100 чылдың чартыын эгин кожа

Өг-бүле — ниитилелдиң “көрүнчүү”. Аңаа аас-кежиктиг хөй чылдар уламчылаан тудум, ооң дазылы улам быжыгар. Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чорук хүнү таварыштыр өг-бүле тудуп, кады чурттаанындан бээр 50 чыл четкен Сайын-оол Байлакович, Анна Хапынаковна олардан аас-кежиктиң чажыды чүдел дээрзин чугаалажыр аргалыг болдум.

Сайын-оол, Анна Ондарлар “алдын кудазын” июнь 14-те демдеглеп эрттирген. Аңаа ажы-төлү, уйнуктары, дөргүл-төрели байыр чедирип, өөрүп четтиргениниң чылыг сөстерин йөрээген. Өгнүң эр ээзи Чадаананың ортумак школазын дооскаш, Омск хоорайның көдээ ажыл-агый институдунга өөренмишаан, ооң чанында шериг кафедразынга шериг албан-хүлээлгезин эртип, биче лейтенант эргелиг болгаш дээди эртемниг чанып келген. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының дужаалы-биле “Чыраа-Бажы” совхозунга кол зоотехник болуп, күш-ажылчы базымнарын эгелээн. Ооң соонда Сүт-Хөл району тургустуна бергенде, ооң күүсекчи комитединиң организастыг килдизинге ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Өгнүң херээжен ээзи Иймениң ортумак школазын, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң саң-хөө салбырын дооскаш, төрээн суурунуң Культура бажыңын эргелекчилеп эгелээн. Ооң соонда Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл кожууннарынга социал адыр талазынга ажылдап чоруй, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.

Өг-бүлениң улуг уруу Ульяна ТР-ниң Хереглекчилер ниитилелиниң баштаар черинде кадрлар килдизиниң удуртукчу специализи болуп ажылдаандан бээр 20 чыл ашкан. Ортун оглу Роман — хуу сайгарлыкчы. Хеймери Юлиана — хоорайның поликлиниказында кадрлар талазы-биле килдистиң специализи. Олар өг-бүлелерлиг, ажы-төлдүг.

“1963 чылдың 6 ай үезинде чаавам Алажык Ондар-биле школага хурал болган соонда, чанып олурувуста, баарывыстан чиңге дурт-сынныг, шевергини кончуг уруг  чүгүрүп эрткен. “Бо уруг-биле таныжып ап көрем, ада-иези томаанныг, ажылгыр улус» — деп, чаавам чугаалаан. Ооң сөстери сагыш-сеткилимни дүвүредип, оожургалды бербейн туруп берген. Бир катап колхозка байырлал болган черге машина кырынга аңаа таваржы бергеш, чугаалажып, танышкан бис. Ооң соонда ада-иемге келгеш: «Аннага өгленир деп шыңгыы боданып алдым» — дидим. Шаанда өгбелеривис өг-бүле тудар дээн аныяктарның дөргүл-төрели-биле таныжып, сүмелешкен соонда, кыстың ада-иезиниң чөпшээрелин алгаш, өглеп-баштап каар турган. «Бир ай болганда, чаавамның бажыңынга куда-дойну дүжүрүп, өг-бүлени туткан бис» — деп,  Сайын-оол Байлакович  сактып орар.

Хөй чылдар дургузунда кады чурттаан аас-кежиктиң чажыдын чаа өгленген аныяктар-биле үлежип, мынчаар чагыыр: «Бот-боттарын билчип, дыңнажып,  хүндүлежип, эп-найыралдыг болур. Аас-кежикти-даа, ажыг-шүжүгнү-даа деңне үлежип, ажы-төлү дээш бурунгаар көрүштүг чурттаарга, өг-бүлениң туружу быжыг болур».

Аныяк өг-бүлелер бот-боттарын билишпээн хараазындан, ажы-төлүн өскүссүредип, чарлып турары хомуданчыг. Ооң салдары уругларынга багай дээрзин утпаза эки деп улуг назылыг кырган-ава сагындырып, чагып орар.

«Сайын-оол Байлакович-биле чаңгыс суурга чурттап-даа турган болзувусса, бот-боттарывыс билишпес турган бис. Душ бооп школа чанынга мени көргени ол-дур. Ол ынчан мен өг-бүле тударынга чөпшээрешпес мен дээримге, угбам мени: «Улуг улустуң чугаазын дыңнаар чоор, ол кончуг эки, найыралдыг өг-бүле-дир. Бир эвес ол оолга таарышпас болзуңза, үш хонгаш чанып кээр сен» — дээнин хөй чылдар эрткенде, каттырып сактыр-дыр мен» — деп, Анна Хапынаковна чугаалаар. “Кырый бээрге, улам найыралдыг болуп, кады чурттап орар эжин кээргеп орар апаар»  – деп немеди.

Ондарларның уруглары Кызылда амыдырап-чурттап турар болгаш, 1997 чылда ада-иезин боттарының чанынче чоокшуладыр көжүрүп алган.  Сайын-оол биле Анна Ондарлар солагай талакы дачаларда 12 дөрбелчин метр черде бажыңныг, улуг чунар-бажыңныг. Ооң девискээринде чыжыргана, инек-караа, кызыл, кара вишня, слива, честек-кат, малина, яблоняны олурткан. Картофель – ийи дугаар хлеб, ынчангаш ону хөйү-биле тараан. Оон аңгыда помидор, огурец, перец, свекла, морковь дээш, оон-даа өске ногаа аймаа хөй. Күзүн элбек дүжүттү ажаап ап, огурец, помидорун дузап, лечо, борщ, икраны болгаш янзы-бүрү каттардан вареньелерни келир күске чедер кылдыр белеткээрлер. Ону ажы-төлүнге, дөргүл-төрелдеринге үлээрин үлеп, артыкшылдыын акшага садып-саарып ап турар. Аас-кежиктиг кырган-ава, кырган-ачаның уйнуктары 5 четкен. Ынчангаш чайгы дыштанылга үезинде олары келгеш дузалажыр чаңчылдыг.

Юбилейлиг чылда «алдын кудазын» эрттирери дээрге, уттундурбас болгаш өөрүнчүг болуушкун. 50 чыл бурунгаар аныяктарның кудазынга херечилери — Сенди-Сюрюн Бады-Байыровна Ондар биле Салбаа Айызаповна Чульдум бо байырлалга катап киржип келгени база онзагай. Аныяктар бо хоочуннардан үлегер-чижек алыр болза, өг-бүлези быжыг, найыралдыг, аас-кежиктиг болуру чугаажок. 80 хар чоокшулап турар Сайын-оол Байлакович  биле Анна Хапынаковнаның адак-бышкаа чиик, омак-сергек.