Харон Амерханов: «Тыва хой – бриллиант»

Эрткен неделяда Тывага РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының мал болгаш уксаажыдылга ажыл-агыйларының департаментизиниң директорунуң оралакчызы Харон Адиевич Амерханов аалдап кээп чораан. Республиканың мал ажыл-агыйында уксаажыдылга хемчеглериниң амгы үениң негелделеринге дүүштүр чорудулгазын хынап көөрү Х.Амерхановтуң Тываже үнүүшкүнүнүң кол сорулгазы болган. 

Ол апрель 17-де Эрзин кожуунда «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативтиң малчыннарының аалдарынга чедип, оларның ажыл-ижин сонуургап, таныжып көрген. 

Апрель 17. Мал ажыл-агыйының талазы-биле чүгле Тывада эвес, оон дашкаар черлерде билдингир малчын, ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунда «Мөңген-Бүрен» КУБ-туң удуртукчузу Өшкү-Саар Ооржактың «УАЗ» маркалыг автомашиназынга олурупкаш, Эрзин кожуунче хаптывыс. Мурнувуста машиналарда Москвадан аалчывыс Харон Амерханов, ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Сергей Огнев, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды Самойлов Монгуш дээш, оон-даа өскелер халдып чорлар. Кызыл хоорайдан үнүпкеш-ле, орук кыдыы дургаар хой, өшкү, инек, чылгы малдың эртенги одарда таваар оъттап чоруурун көрдүвүс. Ол дугайында Х.Амерханов мынча деп чугаалады: «Назыным иштинде чаңгыс черге бо хире хөй мал-маган көрбээн мен. Тулган-дыр!». Таңды кожууннуң чойган-пөштүг девискээрин эрткеш, чаа дүшкен хар-биле шыптынган Тес-Хемниң Калдак-Хамар артының тайгаларын артывыска каап, Эрзин кожууннуң карак четпес ховуларында чоруп ор бис. Оргу шөлдерде чашкан ааржы дег мал-маган хостуг, чоргаар оъттап чорлар. 

Часкы хүннүң херелдеринге арын-шырайы хүрертир дадыга берген, шыва тоннуг кадарчы акый чылгы малын суггарары-биле Эрзин хемче углап бар чор. Удатпаанда Аян, Азияна Хорлууларның коданынга чоокшулап келдивис. Аныяк малчын өг-бүле келген аалчыларны улуг өөрүшкү-биле уткуп, өг иштинче чалады. Сүттүг изиг шайны аартап, тыва чемни чооглап ора, Харон Адиевич-биле өгнүң ээлери ажыл-агыйжы чугааны кылдылар. Х.Амерханов: «Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол болгаш ооң командазы уксаажыдылга ажылынче шыңгыы кичээнгейни салып турары дыка эки-дир. Уксаажыдылга ажыл-агый бүрүзүнге хамаарыштыр компьютер-техника-биле шүмнеттинген, тускай специалистер Көдээ ажыл-агый яамызында, регион удуртулгазының хайгааралы-биле ажылдап, мал-маганның электроннуг санаашкынын чорудуп турар. Оларның ачызында уксаалыг мал дугайында долу медээлерлиг баазаны тургузуп, ону улам сайзырадыр ажыл-иш кидин түлүк. Россия Бүгү-делегейниң садыг-саарылга организациязының (ВТО) составынче кирген болгай. Ынчангаш 2014-2016 чылдарда шупту малдың баш санын четчелээри — электроннуг саннаашкын хевиринче шилчиир. Мал-маган кижилерниң хереглелдерин хандырардан аңгыда, янзы-бүрү аарыгларның нептередикчилери база болур. А чоннуң кадыы дээрге ниитилелдиң эң чидиг айтырыгларының бирээзи. Электроннуг санаашкын баазазының дузазы-биле аарыг мал доктаамал хайгааралга турар. Ол ышкаш аарыгны болдурбазының баш удур хемчеглерин чорудары көңгүс белен апаар. Бо арганы делегейниң хөй-хөй чурттарында ажыглап турар. Ону бодап, ылаңгыя бурун шагдан тура амыдыралы мал ажыл-агыйы-биле холбаалыг тыва чоннуң чуртунга, Тыва Республикага бо ажылды дүрген чорудары чугула. Ол ажылды 1,5-2 чыл дургузунда доозары чогумчалыг. Чүгле ынчан малдың уксаазын, ооң бүдүрүмчелиин бедидер, дагын бүдүрүлгени экижидер, чемгерер, мал-маганны өстүрүп ажаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузар, уксаажыдылга ажылынга чаа-чаа аргаларны, технологияларны ажыглаар дугайында айтырыгларны чугаалажып болур» — деп чугаалады. Аян биле Азияна Хорлуулар Х.Амерхановтуң чугаазын кичээнгейлиг дыңнап, сонуургаан айтырыгларын салды. Оларның 350 баш хураганнарында электроннуг чиптерни быжыглаан. Аныяк малчыннар дагдынган ажыл-ижинге бердинген, кылдыныг бүрүзүн онза харыысалгалыг болгаш кичээнгейлиг күүседир улус деп «Бай-Хөл» СПК-ның удуртукчузу Эртине Банзай чугаалаарга, Харон Адиевич мынчаар немеди: «Малчыннарның күш-ажылга ынакшылы, шилип алган мергежилинге кызыгаар чок бердингени улуг хүндүткелди оттурар-дыр. Тыва Республиканың кайгамчыктыг агаар-бойдузунуң таарымчалыг байдалдары болгаш быжыг, туруштуг, бергелерге торулбас шак мындыг малчыннар турда уксаажыдылга ажылы хөгжүлдени ыяап алыр. Шыны-биле чугаалаар болза, Тывада байдал мээң манап турганымдан эки-дир, ынчалза-даа чедер-четпес чүүлдер бар, кылыр ажыл хөй. Ону үе-шаанда күүседири чугула». Хорлууларның кажаазында эрткен чылгы хураганнар оларны үглээн хөй кижилерден сестип, ыңай-бээр маңнажырга Харон Адиевич оларны чаптап, дараазында чүүлдү чугаалады: «Мен база бо аныяк малчыннар дег, малчын-дыр мен. Бичиимден тура хой сүрүп өскен мен. Күш-ажылчы намдарым база көдээ ажыл-агый-биле сырый холбаалыг. Ынчангаш делегейниң кайы-даа булуңунда тыва болгаш карачаев хойлары ышкаш ховар, тускай хойлар чок деп, оларны хой ажыл-агыйының «бриллиантылары» деп бүзүрелдии-биле чугаалап тур мен. Ону барымдаалап, тыва уксаалыг хой ажыл-агыйын быжыг тудуп, ону сайзырадыры кол сорулгаларның бирээзи деп катап база демдеглекседим». Харон Адиевич аныяк малчыннарга үре-түңнелдиг кады ажылдажылганы, чымыштыг ижинге чедиишкиннерни күзевишаан, РФ-тиң Көдээ ажыл-агый яамызының, департаментиниң талазындан боттуг дузаны көргүзүп, черле деткиир дээрзин дыңнаткан. Аалдың ээлери-биле байырлашкаш, кижи кайгап ханмас чараш Тере-Хөлге барып четтивис. Аңаа аалчыны Тес-Хем кожууннуң чылгычызы, «Ирбис» кооперативтиң удуртукчузу Валерий Белчит уткуп, хүлээп алды. Эвилең-ээлдек, хүндүлээчел Валерий Чолбаевич Харон Амерхановка тыва эр кижиниң идик-хевин белек кылдыр сөңнээрге, Москвадан аалчы ону дораан кедип алды. Чечен сөөктүг, тыва хептиг эр кижи талыгырже бодамчалыг көрүп алгаш, Тере-Хөлдүң элезинниг эриин дургаар чоргаар базыптарга, онзагай-ла болчук. Агаарлаашкын соонда ажыл-ишчи чугаа, мал ажыл-агы­йының чидиг айтырыгларының сайгарылгазы уламчылаан. Ужуражылгалар-биле байлак хүннү Харон Адиевич мынчаар түңнеди: «Тываның чону канчаар-даа аажок хүндүлээчел, сагыш-сеткили арыг-чаагай, эвилең-ээлдек улус-тур. Оларга акша-хөреңги талазы-биле ачы-дуза херек-даа болза, бир дугаарында, эрге-чагырга органнарының талазындан ажыл-агыйга чөптүг, шынныг хамаарылга-ла турза, улам кызымаккай ажылдаар кижилер-дир деп билдим.

    Эң-не кол чүүл — тыва чон бодунуң төрээн дылын, езу-чаңчылдарын хумагалап арттырып алган. Ону магадап ханмас-тыр мен. А ол дээрге-ле Тыва Республиканың моон-даа соңгаар сайзыралының, быжыг үндезин-дазылының демдээ болур. Мал ажыл-агыйы тыва кижиниң амыдыралында бирги черни ээлеп турар. Ынчангаш ол талазы-биле ужур-дузалыг, ханы ажылды чорудар бис». Харон Адиевичиниң чаагай келир үеге бүзүрелдиг чугаазы аңаа турган кижилерниң хей-аъдын, ажыл-ишчи хөөнүн улам көдүрген. Х.Амерханов көдээ ишчилерге эки күзээшкиннерни йөрээгеш, Кызыл хоорайже аъттаныпкан. А дараазында хүнде Сүт-Хөл кожууннуң малчыннарынга аалдап четкен. 

Азияна Тау.

 "Шын" солун