Баян-Тала – Бай-Хову

Баян-Тала сумузунуң дугайында төөгүп-бижип эгелээр мурнунда чонумга, номчукчуларымга билдингир болзун дээш, Тыва Республиканың төп архив шыгжамырындан бүгү назынын партия ажылынга бараалгаткаш, сөөлүнде хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, партархивке ажылдап турган Баян-Тала оглу Базыр Давааевич Монгуштуң архив шыгжамырындан тыпкан, таңма баскан доктаалын таныштырайн: 1928 чылдың сентябрьда Тываның араттың революстуг намының VII дугаар Улуг Хуралының доктаалы:

Улан-Хаан-Ула, Кызыл-Хаан-Даг кожууннардан 13 сумуга чарар. Ооң иштинде Баян-Тала сумузу. Бистиң өгбелеривис Баян-Тала дээрге моол сөс дээр чораан. Тыва дылче очулдурарга «бай чер» азы «бай хову» дээн.

Архив шыгжамырындан ушта бижилгеде Даа, Бээзи кожууннарын 13 сумуга чарып-даа турза, ооң иштинде Баян-Тала сумузунуң тургустунган чылы бар-даа болза, ай, хүнү тода айыттынмаан.Тыва Арат Республика тургустунар мурнунда-ла сумулар кандыг-ла-бир тускай адаар эрге-дужаалдыгларлыг, удуртукчу-чагырыкчыларлыг турган.

1912 чылга чедир Куулар Балдаң оглу Лопсаң чейзең эрге-дужаалдыг ажылдап чораан. Лопсаң чейзең Хомду дайынынче чоруткан соонда ооң дуңмазы Куулар Yндүү чейзең эрге-дужаалга томуйлаткан. Ол 1928 чылга чедир ажылдааш, оолдары-биле кады контр херекке буруудаткаш, шииттирген. Даа кожууннуң ноянының (Буян-Бадыргының) томуйлааны-биле 1928 чылдан эгелеп Монгуш Сереңмей оглу Чалзай база-ла чейзең эрге-дужаалдыг ажылдап эгелээнинден бээр Баян-Тала сумузунуң тургустунганын бо хүннерге чедир байырлап эрттирип келген. Баян-Таланың бо хүннерге чедир чагырыкчылары болуп ажылдап келгеннерниң даңзызы: Чалзай Монгуш, Даваа Монгуш, Дембилдей Доңгак, Лопсаңчап Ооржак, Серемаа Монгуш, Аракчаа Ооржак, Очур-оол Ооржак, Машпак-оол Куулар, Данчал Ондар, Сайын Ооржак, Дөрбет-оол Монгуш, Алексей Самбу, Дыдыр-оол Ховалыг, Мөңге Куулар, Василий Куулар, Дамба-Доржу Монгуш, Май-оол Куулар, Мерген Ондар, Олег Монгуш.

Баян-Тала сумузунуң тургустунган айы, хүнү билдинмес-даа болза, 2008 чылдың ноябрь 29-та суму чагырыкчызы Мерген Ондарның үндүрген шиитпири езугаар 80 чыл оюн демдеглээн байырлалын эртемге үндезилеп, төөгү ужур-уткалыг конференцияны оргкомитет удуртукчузу, күш-ажылдың хоочуну, ооң мурнунда чылдарда суму чагырыкчылап чораан Дамба-Доржу Ырышович Монгуштуң идепкейи-биле эрттирген. Тываның булуң бүрүзүнде чурттап чоруур өгбелерниң салгалдары чыглып кээп, улуг өөрүшкү-биле демдеглеп, байырлап эрттиргени төөгүге балалбас истерни арттырганы онзагай болуушкун бооп демдеглеттинген.

Конференцияны удуртуп эрттирип тургаш, Д-Д. Монгуш экранга үстүнде бижээним Лопсаң Кууларның, Yндүү Кууларның, Чайзай Монгуштуң чуруктарын көргүзүп тургаш, онза, тодаргай тайылбырын чонга таныштырып турду. Улаштыр Буян-Бадыргының чуруу көстүп келди. Чон шып-ла, шыпшың. Д-Д. Монгуштуң тайылбырындан кончуг солун төөгү тодараттынган. Буян-Бадыргының агайының төрээн черин, төрээн ада-иезиниң өгбелериниң адын адап, бодунуң улуг өгбелеринден чыып бижээн архив материалдарындан алган солун төөгүлерни таныштырды. Ынчап кээрде Буян-Бадыргы Баян-Тала күдээзи болуп турар. Мээң архивимде кырган-авамның, авамның, Орус Кууларның төөгүп бергени демдеглелим шынныг деп бадыткаттынды.

Өгбелерниң чугаазындан алырга, Баян-Таланың үндезин чурттакчылары: кууларлар, монгуштар. Оларның соонда чоок-кавы, кожа девискээрлерден ооржактар, саттар, ондарлар, күжүгеттер, кара-салдар, ховалыглар, сарыгларлар, донгактарның төрел бөлүктери ажыл-амыдыралының аайы-биле чурттай бергеннер.

Мен үжүк-бижик чок үеде Баян-Тала девискээринге 1900 чылдарның мурнундан 1940 чылдарга чедир чурттап чораан төрел бөлүк өгбелеривистиң оода адын чидирбес дээш, фамилия аайы-биле чизе-даңзызын чидирбейн, моон соңгаар аныяк-өскен билип, номчуп чорзун дээш чыып бижип, он чыл иштинде арай деп четчелеп алдым. Ам ном кылдыр парлап үндүреринче колдуу белен деп чугаалап болур. Дендии берге, халалыг ажыл болган. Чамдык дүнелерде дүжүмде ол өгбелер-биле ужуражып, чугаалажып-даа турар-ла мен. Херек кырында таварышпаан чамдык кижилер меңээ кайын бүзүрээрлерил аан.

Баштайгы «Сылдыстарым ырылары» деп номумну бижип турумда бо номда чамдык өгбелерниң аттары, чурттап эрткен амыдыралы база чыып бижиттинген ном болгай, билдинмейн барган чүүлдерни улгады берген ажы-төлүмден дуза дилеп айтырып чеде бээримге, арнымга-ла: «Сээң ол номуң каяа үнерил аан» — деп турганнар болдур ийин. Ол номум чырыкче үнүп кээрге, хөй кезиин баян-талажыларга халаска үлээн мен.

Тыва Арат Республика тургустунганда-даа, ооң-даа мурнунда Баян-Тала девискээринге чурттаан чоннуң каш чүзүн малы ховуларга чүзүн-бүрү холуштур оъттап, кырлаң ажарга-ла, кыштаг турган. Ак-Тал хемниң унун дургаар чайлаглаан аалдарның аразы ийи-үш чүс-ле метр. Хемниң ол-бо талазы-биле баткаш, амгы Өртең-Оваага чедир бир өдекке төрел бөлүк үш-дөрт өглер чурттап чораанын мен безин көрүп өзүп келдим. Эртенги одарже үнген чүзүн-бүрү аалдарның малы, сактырга, далай чалгыы ышкаш сагындырар. А кежээ ол-ла чалгыглар хемге кээп доктаарлар. Каттышпас-даа, аалдарынче чара халчып чоруй баарлар. Кыштагларның, чайлагларның соргактары ол үени ам-даа херечилеп турар.

1944 чылда ТАР-ны ССРЭ-ниң составынче киирерин дилеп, чон мурнундан Москвага чедип, ат салганнарның бирээзи — Баян-Тала сумузун даргалап чораан Ооржак Чываажыкович Лопсаңчап. Тыва Россияга каттышкан соонда хуу мал ажыл-агыйлыг араттар чер-черлерге МЧАЭ-лер тургузуп, ажыл-агыйын демнежип кылып эгелээннер. Баян-Талага МЧАЭ-ни бир дугаар тургускан кижи — база-ла ол. МЧАЭ-ни тургускаш, боду даргазынга соңгуттуруп, 1947 чылга чедир удуртуп ажылдаан. 1947 чылда Баян-Талага «Октябрьның 30 чылы» колхозту организастап тургускан баштайгы 12 кежигүннерниң бирээзи — база-ла Ооржак Лопсаңчап. Ол кымнарыл? Лопсаңчап Ооржак – даргазы. Алдын-Сарыг Ооржак, Даргышпай Хунапаевич Ооржак, Дүдүкпен Кара-оолович Ондар, Оолакай Куулар, Сула Монгуш, Чамзырын Сарыглар, Дажы-Серен Сат, Коңзаң-оол Ондар, Докпак-оол Куулар, Дамба Сат, Шавыраа Куулар.

«Октябрьның 30 чылы» колхозту организастап тургускаш, эң-не баштай хөй-хөй чүзүн-бүрү малын колхозка эки тура-биле каттыштырган он ийи кижи бо-дур. Чүзүн-бүрү өдек сыңмас малдыг араттар колхозка малын салбас дээш колхозче киреринден ойталап шаг болганнар. 1948 чылдан эгелеп чоорту шуудап кирип эгелээнин, Чадаана хоорайның төп архив черинде аттары шыгжаттынып чыдарын көрдүм. Эң-не берге айтырыг колхозтуң төвүн, тудуг-суурун тургузуп алыры болган. Ооң кадында маргылдаалыг айтырыг мырыңай эңдерик. Каш катап чыглып, колхоз төвүн бадылап чадап шаг болганнар. Организастыг айтырыгларның бирээзи – араттарның ажы-төлүн өөредир школа, колхозтуң албан кылыр төвүнүң тудугларын тудуп тургузары.

1950 чылга чедир «Октябрьның 30 чылы» колхозка 160 өреге бактаап кирген. Ниити кижи саны – 701. 1947 чылдан 1980 чылдарга чедир «Октябрьның 30 чылы» колхозту даргалап келген удуртукчуларның аттары бо:

Лопсаңчап Ооржак, 1947-1950 чылдар; Серемаа Монгуш — 1950-1951 ; Виктор Иванович Михайлов — 1952-1955; Седип Кариаевич Монгуш —1955-1957; Мадар Чыргалович Сандан — 1957-1963; Хунажык Мамың-оолович Монгуш — 1963-1964; Дүдераа Ондар — 1964-1967; Мирчин Дарымаевич Монгуш— 1967-1977; Ангыр-оол Делгер-оолович Ховалыг — 1977-1979; Кенден-оол Баянович Сарыглар 1979-1980 чылдар.

1963 чылда «Октябрьның 30 чылы» колхозту Иймениң Ленин аттыг колхоз-биле каттыштырган. 1963 чылда колхозту аңгылааш, совхоз кылдыр эде организастаан.

  Сарыг-оол Санчы.

"Шын" солун