сагындырып турарын, кышка ам-даа белеткенир болза эки дээрзин, оон ыңай Тываның Чазааның бөдүүн чонга деткимчени көргүзүп турарынга өөрээн сеткилин чугаалаан.

  «Школачы тургаш, күзүн сиген белеткелинге дузалажып турган бис. Амгы үеде ол эки чаңчылдың уттундурганы хомуданчыг, уругларны күш-ажылга кижизидери-биле ону катап эгидер болза эки» —деп, Тываның Баштыңы немээн.

  Кара-Хөлдүң идепкейлиг хоочуну Кара-кыс Хертек чугаазын улаштырган: «Силерниң ажылыңар база чай чок, хөй-ле доктаал-саавырлар-биле ажылдаар. Ол хире чымыштыг иштиг-даа болзуңарза, бистерниң-биле ужуражып, чоннуң амыдыралынче сагыш-салып, чаартылгаларны кылып бергениңер дээш, чонумнуң өмүнээзинден четтирдим. Эртениң-не тургаш, бөргүм кеткеш, черим-дээримга чалбарып, шайым үстү-биле ыдамнап каар мен. Кара-Хөлдүң чурттакчыларының, бай-тайгажыларның мурнундан бистиң төрээн чуртувус амыр тайбың чоруурун күзедим. Тывавыстың оглу Сергей Шойгуга шупту чүве эки болзун. Чоок кижилеримге болгаш төрелдеримге чаагай күзээшкиннерни күзедим.

  Шынын чугаалап тур мен. Эки чүүлдерже кыйгы салыры – анаа-ла бир чүүл эвес-тир. Ол ак орукту ажыдып турар. Кара-Хөлдүң чонунга чазактың шиитпирлерин, хоойлуларын тайылбырлап, ону күүседир дээш тайылбырны чорудуп турар бис. Кижи бүрүзү шыдаар ажылын кылып чорзун деп чагыыр-дыр бис. Мен кудумчуга кижи бүрүзү-биле албан чугаалажыр мен, даянгыштыг-даа болзумза, мени чонум көдээ черниң депутадынга соңгуп алганы ол-дур. Бодумнуң пенсиямны үш удаа алгаш, аныяк кыстарның идииниң ээжектери малгашка ызыртынып чыдып калбазын дээш, сай довуракты төктүрген соомда, депутатка мени соңгуп алган. (өг иштинде каткы).

  Ырак-узак Кара-Хөлде Даштыг-Хөл, Ак-Кара-Суг, Арамай, Алаак, Делег-Хол, оон ыңай үш бичежек көвүрүглер бар, ам тос дугаары Алаш хемни кежир турупкан. Кара-хөлчүлерни бо хире деткип турар даргаларывыстың ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзедим» — деп, ол чугаазын дооскан. Кара-Хөлдүң чурттакчылары суурунуң чаарттынып турарынга өөрүп турар.

 Бай-Тайга-биле кожа чыдар Барыын-Хемчик кожууннуң Хөнделең сумузунуң баштыңы Ольга Монгуштуң чугаалап турары-биле, мурнуку чылдарга деңнээрге, Хөнделеңниң аныяктары мал ажылынче кирип турар. Ажыл чок олурарының орнунга оон туттунганы дээре дээш, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилели оларга улуг идигни берип турары кончуг эки. Бо төлевилелге киржип, бурунгаар чүткүп турар аныяктар бар. «Биске 4 миллион бичии ажыг рубльди аңгылаан, ооң-биле трансформатор тудуп алдывыс. Ынчап кээрге, электри чырыы чаа тудугларда коштунган. Хлеб быжырар, ыяш дилдирер бүдүрүлгелер тургустунган, ам чаа оран-сава тудуп алырын планнап турар бис. Оон ыңай күрүне деткимчезин алдывыс, суг-биле хандырылганы чедир кылыр бис» — деп, ол таныштырган.

  Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң дугайында база федералдыг чергелиг чугула айтырыгларны чурттуң найысылалынга барып чугаалажырын, оон ыңай каш катап чоруп тургаш, барыын таланың оруун федералдыг эрге-байдалче кииргенин, база ам-даа кылыр ажылдар бар, Кызылдың аэропортун чаартыр, Чадаананың төп эмнелгезиниң, найысылалдың ниити аарыглар салбырының тудугларынга акшаландырыышкынны камгалаар бис дээрзин дыңнаткан.

 Кара-Хөлдүң чурттакчылары чаңгыс чер-чурттуу Күжүгет Серээевич Шойгунуң чырык адын база сактып чугаалашкан. Ооң оглу Сергей Шойгу төрээн Тывазынга бердинген, чонунга ынак, бичии республиказын хөгжүдер дээш кызып, деткип турар.

  «Ол дээрге, тыва чоннуң төлептиг оглу-дур. Ачазының чурту — ус-шеверлер ораны Бай-Тайга бо. Ол — кайгамчык салым-чаяанныг, ховар кижи. Сергей Күжүгетович база чонар-даштан янзы-бүрү дүрзүлер чазаарынга дыка ынак. Ынчангаш Москва чоруурда өөреникчилерниң чонар-даштан чедир дооспааны ажылдарын ап алгаш, бодунуң мастерскаязынга ховар таваржыр хостуг үезинде ажылды төндүрзүн дээш бо-ла апарып мен» - деп, Шолбан Валерьевич чугаалааш, кара-хөлчүлерни өөрткен. 

 Ол солун чугааны Хөнделең сумузунуң чагырга даргазы Марианна Хомушку дыңнап оргаш: «Чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгуга бистиң чоннуң мурнундан байырывысты чедирип көрүңер. Ооң 7 томнуг «Урянхай. Тыва дептер» деп ному кайгамчык өөредиглиг, эртем олимпиадаларынга дыка дузалыг-дыр. Төрээн чуртувусту сайзырадып турар үлүг-хуузу улуг. Бистиң суурувуста аныяк чылгычылар хөй. Бир катап кылаштап чорумда, соомдан аъттыг оолдар келгеш, кыш берге болур, сигенни чедер кылдыр курлавырлап турар бис дээш, шаап чорупкан. Оон дыңнаарымга, бистиң Хөнделеңниң чылгычылары биле Эрги-Барлыктың оолдары каттыжып алгаш, малчыннарга дузалажыры-биле, сула тарып алган бооп турар. Суурда мал тудуп турар улус база хөй. Малының чемин белеткеп ап турарлар. Бисте электри чырыы, оът, мал, хлеб, шупту бар. Чүгле боттарывыстан хамааржыр» - деп, ол чугаазын дооскан. 

 Тываның Баштыңы шуптузун кичээнгейлиг дыңнааш, көдээ чоннуң күш-ажылга бердиниишкини дээш өөрүп четтиргенин илереткен. Кыш берге-даа болур болза, демнежип ажылдаарынче кыйгырган. «Бөгүн бодунуң хууда мал ажылындан аңгыда, ооң продукциязын болбаазырадып, рынокче үнүп, саарлыр дээш бурунгаарлаар» - деп чагаан.

 Мал ажыл-агыйының бизнезиниң келир үези – ниити күжениишкиннерни каттыштырып тургаш, адырның инфраструктуразын тургузуп, малчыннарга тускайлаттынган ачы-дузаларны көргүзүп, ветеринарлыг хайгааралдан эгелээш, эъттен, сүттен, дүктен болгаш алгы-кештен белен продукцияны бүдүреринге чедир ажылды чурумчудар. Шак ону холга ап алыр кижиге күрүнеден деткимчени бээр» - деп Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол-биле ажыт-чажыт чокка чугаалашкан. 

 Мал ажылынга конкурсче саазыннар долдуруп билир эвес, а езулуг ажылдаар кижилер херек дээрзин, республиканың баштыңы онзалап демдеглээн.