Баштайгы Шериг Комиссарынга мөгейиг

Декабрь 19-та Чаа-Хөл ко­­жууннуң Ак-Туруг сумуга Тыва Республиканың баштайгы шериг комиссары Монгуш Чөвекович Сувакка тураскаат­кан байырлыг хемчеглер болуп эрткен. Оларны бо суурга эрттире бергениниң чылдагааны — бирээде, М.Ч. Сувак — Ак-Туруг суму чурттуг кижи. Ийиде, бо хонуктарда Тываның шериг комиссариады тургустунганындан бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар.

М.Ч. Сувак ажылдап чораан үезинде Тыва Арат Республиканың шериг күчүзүн тургузарынга болгаш быжыглаарынга улуг үлүг-хуузун киирген. Ол ТАР-ның шериг сайыды чорааш, тыва эки турачыларны Ада-чурттуң Улуг дайынынга белеткээш, 1943 чылдың сентябрь айда үдээш, таптыг-ла бир чыл болганда, чону-биле кады найысылал Кызылга эки уткуп, хүлээп алган.

Шериг сайыды кижи бол­гаш, дайынның кадыг-берге чылдарында Тывага опполчен­нерни белеткеп, фронтуга да­йынчы аъттар чыыр комиссия­ны билдилиг удурткан. Ооң эң идепкейлиг киржилгези-биле Кызыл Шеригге он-он эшелон белек, сая-сая түңнүг акша-хөреңги чыгдынган. Тыва Совет Эвилелинге эки тура-биле каттышкан соонда, ол Тываның шериг комиссариадын тургускаш, 1951 чылга чедир удурткан. М.Ч. Сувак ТАР-ның Республика ордениниң, ССРЭ-ниң үш дайынчы ордениниң болгаш алды медальдың эдилекчизи чораан. Оларның-биле дайын чылдарында кызымак ажылы дээш шаңнаткан.

М.Ч. Сувак ССРЭ-ниң Фрун­­зе аттыг шериг академия­зынга Судаков деп ат-биле дың­накчылап тургаш, Ада-чурттуң Улуг дайынының баштайгы айында Каунас хоорайга чайгы хову өөредилгезинге чорааш, бөлүү-биле фашист эжелекчилерге удур ийи ай иштинде дайылдашкан.

Ак-Туруг сумунуң ортумак школазының музейинде М.Ч. Сувакка тураскааткан тускай стендилер бар. Суурга эртип турган байырлыг хемчеглерге Кызылдан киржип келген хүн­­дүлүг аалчылар баштай-ла музейниң экспонаттары-биле танышкан.

Байырлыг хемчеглер Ак-Туруг школазының кадеттериниң дайынчы даңгырак бээр езулалы-биле эгелээн. Ол сумунуң Культура бажыңынга ада-иелер, хөй санныг аалчылар мурнунга эрткен. «Берге байдалдар тургустунуп келзе, оларның мурнунга кортук болбайн, кезээде эрес-дидим, шынчы болурун аазап тур мен» — деп, кадеттер улус мурнунга даңгыраан бергеннер.

Амгы  үеде республикада чүг­­ле 3 кадет класс бар. Оларның бирээзи көдээ черде — Ак-Туругнуң ортумак школазында. Бо школага баштайгы кадеттер эрткен чылын көстүп келген. Амгы үеде оларның саны 18 кижи четкен. Ооң ажыттынарынга улуг үлүг-хуузун В.М. Бартына-Сады биле ол суурдан үнген оолдар — амгы үеде РФ-тиң Онза байдалдар яамызының Тывада Кол эргелелиниң ажылдакчылары, киирген.

Кадеттерниң даңгырак бер­ген езулалынга ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) айыыл чок чорук, хоойлу-дү­рүм болгаш кызыгаар айтырыгларының талазы-биле комитединиң даргазы Виталий Бартына-Сады, РФ-тиң Онза байдалдар яамызының Тывада Кол эргелелиниң начальниги, генерал-майор Андрей Назаров,  Тыва Республиканың шериг комиссары, полковник Юрий Макаров, Чаа-Хөл кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы Байлак Чүлдүм, Ак-Туруг сумунуң баштыңы — Төлээлекчилер хуралының даргазы Юрий Монгуш, сумунуң чагырга даргазы Аркадий Кызыл-оол олар киришкеннер.

Ак-туругжулар кадеттеринге дыка чоргаарланырлар. Тускай хептиг оолдар, уруглар өске өөреникчилерге боттарының овур-хевири, кызымак өөредилгези-биле эки үлегерин көргүзүп турарлар. Ол, бир талазында, өзүп орар салгалга шериг-патриотчу кижизидилгениң бир хевири болур.  Байырлыг даңгырак доостурга, чагыг-сү­­ме сөс ап чүве чугаалаан хүндүлүг аалчылар, оларның ада-иелери база ол дугайында катап-катап демдег­леп чугаалап турганнар. Кадеттер боттарының адын кажан-даа сыкпазын, кандыг-даа ажыл-ишке, өөредилгеге чүгле мурнакчы одуругга турарын аазааннар.

Даңгырак берген езулал доозулган соонда Кызылдан аалчылар Тываның баштайгы шериг комиссары М.Ч. Сувактың Ак-Туругда  чевээнге баргаш, боодал чечектерни салып, сактыышкын езулалын эрттиргеннер.

Юрий Дарбаа.

Чурукту хуу архивтен алган.