Хамаарышпас Тываның үезинде эрге - хоойлу

Бистиң республиканың бут кырынга тургустунуп, бот-тускайлаң байдалды чедип ап турган үезинде артып калган төөгүлүг чүүлдерниң бирээзи болза, 1924 чылда кеземче-шүүгү херектери болур. Ында кеземче, негелде, күүселде, оон туржук, өг-бүле эргелерин кииргени солун.

Амгы күштүг болуп турар кеземче херектериниң 1924 чылдың ол кеземче-шүүгү херектери-биле дөмейлешкек чоруун көөрү амгы үеде солун болуп турар. Таңды-Тываның кодекизинде мындыг одуруглар бар: «Угаан-медерели четпес аарыг кижи херекти медерели чок тургаш, кылыр болза, ону шиитпес. Ындыг кижиге эмчи дузазын чедирер херек. Эзирип алгаш, херек үүлгеткен кижи ону медерелдиг-даа, медерел чок-даа кылыр болза, анаа кижини ышкаш кеземчеге онаар». Ол дүрүм ам-даа күштүг болгай: херек үүлгеткен кижиге эзирик болганы-биле дээш кандыг-даа келдерел көргүспес, ылаңгыя эзирик чорааш, орук шимчээшкининиң дүрүмнерин хажыдып, транспортту шын эвес ажыглаар болза, херекти харын-даа аартадырынга барымдаа болур. Бир эвес суд буруудаттырып турар кижини угаан-медерели баксыраанындан бодун алдынып шыдавас деп көрген болза, ону кеземче херээнге онаавас болгаш аңаа хамаарыштыр эмнээриниң албадал хемчээн алыр.

«14 хар чедир назылыг уругларны шиитпес. Оларга хамаарыштыр өөредилге черинче киирери-даа, албан черинче киирери-даа дээн ышкаш салдар чедирериниң хемчээн алыр» дээни бо үеде база чугула болуп турар норма-дыр. Шынап-ла, кижини 16 харлыындан эгелеп харыысалгага онаар кылдыр көрген-даа болза, 14 харлыында онаар чүүлдер база бар (өлүрүүшкүн, күштеп-күчүлээшкин, оор чорук, үптеп дээрбедээшкин, үреп тонаашкын болгаш өске-даа). Амгы үеде назы четпээннерге хамаарыштыр кижизидилгеге ужур-дузалыг албадал хемчеглерин ап турары чурум болган (оларны ада-иезиниң азы оларны солуур кижилерниң хайгааралынче дамчыдары азы хааглыг хевирлиг тускайжыттынган өөредилге-кижизидилге албан черинче чорудары).

1924 чылдың хоойлузунда мындыг одуруглар бар: «Бодун камгалангаш, кижини өлүрген таварылгада халдаан кижи камгаланып турган кижиже өлүрер сорулгалыг халдаанда, ол кижини шииткелден хостаар». Эргежок чугула камгалал кылганындан олче халдаан кижиге когарал чедиргенде, кем-херек үүлгедиишкини деп Россияның амгы Кеземче кодекизинде санавайн турар.

Кара-бажыңга олуртуп шиидериниң хуусаазы ындыг улуг эвес турган дээрзи солун. Ооң ындыг болуру чөп, чүге дээрге төөгүнүң ол үезинде кара-бажыңга олурары дыка берге, аңаа үр чурттаары болдунмас турган. 1924 чылдың хоойлузундан чамдык одуругларны чижек кылдыр көрээлиңер. Оларның аразында бөгүнде-даа чугула болуп хевээр арткан чүүлдер бар. Чижээ, кижини дора көргени, эзиртир суксунну хоойлуга чөрүштүр сатканы, мал оорлааны.

«33 параграф. 30 лаң (1921 чылда Тывага үндүрген акша. 1 лаң 1 рубльге дең турган) өртектиг өнчү-хөреңгини шоочазын үреп киргеш оорлааны дээш бир чыл хуусаада шыңгыызы-биле хоругдап, кара-бажыңга олуртур, бир эвес 30 лаңдан өрү өртектиг болза, шииткелдиң хуусаазын судтуң шиитпирлээнин езугаар узадыр».

«38 параграф. Албан-дужаалдыг кижиге бүзүрээн өнчү-хөреңгини чажыды-биле доктаамал шиңгээдир болгаш оорлаар чорукту боду хууда үүлгеткен болза, 3 чылдан болгаш оон-даа өрү хуусаада кара-бажыңга шиидер».

«39 параграф. Оорлап алганы билдингир өнчү-хөреңгини биле тура садып алыр болза, буруулуг кижилерни чартык оор деп санап шиидер. Кижини эттеп тургаш, хүндүскү үеде мал-маганны болгаш өнчү-хөреңгини былаап аппаар болза, 3 чылдан болгаш оон-даа өрү хуусаада кара-бажыңга шиидер».

«41 параграф. Өнчү-хөреңгини болгаш мал-маганны үптеп тонавышаан каржы өлүрүүшкүн херек кылыр болза, дээди хемчег-биле шиидер».

«47 параграф. Оваарымча чогундан өлүрүүшкүн кылган болза, 1 чыл болгаш оон өрү хуусаада кара-бажыңга олуртуп шиидер».

«48 параграф. Аас былаашкаш база содаалашкаш, өлүрүүшкүн кылыр болза, 3 чыл хуусаада хоругдалга кара-бажыңга шиидер».

«49 параграф. Оорну тудуп турда ол холунда боолуг азы өске чепсек тудуп алган удурланып турда өлүрүп каар болза, шиитпес, удурланыышкын кылбаан оорну өлүрер болза, бир чылда кара-бажыңга олуртуп шиидер».

«53 параграф. Күрүне эм-таңы туткан эмчи кижи аарыг кижиге дуза чедирбес болза, бир чыл хуусаа дургузунда кара-бажыңга шиидер.»

«55 параграф. Ниитилелге болгаш чамдык хамаатыларга хамаарыштыр сөс-биле хөй-ниити черлеринге дорамчылал кылыр болза, алды ай болгаш оон-даа куду хуусаага кара-бажыңга хоругдаар».

«56 параграф. Назы четпээн уруглар-биле эр-херээжен чорук кылыр болгаш оларны олче күткүүр болза, 3 чыл хуусаада кара-бажыңга олуртуп шиидер. Күш ажыглап тургаш, назы четпээн кижини күштээр болза, бир чыл хуусаада кара-бажыңга шиидер. Назы четпээннерни элээн каш кижи күштээр болза, ийи чылда кара-бажыңга олуртур».

«60 параграф. Эрге-чагырганың хемчег албаанындан болгаш күрүне албан-дужаалынга томуйлаан кижиниң харыысалга чок болганындан күрүне өнчүзү үрегдээшкинге таварышкан болза, бир чыл дургузунда кара-бажыңга шиидер, үүлгедиишкинни барымдаалааш, ол шииткелди чиигедип болур».

«64 параграф. Хоойлуда хораан эзиртир суксунну тараадан, далгандан, кат-чимистен болгаш өске-даа чүүлдерден белеткээр, ижер болгаш садар болза, бир чыл хуусаа дургузунда албадал ажылдарга шиидер».

«78 параграф. Хээли алганы дээш албан-дужаалдыг кижини бир чыл болгаш оон-даа хөй хуусаада кара-бажыңга олуртур. Хээлини күрүнеже хавырар».

1924 чылдың кеземче-негелде хоойлузу чүгле ниитилелге айыылдыг үүлгедиглер-биле холбашкан херектерни эвес, өг-бүле харылзааларын, чижээ, ашак-кадайның азы өгленчип турарларның өнчү-хөреңгизин үлештирери-биле холбашкан херектерни база сайгарып турган.

Хоойлунуң 82 парагравында «ашаа кадайын азы кадайы ашаан кагганда өгленчип тура бо-даа, өске-даа таланың эккелгени өнчү-хөреңгизин оларга дедир эгидер. Өө болгаш оларның кады чурттап турган үезинде садып алганы өнчү-хөреңгизи уругларга онаажыр болгаш уругларның чурттап арткан черинге артар. Уругну кудалап келгеш, бергени эт-севин, мал-маганын өөнүң ээзи оларны берген кижилеринден дедир алыр» деп айыткан.

Амгы үеде күштүг болуп турар Россияның Өг-бүле кодекизинде ол чурум хевээр арткан, өгленир мурнунда ашак-кадайның кады эдилеп турган өнчүзү тус-тузунуң өнчүзү апаар. Кады тыпкан өнчү-хөреңгизин канчаарын өске арга-биле шиитпирлеп турар. Өг-бүле кежигүннериниң ниити өнчү-хөреңгизин оларның аразынга дугуржулга езугаар азы маргылдаалыг болза, суд шиитпири-биле үзер. Назы четпээн уругларының хуу хереглелдеринге ажыглаар өнчү-хөреңгизин (хеви, идии, школа болгаш спорт херекселдери, хөгжүм херекселдери, номнар болгаш өске-даа чүүлдер) үлегге киирбес болгаш уругларның артып калыры кижизинче дамчыдар. Ол ышкаш назы четпээн уругларының адынга салып турган акшазы база үлеттинмес.

«Ашаа өлген, ажы-төлү чок болза, ашааның өнчү-хөреңгизин кадайы ооң адазынга болгаш иезинге үлештирип бергеш, кайнаар-даа чоруп болур. Бир эвес олар чок болза, бүгү өнчү-хөреңги аңаа артып каар. Кажан дүгдээшкин чоруп турар үеде оларның кайы-бирээзи мөчүүр болза, дүгдээшкинге үндүрген когаралды кымдан-даа тыртпас» — деп 1924 чылдың хоойлузунда чугаалап турар.

Россияның амгы эрге-хоойлужудулгазында «дүгдээшкин», «кудалаашкын» деп чүүлдерни өг-бүлениң херээ кылдыр ажыглавайн турар. Россияның Өг-бүле кодекизинге дүүштүр өг-бүле тударының негелдези болза, назы-хар четкен эр болгаш херээжен кижилерниң бот-боттарының аразында эки тура-биле өг-бүле тударының керээзи болур.

Ынчангаш аныяк, чоокта чаа бот-догуннаан республика улам ыңайгы чаартылгаларга эргежок чугула эрге-хоойлу баазазын тургузуп ап шыдаан дээрзин бо чүүлдер херечилеп турар.

Айрана Ховалыг,
Тыва Республиканың Юстиция херектериниң талазы-биле яамызының консультантызы.

Чурукту В.П Ермолаев 1943 чылда тырттырган