Уругларның кадыын быжыглаар сорулга-биле

Бо чылын уругларның чайгы дыштанылгазы ниитизи-биле эки эртип турар-даа болза, таарымча чок санитарлыг байдалының хараазындан хагдынып турар лагерьлер база бар. Ооң-биле чергелештир Тываның уруглары Кара далай эриинге дыштаныр арганы бо чылын алганы онзагай.

Дыштанылга сезонунуң ийи дугаар ээлчээ дооступ турар болганда, уругларның кадыын быжыглаар ажылдың баштайгы түңнелдериниң дугайында Тыва Республикада Хереглекчилерниң эргелерин камгалаар болгаш кижиниң чаагай чоруун хайгаараар федералдыг эргелелдиң удуртукчузу, республиканың улуг санитар эмчизи Людмила Кимовна Салчактан тайылбырны бээрин дилээн бис.

– Людмила Кимовна, уругларның чайгы дыштанылгазын  ниитизи-биле канчаар үнелеп болурул?

–  Кол түңнел – уругларның дыштанылгазы чоруп турар. Чедер-четпестер бар-даа болза, чайгы чылыг үеде  уругларның кадыын быжыглаарынче угланган сорулгалыг ажылдап турар бис.

Четпестерге хамаарыштыр алыр болза, бир дугаарында, ажылды хүлээнип алган ажылдакчыларның бот-харыысалгазын бедидери чугула дээрзин демдеглексеп тур мен. Назы четпээн ажы-төлдүң кадыкшыл байдалы, айыыл чок чоруу дээш харыысалганы алган болганда, хыналда органнары-биле сырый харылзааны тудуп, нормативтиг документилерниң негелделеринге хамаарыштыр тайылбырны ап, кады ажылдаар херек. Боттарының чедир кылбаан ажылын хыналда органнарынче чууй каар, хорадаар чоруктар бары чажыт эвес болгай. Хынакчы кижи негелделерни бодунуң туразы-биле чогаадып албас, тускай хоойлу-дүрүмнерниң доктааттынган документилерни удуртулга болдуруп турар. Ол документилерни амыдыралда болуп турар байдалдарга үндезилеп, чоннуң, уругларывыстың айыыл чок чоруун магадылаар сорулга-биле тургускан. Ынчангаш, бир дугаарында, ажылдакчыларның хүлээнген ажылынга хамаарылгазын өскертири чугула.

Ийиде, ада-иелерниң талазындан негелделиг болуру чугула. Санитарлыг байдалын, ажылдакчыларның харыысалгазын сонуургаар, путевканы акша төлээш, садып ап турар болганда, чурттаарынга таарымча чок клубка оруннар салгаш, уругларын чыттырып каарга, ыыт чок олурбас болза эки. Мындыг чүүлдер лагерьлерде болуп турарын бистиң хыналдаларывыстың түңнелдери көргүзүп турар. Росхереглелхайгаарал эргелели бир дугаарында уругларның кадыынга туруп болгу дег айыыл байдалдарын чайладыр сорулганы салып турар. Сайзыраңгай, бедик деңнелдиң ачы-дузазын алыр дизе, хереглекчилерниң, хыналда органнарының талазындан негелделиг болур болгаш бот-харыысалганы күштелдирер херек.

– Сан-чурагайлар езугаар байдал кандыгыл?

– Бирги дыштанылга ээлчээнде янзы-бүрү хевирлерниң 188 дыштанылга лагерьлери ажылдап турган болгаш аңаа тос муң ажыг уруглар дыштанган. Баштайгы сан-чурагайлар езугаар лагерьлерге бирги ээлчегде дыштанган уругларның барык 90 хуузунуң кадыы көскүзү-биле экижээн болуп турар. Уругларның 10,2 хуузунуң кадыы шоолуг эвес деңнелге экижээнин, 0,3 хуузунуң дыштанылгазы кадыынга эки салдар чок эрткенин шинчилге көргүскен.

Ийи дугаар дыштанылга ээлчээнде 130 лагерьге беш муң ажыг уруглар дыштанган. Оларның 90 ажыг хуузунуң кадыы көскүзү-биле экижээн. 22 лагерь ажылын августуң баштайгы хүннеринде дооскан, аңаа 1300 хире уруг дыштанган. Школалар чанында үшкү ээлчегде ажылын катап эгелээн лагерьлер база бар.

Республикада кадыы кошкак 1500 хире инвалид уруглар бар. Оларның  дыштанылгазынга хамаарыштыр база Тываның Чазааның болгаш харыысалгалыг албан черлериниң талазындан хемчеглер алдынып турар, уруглар Тываның болгаш  республикадан дашкаар дыштанылга черлеринде кадыын экижидип ап турар.  

–  Дыштанылга үезинде кандыг-бир таварылгалар болган боор аа?

– Түңнелдерни дыштанылга сезону доостурга үндүрер бис. Кажан уругларывыс дугайында чугаа чоруп турар болганда, сөс-даа сөглээрде, серемчилелдиг болуру артык эвес боор.

Бо хүнге чедир лагерьлерде дыштанып турган уругларның аразында саргыга ызырткан болгаш чемден хораннанган 2 таварылга бүрүткеттинген. Лагерьлерниң эмчилеринден эгелээш, харыысалгалыг ажылдакчылар эдип чайладыр ужурлуг хемчеглерни бүрүнү-биле чоруткан. Дыштанып турган оолду ызырган саргыны бистиң лабораториявыска хынаан, ол саргыда энцефалиттиг вирус бар болганы бадыткаттынган. А чемге хораннанган уруг ада-иезиниң эккелгени колбаса аймаан баксырадыр шыгжап алганының соонда чигени тодараттынган. Ол уругларны республиканың халдавырлыг аарыглар эмнелгезинге чыттырып эмнээн, амгы үеде оларның кадыының байдалы экижээн.

Мындыг таварылгаларны болдурбас дээш чогуур хемчеглерни чорудуп турар бис. Лагерьлерниң хыналдазын доктаамал чорудуп, илереттинген хажыдыышкыннарны эдер дугайында негелделерни специалистеривис чорудуп турар. Ажылдакчыларның чедишпезинден хыналдаларга улуг бергедээшкиннерни тургузуп турар. Өске арга чогундан каш санныг эмчилеривис орай кежээ, дыштаныр хүн дивейн уругларның кадыынга айыылдыг байдалдар болдурбас дээш,  ажылдап турарын демдеглевес аргажок.

Чайгы дыштанылга лагерьлеринге чырык хандырылгазы үзүктели бээр таварылгалар бо-ла тургулаар. Бо чылын Чагытай хөлдүң кыдыында дөрт лагерьлерге 42 шак дургузунда чырык хандырылгазы үзүктелген. Ында аъш-чемни шыгжаарының чуруму хажыттынып, уругларның кадыынга хора чедирип болгу дег байдал тургулаан. Дыштанылга лагерьлеринге дизель-биле ажылдаар генераторлар албан турар, ынчангаш оларны садып алыры-биле ажылды баш бурунгаар удуртулга чорудар ужурлуг. Бо чылгы болуушкунну барымдаалааш, келир 2015 чылдың дыштанылга сезонун ажыдарынга чөпшээрел бээр үеде дизельдиг генераторлар барын база хынаар бис. 

Назы четпээн уругларны дыштандырар, кадыын быжыглаар харыысалгалыг ажылды хүлээнип алган лагерьлерниң удуртукчулары, паштаныкчылары, кижизидикчи башкылар хыналда кылып келген улустан эвес, а туруп кээп болур айыылдан коргар ужурлуг дээрзин база дагын демдеглексеп тур мен. Бо-ла тургулап кээр чамдык таарымча чок чүүлдер ажылдакчыларның харыысалга чок чоруундан болуп турар дээрзи кандыг-ла-бир чажыт чүүл эвес-тир.

–  Бо чылын Тывадан 500 ажыг уругну Крымга дыштандырар онзагай арга тургустунган болгай. Бо ажылды организастаар талазы-биле Росхереглелхайгаарал эргелелиниң киржилгези кандыгыл?

–  Тывадан Крымга чедир орук узун, ынчангаш кол кичээнгей уругларның орукка айыыл чок чоруун хандырарынче угланган. Ол болза чүгле эки хайгаарап чорааш келдирери эвес, чип чоруур чеминиң болгаш ниити санитарлыг байдалдың хайгааралы-дыр. Уругларны үдеп чоруур бөлүктүң составында бистиң ажылдакчыларывыс база кирип турар. Уругларның узун орукка чиир хүнезинин тускай бадылап каан даңзы езугаар тургузары көрдүнген. Ында дүрген үрелир чем аймаа турбас ужурлуг дээрзи билдингир. Оон аңгыда уругларга орукка сагыыр ужурлуг тускай дүрүмнерни таныштырып, үлээн.

Уругларның орукка чорааш чиир изиг чеминге хамаарыштыр Хакасияның Росхереглелхайгаарал эргелели-биле кады ажылдажылганы чорудуп, орук ара Абаканга чемгерер черин тодарадып, чемниң шынарын хынап турар бис. Оон аңгыда поездиге дөрт хонук иштинде чиир изиг чеминге хамаарышкан айтырыгларны шиитпирлээринге база Хакасияда коллегаларывыс дузалажып турар.    

Баштайгы бөлүкте дыштанган уруглар чоокку үеде чанып кээр, ооң-биле чергелештир ийи дугаар бөлүктүң уруглары аъттаныпкан. Чурттуң янзы-бүрү булуңнарындан чаңгыс черге чыылган хөй уруглар аразынче дыштанып бар чоруур уругларывыска халдавырлыг аарыгларга удур тарылгаларны шуптузун кылдырган. Уругларывысты хүлээп ап турар  таланың негелдези база ындыг.  

Бистиң бедик даглыг шыңгыы климаттыг Тывавыстан дыштанып чоруткан уругларның кадыынга далай кыдыы черниң агаар-бойдузу дыка эки салдарлыг болурундан аңгыда чер көрүп, чаа эш-өөрлүг болуп, өөрүшкү-маңнайлыг чоруурга, дыка эки ышкажыл. Ынчангаш мен база уругларывыска мындыг арга тургустунуп келгенинге сеткилимден өөрүүр-дүр мен.

Алдынай Соян  чугаалашкан.

РЕДАКЦИЯДАН: Бо чүүлдү парлалгаже белеткеп турувуста август 8-те Крымче дыштанып бар чораан уруглар аараан деп медээ келген. Дыңнадырывыс болза, бо хүннерге чедир ижин-шөйүндү аараан 3 улуг болгаш 54 бичии уругну (хөй уруглуг болгаш амыдыралы чединмес өг-бүлелерниң ажы-төлү, өскүстер, тергиин эки өөредилгелиг уруглар) Москваның эмнелгелеринде чыттыргаш, эмнеп турар. «Абакан—Москва» поездизиниң ресторанынга  плов  чигениниң    түңнелинде бо уруглар хораннанган. «Бо барымдаага хереглекчилерниң кадыының айыыл чок чоруу дээш кеземче херээн оттурган» — деп, РФ-тиң истелге комитединиң төлээзи Кирил Попов дыңнаткан. ТР-ниң Баштыңының айтыышкынын езугаар республиканың Кадык камгалал яамызының чанында оперативтиг штабты тургускан турган. Москвада уругларның байдалын ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы А.Дамба-Хуурак, «Россияның демир-оруу» ААН-ниң кадык камгалал департаментизиниң начальниги В.Плохов, РФ-тиң кол санитар эмчизи А.Попова олар хайгааралга алган.  Амгы үеде уругларның байдалы экижээн, август 13 соонда эмнелгелерден үндүр бижиир деп дыңнаткан. Оларны дыштаныр черинге чедир айыыл-халаптар медициназының беш специализи үдеп чедирер.

"Шын" солун