"Наадым - 2013" - чараш дерээн өглер мөөрейи

Бай-байлак малчын Тывавыстың кол каасталгазы өг-ле болгай. Ак-ак өглерни көктүг-шыктыг, алгыг-делгем чайлагларга дистиништир типтерге, кайы хире чараш ийик. Ындыг чайлагларның бирээзи ыр-шоорда кирген Тестиң Калдак-Хамар арттың кыры Оргу-Шөл-ле болгай. Өглеривис чокка байыр-найыр өң-чүзүн чок ышкаш апаар. «Наадым-2013» хүннеринде Оргу-Шөлге өглерни чыскаай тиккен. Бир эвес оларны майгыннардан элээн ондаан тиккен, чоогунга машина-балгат тургуспаан болза, оон-даа чараш болур ийик. Эң ылаңгыя «Тулган өг-2013» дээш тыва национал өг көрүлде-конкурузунга киириштирер дээн өглерни.

Республиканы көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы Сергей Оюн баштаан комиссияның кежигүннери араттарның өглерин кезип, өг ээлериниң ак чеминиң дээжизин амзап, өглерниң иштики-даштыкы каасталгазын магадап, кайы өг өскезинден ылгалдыгыл, онзагай чүүлү чүл деп тодарадып чоруп турар аразында бис чон аразынче кирип, Наадымның аалчылары-биле ужуражы кааптаалыңар.

«Наадым-2013» байырлалының киржикчилеринге, аалчыларынга республиканың кожууннарының бот-тывынгыр артистериниң концертин сонуургап көргеш, Чаа-Хөл кожууннуң араттарының Наадымга тип алган өөнче бакылай бергеш, шаандан бээр таныырым малчынга ужуражы бердим. Эрткен чүс чылдың 70-90 чылдарында Чаа-Хөл районнуң «Найырал» совхозтуң мурнакчы малчыны Адыйаа Монгушевна Чатпактың ат-алдары Тывага диңмиреп турган болдур ийин. Ажыл-ижинге кызымак кижилерни ол шагда депутатка база депшидер. Адыйаа Монгушевна 1985 чылда Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң депутадынга соңгуттургаш, соңгукчулар чагыгларынга чылдагааннап, депутат эрге-хүлээлгезин ажыглап, төрээн чурту Булуң-Терек суурнуң амыдыралынга, социал-экономиктиг хөгжүлдезинге херек акша-төгерикти республика бюджединден сө тыртып эккеп-даа чорду ийин. Бүгү чуртта ышкаш, «Найырал» совхоз хоозурап дүжерге, малчын кайын тоор ийик, Адыйаа Монгушевна хууда малын көвүдедир азырап өстүрүп эгелээн. Ам ооң малының бажы көвүдээн, а ол боду, Чаа-Хөл хамаанчок, республиканың хөй малдыг араттарының санынга кирген. 2008 чылда Адыйаа Чатпакка «Тыва Республиканың алдарлыг малчыны» деп атты тывыскан. Ооң ажыл-ижин сонуургап көөрүмге: «Мал-маган хүр кыш ашкан. Амгы үеде Адыр-Бажы чайлагда каш малым семирти одарладып чыдыр мен. Бөгүн кол ажыл — сиген-ширбиишти келир кыжын малга четчир кылдыр кезип белеткеп алыры» -- деп, ол чугаалады. Байырлал шинчи киир кеттинген аратты чурукка тырттырып алдывыс.

Наадымның оюн-тоглаазын, садыг-наймаазын сонуургай кааптаалыңар.

Тыва улус шаг-төөгүден бээр үш мөөрейлиг чораан – хүреш, аът чарыжы, ча адары. Өглерден ырак эвесте ча адыкчылары баг адып маргыжып турлар. Олар, тыва тоолдарның маадырлары экер-эрес эрлер дег, тевенениң үдүн өттүр адар чыгыы адар улус болду. Бо маргылдааның киржикчилери колдуунда Улуг-Хем биле Таңды кожууннардан, Кызыл хоорайдан ча адыкчылары деп, кол судья Виктор Саржат-оол дыңнатты. Оларның аразында делегей чергелиг чемпионнар Елена Достай, Михаил Оюн база бар. Бедик мергежилдиг бо спортчуларга баг адары белен эвес дээрзи Михаил Оюннуң канчаар адып турарындан илдең болду. Баг адарының аяны бир аңгы, чалар база амгы үениң эки шынарлыг чалары эвес. А бир эвес олар бар-даа болза, баг адар маргылдаага оларны ажыглаарын чөпшээревес. Эң хөй кежигүннерлиг команда Кызыл хоорайның командазы. Ча адарынга мергежили бедээн, Россия чергелиг маргылдааларның киржикчилери, ча адарынга спорт мастеринге кандидат атты камгалап алган спортчулар бар. Олар дээрге республиканың аныяктарының чыынды командазының кежигүннери: Чаяан Монгуш, Чайран Доржукай, Айраш Доржу дээш, өскелер-даа. Моолдуң Сенгел тывалары база ча адарынга киржип келген болдулар. Наадыл Сүрүн Моолдуң күрүнениң чаа адыкчызы деп аттыг кижи болду. Чидиг демиселдиң түңнелинде херээжен ча адыкчыларының аразынга бирги черни Таңдының Дүрген суурдан Чодураа Оюн чаалап алган, ийиги болгаш үшкү черни Даң-Хаяа Оюн биле Сырга Сарыг-Доңгак тус-тузунда ээлээннер. Эр улус аразынга баг адарынга Наадымның ийи дакпыр чемпиону Чаяан Монгуш бо удаада база катап чемпионнаан. Кызыл хоорайның командазының кежигүнү Евгений Ондар — ийиги черни, Шагаан-Арыг хоорайдан Владимир Очур үшкү черни чаалап алганнар.

«Наадым-2013» ярмарканы «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң киржикчилериниң садыг делгелгези каастаан. Өг ыяжындан эгелээш, чонар-даштан чазаан кылыгларга чедир ында делгээн. Ус-шеверлерниң янзы-бүрү материалдардан кылган белектерин чон аажок сонуургап, садып ап турду. Тожудан келген Эдуард Севээнович Лопааның буур, сыын, хүлбүс мыйыстарындан кылган иви, аът, сыын дээш, өске-даа дириг амытаннар дүрзүлери бир янзы кылдыр көстүр. Мөңгүн-Тайганың сураглыг ус-шевери Байлак Хертектиң шээр малдың кажык, ээгилери, чүстеринден кылган бичии ынай игили дээш, өске-даа белектери онзагай. Шээр мал чарыннарында судурларны чараштыр бижип каан – оларны кижи бодунга ап чоруурга, чорук-херек судурда номнап кааны ышкаш чогуй бээр деп, бо мастер тайылбырлаар чорду. Хөй кижилер ол чарыннарны садып алган – оларның ажыл-үүлези Наадым үезинде чогаан-на боор оң.

Айлаана Ондар — Кызылдың уран чүүл училищезиниң доозукчузу. Ооң чогаадыкчы салым-чаяаны биле сайгарлыр арга-хоргазы чаа-ла сайзырап кел чоруур чурукчу. Айлаананың кылган чүзүн-бүрүн белектерин, эң ылаңгыя кидистен кылган адыг, аът дээш, өске-даа ойнаарактарын ада-иелер уруг-дарыынга күзелдии-биле садып берип турдулар. Чугаладыр эттеп каан кешти бичежек хана-карактарга хере тырткаш, чуруп каан чуруктары база чараш.

Ус-шеверлерниң ажылдарын шилий көрүп, оларның ат-сывын, телефоннарының дугаарларын бижип ап чоруур аныяк оол биле уругга таваржы бердим. Ооң чылдагаанын сонуургап айтырарымга, ус-шеверлерниң кылган ажылдарын Интернет-магазин таварыштыр садар төлевилел чогаадып алган аныяктар болду. Ажыл-херек чүгле төлевилел чадазында дээш, боттарының ат-сывын-даа адавайн, тода тайылбыр-даа бербейн бардылар. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң ачызында делгелгелер удаа-дараа болуп турар апарган, ол делгелгелерге тыва национал аян-биле ажылдап турар ус-шевер кижилер-биле таныжып алыр аргалыг болганын чугааладылар. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң ады чаңгыс суур-биле кызыгаарлаттынган-даа бол, алыс утка-шынары оон оранчок алгыг, тывынгыр-сагынгыр ажыл-ишчи кижилерге боттарының ажыл-херээн эгелээр азы сайзырадыр арганы берип турар апарганы бо чижектен илдең-дир. Тываның Баштыңының саналдаан төлевилели эриин оранчок ашкан, улам-на алгып бар чоруур-дур.

Тываның эң шыырак хоочун мөгелериниң хүрежи көрүкчүлерге дыка сонуурганчыг болган. Чөөн-Хемчик кожууннуң шыырак, хоочун мөгези Вячеслав Ондар, Өвүрнүң мөгези Владимир Ооржак, Тыва Республиканың Арзылаң мөгелери: Амир Монгуш, Маадыр Монгуш дээш, чон аразынга ат-сураа билдингир хоочун мөгелер аңаа киришкен. Амир Монгуш биле Маадыр Монгуштуң кайы-бирээзи шүүр боор деп көрүкчүлер догааштырып турганнар. Хоочун мөгелерниң ачыр-дачыр хүрежиниң түңнелинде чоннуң ынак мөгези Маадыр Монгуш шүүлген, Өвүрнүң мөгези Владимир Ооржак үжүүрлешкен. Арзылаң мөге Амир Монгуш Маадыр Монгушка октаткаш, үшкү черни ээлээн. Шүгген мөге Маадыр Монгуш биле үжүүрлешкен мөге Владимир Ооржак шаңнал акшаларын чединмес өг-бүлелерниң уруг-дарыынга дуза кылдыр бээрин хамык чон мурнунга чарлааннар.

«Наадым-2013», Тес-Хем кожууннуң тургустунганының 90 чылынга база бурунгу Тываның найысылалы Самагалдайның 240 чылынга тураскааткан байырлыг хуралга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Наадымның киржикчилеринге, малчын араттарга, Тес-Хем кожууннуң чонунга болгаш бүгү Тываның чонунга каш дапкыр байырлалдар таварыштыр байырны чедирип, ажыл-ишке чедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгага аас-кежикти күзээн. Тываның Баштыңы бодунуң байырлыг чугаазынга малчын араттарны республиканың экономиказының кол кижилери деп адаан.

Байырлыг хуралга Тываның Баштыңының Чарлыктарын чон мурнунга кыйгырып, Тываның Баштыңының бедик шаңналдарын республиканың көдээ ажыл-агыйының шылгараңгай ажылдакчыларынга тывыскан. Чижээлээрге, Тываның Баштыңы-Чазак Даргазының Хүндүлел бижии-биле Тес-Хем кожууннуң «Чодураа» күрүне бүдүрүлгезиниң мал эмчизи Менди Сиириповна Самдаракты, Таңды кожууннуң Межегей сумузунда хууда дузалал көдээ ажыл-агыйның кадарчызы Геннадий Самбууевич Монгушту, Тес-Хем кожууннуң «Белдир» хереглекчилерниң көдээ ажыл-агый кооперативиниң удуртукчузу Маадыр Коминаевич Коданмайны дээш, көдээ ажыл-агыйга шылгараңгай ажылдаан өске-даа кижилерни шаңнаан.

Көдээ ажыл-агыйга ачы-хавыяазы болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш «Тыва Республиканың алдарлыг малчыны» хүндүлүг атты Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы сумузунда тараачын-арат ажыл-агыйның удуртукчузу Буян Чангаевич Ондарга, Өвүр кожууннуң «Адарган» муниципалдыг бүдүрүлгениң малчыны Эртине Мөңгүн-оолович Ооржакка тывыскан.

«Нацияның шылгараңгай кижилери» төлевилел езугаар көдээ ажыл-агыйга шылгараңгай ажыл-ижи дээш «Күш-ажылчы шылгарал дээш» Хүндүлел медальды Бай-Тайга кожууннуң «Бай-Тал» бүдүрүлгениң мал эмчизи Сергей Иргитович Аракчаага, кол зоотехниги Ксения Хертековна Делгерге тывыскан.

Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының, Тес-Хем кожуун чагыргазының шаңналдарын база күш-ажылдың мурнакчыларынга тывыскан.

«Тулган өг» деп өглерниң көрүлде-конкурстуң түңнелдерин байырлыг хуралга чарлаан. Көрүлде-конкурска ажыл-агыйларның кандыг-даа хевириниң малчыннары боттарының чаа кылган өглерин киирип болур, оларның иштики-даштыкы дерилгези национал тыва езу-чаңчылдарга дүүшкен боор ужурлуг. Конкурска киирген өглерниң шынарынга, каасталгазынга, дериг-херекселинге, эт-севинге негелделер дыка шыңгыы. Ол негелделерге өөнүң шынары эң дүүшкен малчыннар Сүт-Хөл кожууннуң «Амык» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң малчынннары Хайныкай Агарганович биле Авера Олеговна Ооржактар болган. Өглерниң көрүлде-конкурузунга тиилелгези дээш малчын өг-бүле 70 муң рубль акша-биле шаңнаткан. Бо өг-бүле көрүлде-конкурска киирген өөн аалынга келген аалчылар хүлээп алыр, студент уруг-дарыы чайгы дыштанылга үезинде чурттаар өө кылдыр ажыглаар бодап кылганнар. Чылдың чылыг өйлеринде чазаглап, чайлаглап көжер-дүжер өө бир аңгы.

«Наадым-2013» байырлалдың оюн-тоглаазы, дискотеказы-биле доозулган.

Шаңгыр-оол Монгуш.
Чуруктар авторнуң болгаш Айдың Кууларның.

"Шын" солун