Тываның төлептиг бүдүрүкчүлери илереттинер

Россияның Сайгарлыкчы чорук хүнүнге тураскааткан неделя Тываның найысылалында бо хүннерде эртип турар. Ында кирген хемчеглерниң ажыл-чорудулгазында республиканың кожууннарындан биче болгаш ортумук сайгарлыкчы чоруктуң төлээлери хөйү-биле чыылган.

Тыва Республиканың Экономика яамызының медээзи-биле алырга, республикада 11878 сайгарлыкчылар бар. Ол дээрге республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинде үлүүн киириштирген 140 хире биче хевирниң, 1315 биче болгаш 20 хире ортумак бүдүрүлгелер база 10403 хууда сайгарлыкчылар-дыр. Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол оларның ажыл-чорудулгазынга чаа-чаа дилээшкиннерлиг чогаадыкчы сорулганы салып, «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин сүмелеп киирген. Ону республиканың кожууннар, сумуларының чурттакчылары улуг сонуургал-биле хүлээп ап, боттарының бизнес-төлевилелдерин боттандырары-биле чымыштыг ажыл-ишче кирген.

Май 24-те Сүбедей спорт өргээзинге 2013 чылдың кол сорулгазы Тыва Республиканың Баштыңы—Чазааның Даргазының Айыткалы-биле боттанып эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң бирги шилилгезин кылыры-биле Тываның Баштыңы баштаан хыналда комиссиязы ажылды чоруткан. Тываның экономиктиг сайзыралынга көскү идигни бээр болгаш сайгарлыкчы чорукту чаа деңнелче бедидер бо төлевилелге республиканың 17 кожууннарындан болгаш 2 хоорайындан сайгарлыкчылар шупту 93 төлевилелдерин камгалап турар.

Тываның шупту булуңнарындан келген аалчылар-биле долган спорт өргээзиниң залы кажангызындан каас-чараш дериттинген. Кожууннуң ат-сывын көскү кылдыр бижээн, хүн аайы-биле чурумнуг тургускан садыг-майгыннарда бүгү Тываның эң идепкейлиг сайгарлыкчылары барааннарын чадып, азып алган, оларны канчаар кылып бүдүргенин база кандыг онзагай шынарлыындан бээр тайылбырлап турар болду.

Ында чүнү чок дээрил? Ажылга, амыдыралга ажыктыг дериг-херекселдер, тыва национал идик-хеп, уран кылыглар, амданныг аъш-чем, ак чемден болбаазырадып кылган чигир-боова… Чоннуң чогаадыкчы болгаш сагынгыр-тывынгырын чүгле мактаар апаар. Моон Тываның эң-не онзагай ылгавыр демдээ болур делегей деңнелинче саттынар бараанны шилип тывары берге айтырыг. Ак, кара база бора тоолайлар, Бай-Тайганың чонар-дажын «диргизиптер» ус-шевер алышкылар, чүгүрүк аъттың бажын билир чүген-суглук, өгнүң дериг-херексели, даңгыналарның каас хептери, мал-маган ажаап база аңнап кедер эптиг «мойтак», каяа-даа ап чоруурунга белен суугу, сүттүң сарыг-суундан кылган чаагай мармелад, аржаан-эмниг дыштанылга черлериниң чижек-чуруу, тыва өгге дөмейлештир хевирлээн торттар, мөңгүнден шуткуп-сиилбээн эдилелдер, чывар-сооктан камгалаар хой дүгү чоорганнар дээш, чүү-даа бар.

Тыва Республиканың Баштыңы–Чазааның Даргазы майгын бүрүзүнде бараанын делгээн сайгарлыкчылар-биле ужуражып, төлевилелдиң онза-ажыын билип, ону деткипки дег кандыг аргалар, оруктар барын сайгарып чугаалашкан. Кожууннуң чагырга даргаларының талазындан бо төлевилелди бут кырынга тургузары-биле кандыг хемчеглер алдынганын база оларның даартагы үзел-бодал, саналдарын сонуургаан.

Делгелгениң киржикчилери, кайы-даа кожуундан келген сайгарлыкчылар удур-дедир санал-оналын үлежип, республиканың экономиктиг сайзыралынга кол сорук-күштү киирер «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң дугайында сагыш-бодалдарын бедик көдүрлүүшкүннүг илередип турду. Оларның чамдыктарының санал-бодалдары мындыг:

Мерген Анай-оол, Улуг-Хем кожууннуң чагырга даргазы:

— Кожуунда ажыл-ижин чаа эгелеп чоруур сайгарлыкчыларның төлевилелдерин деткип турар бис. Арга-ыяш болбаазырадыр, аъш-чем, чазаныр-даа бүдүрүлге черлери бисте бар. Ынчалза-даа бо удаада чаа төлевилелдерни идип үндүрерин шиитпирлээш, бо шилилгеже 13 төлевилелди киирген бис. Бир онзагай чүүл — тыва далганны саазын хапка ургаш, садып турар бис. Саазын экология талазы-биле арыг база далганны шыгый бээринден камгалаар. Оон ыңай бисте Сергей Спиринниң удуртканы «Ногаан» деп бүдүрүлге ажыттынган. Ол бистиң Саян-Шушенскиниң суг-электри станциязының суг шыгжамырының — далайның балыктарын тудуп, кадырып, ыштап, болбаазырадып турар. Өске кожууннарның бүдүрген барааннарындан дыка хөй солун чүүлдерни көрдүм: Өвүрнүң, Мөңгүн-Тайганың, Барыын-Хемчиктиң делгээн барааннарын онзаладым.

Пелеттер (янзы-бүрү хевирлиг одаар чүүл) деп одаар чүүлдү арга-ыяштың артынчыларындан кылып бүдүргенин сонуургадым. Килограмм пелеттер чартык литр суук кывар чүүлдү солуп болур.

Лариса Сат, Сүт-Хөл кожууннуң «Алдыы-Ишкин» көдээ ажыл-агыйы:

— Чоокта чаа Моолга барып, сүттен аъш-чем кылырын өөренип чордувус. Аңгы-аңгы кожууннардан 7 кижи төлээлеп бардывыс. Башкывыс Оюн Дэлгэр бодунуң хууда сүт-бараан фермазынга бистерни өөредип турду. Шупту чемнерни канчаар кылырын, ылаңгыя курутту, таракты кончуг эки көргүзүп берди. Шупту ажылдарны кылыры дөмей, чүгле чаңгыс бистиң хойтпак дээривис кефир ышкаш чемни моолдар тарак дээр чорду. Сүттен кылган чемнерни дыка хөйү-биле бүдүрүп турар бис. Сүт болбаазырадыр ажыл шүүттүг-даа болза, Сүт-Хөлдүң сүт кухнязының бажыңын берген, аңаа сүт болгаш сүттен кылган чемнерни болбаазырадып садып турар бис.

Саглай ТYлYш, Чөөн-Хемчиктиң Ийме сумузундан «Буян» бүдүрүлгези:

— Тыва далган биле чиңге тарааны чоокта чаа кылып бүдүрүп эгелээн бис. Бо чылдан тараа аймаан көвүдедир тарааш, тыва далганны, чиңге тарааны кылып бүдүрер сорулгалыг бис.

Маадыр Бурундукай, Бай-Тайганың Тээли сумузу:

— Дүктү чондан хүлээп алгаш, тускай станоктар-биле болбаазырадып, чоорту кидисти база салып эгелээн бис. Оон кидис болу бээрге, өг кидизи, энчек, суй белектер, чылыг хепти болгаш чонактарны даарап турар бис. Чондан чагыглар кирип турар. Бо бүгүнү кылыр дээш 5 кижи безин четтикпейн баар бис.

Сайгарлыкчыларның төлевилелдериниң шилилгезиниң бирги хүнү солун, диңмиттиг эрткен. Даартагы хүн оларның эгелеп алган ажыл-ижинге деткимчени эккээр дээрзинге идегээр апаар.

Республика чергелиг делгелгениң киржикчилеринге ТР-ниң Баштыңы-Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол байырны чедирип, оларның ажылының түңнелдерин көргеш, дараазында үнелелди берген: «Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым, эң-не эки шынарлыг «Тывага бүдүрген» барааннарны болгаш аъш-чем кылыгларын көвүдедир сорулгалыг угланыышкын-биле ажылдап чоруур сайгарлыкчыларга бо төлевилелди чарлаан. Тывага бүдүрген барааннарның кол-ла онзагай талазы – тус черниң арыг, чиг эдинден кылганы болур. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң боттаныышкыны-биле бараан бүдүрүп турар хамаатыларны деткип, олар-биле маңаа ужуражып, чугаалажыр дээн бодал-биле бо делгелгени эрттирген ужуру ол. Төлевилелге хамаарыштыр чугаалаар болза, кызымаа-биле ажылдап чоруур сайгарлыкчылар, боттарының янзы-бүрү кылыгларын болбаазырадып турар бүдүрүлгелерниң республикада көстүп келгени өөрүнчүг. Ырак-узак мөңгүн-тайгажылар черле онзагай-дыр. Боттарының азырап турар малының дүгүнден кылыгларны болгаш ак чемивис сүттен аңгы-аңгы аъш-чемни болбаазырадып, чонга садып-саарып турары көскү, илдең. Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми суурунуң бора-тоолайлары кижи бүрүзүнүң сонуургалын хаара туткан» — деп, демдеглээн.

Делгелгениң киржикчилери болгаш оларның делгээн барааннары хөй болган. Тываның Баштыңы ону кезип көрүп, бодунуң бүдүрген продукциязын делгээн сайгарлыкчы бүрүзү-биле чугаалашкан.

«Тыва Республикага бараан бүдүрерин сайзырадырынга тус чер бот-башкарылга органнарының ролю», «Бюджетке болгаш бюджеттен дашкаар фондуларга албан төлээр төлевирлер болгаш Тыва Республиканың экономиказында ажыт сектор», «Тыва Республикада көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин деткиириниң тургузуглары» «төгерик столдар» делгелгениң баштайгы хүнүнде эрткен.

Сайгарлыкчы чоруктуң неделязы-биле холбаштыр биче болгаш ортумак бизнестиң айтырыгларының база сайзыралының, оларга муниципалдыг эрге-чагырга органнарының деткимчезиниң дугайында дискуссия эрткен.

Бөгүн, май 25-те, делгелгениң ажылы уламчылаар, төлевилелдерни чыылганнарга чарлап көргүзери болгаш «Чаңгыс суур–чаңгыс бүдүрүлге. Старт –2013» республика делгелгезиниң ажыдыышкыны болур. Даараныкчы мастерлерниң, улусчу ус-шеверлерниң, IT специалистерниң, Моолдан келген специалистерниң мастер-класстары эртер.

Чаяна Чыкай.
А. Апыкааның тырттырган чуруу.
"Шын" солун № 59 2013 чылдың май 25, вторник.