07.05.2013
Кандыг-даа чурттуң Yндезин Хоойлузу ооң күрүне болгаш ниитилел тургузуун, соңгулда чурумун, эрге-чагырга болгаш удуртуп-баштаар органнарының тургузуун, ажыл-чорудулгазын, хамаатыларның эргелерин, хосталгаларын болгаш хүлээлгелерин тодаргайлап айыткан документ болур.
Күрүнениң бүгү хоойлужудулгазы ооң Конституциязынга дүүштүр тургустунар. Россия Федерациязының соңгулдалары РФ-тиң Конституциязынга, соңгулда хоойлужудулгазынга, РФ-тиң субъектилериниң конституцияларынга, хоойлуларынга үндезилээш, белеткеп эрттирип турар. Референдумнар болгаш хостуг соңгулдалар – чоннуң эрге-чагыргазының дорт, дээди илергейлээшкини болур деп, РФ-тиң Конституциязында айыткан. Бүгү соңгулда хоойлужудулгазында чурттуң Конституциязы үндезин болур, ында айыттынган норма-чижектерден бичии-даа каржып болбас ужурлуг.
Ол ышкаш бистиң чурттуң Yндезин хоойлузунда кижи болгаш ооң эргелери, хосталгалары онза, дээди үнелиг чүүл деп тодаргайлаттынган. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, кижиге хөй чүве-даа херекчок ышкаш: эртем-билиг, эки ажыл, акша-шалың, чурттаар оран-сава, эки кадыкшыл, айыыл чок чорук, тайбың ажыл-иш, ажы-төлдүң келир үези чырык, чедимчелиг, аас-кежиктиг болурун күзээр бис. Ол бүгү кижиниң чырык черге чогумчалыг, езулуг Кижи кылдыр чурттап эртеринге күрүнениң талазындан деткимче, таарымчалыг байдалды тургузар хүлээлгези-дир.
Тыва Республиканың Конституциязының сөзүглели мындыг домактар-биле эгелээн:
«Бистер, Тыва Республиканың хөй национал чону төөгүнүң чаңчылдарынга даянмышаан; бистиң чаңгыс ада-чурттугларывыстың мурнуку, амгы болгаш келир үедеги салгалдарының мурнунга бедик харыысалганы медереп билбишаан; Тыва Республиканың тускай догуннаан күрүне езу-төрезин катап тургуспушаан; демократтыг ниитилелдиң хөгжүлдезиниң бүгү-ниити хүлээп көрдүнген делегей принциптерин сагывышаан; Тыва Республиканың хамаатыларының эрге-ажыын болгаш тура-соруун илергейлевишаан, бо Конституцияны хүлээп алгаш, ону Тыва Республиканың Yндезин Хоойлузу кылдыр чарлап тур бис». (1993 чыл. Октябрь 21).
Тыва Республиканың ынчангы Конституциязын (Yндезин Хоойлузун) Тыва Республиканың Дээди Совединиң чедиги чыыжының ээлчег чок сессиязынга 1993 чылдың октябрь 21-де хүлээп алган турган. Оон бээр он ажыг чылдар эрткен, чурттуң күрүне тургузуу, политиказы, экономиктиг байдалынга улуг өскерлиишкиннер болгулаан. Ниитилелдиң хөгжүлдези, политиктиг күштери болгаш чуртта, республикада тургустунган байдалдың негелдезинге дүүштүр Yндезин Хоойлуга өскерлиишкиннерни киирген. Чижээ, номчукчу сактыр боор, Улуг Хуралдың ийи палаталыг 160 хире депутаттарлыг тургузуундан ойталааш, 32 депутаттыг Дээди Хуралды тургузар дугайында 2010 чылдың октябрьда шиитпир хүлээп алган. Оон-даа өске эдилгелер, немелделер Конституцияның шынарын улам бедидип, ында айыткан чүүлдерде улустарның эрге-ажыын камгалавышаан, күрүнениң хоойлулары бот-боттарынга болгаш чурттуң Yндезин Хоойлузунга удурланышкак болбазын чедип алыр сорулгалыг база хамаатыларның эргелерин болгаш хосталгаларын кызыгаарлавазын магадылап турары-биле онза чугула ужур-дузалыг Хоойлу бооп турар.
2001 чылдың май 6-да бүгү чоннуң референдуму таварыштыр чаа чүүлдер, эдилгелер кирген Конституцияны хүлээп алган. Ук соңгулдаларга чоннуң 61,32 хуузу киришкен. Оларның 80,32 хуузу «ийе» деп бадылаан, «удур» деп шилилге кылган улустуң көргүзүү 17,21 хуу болган. Хамааты кижиниң төлептиг чоруун, кол хосталгаларын, эргелерин хүлээп көөрүнге, хүндүлээринге, камгалаарынга үндезилеттинген болгаш быжыглаан Yндезин Хоойлувус – Тываның Конституциязының хүнү бистиң тура-соруувусту, мерген угаанывысты, быжыг туружувусту илергейлээн хүн бооп төөгүге артар.
Галина Маспык-оол.
"Шын" солун № 52 2013 чылдың май 4, суббота