22.05.2024
Бөгүн, майның 22-де, республиканың Дээди Хуралы 2023 чылда Тыва Республиканың регионалдыг бюджет күүселдезиниң дугайында чылдың илеткелинге ажык дыңнаашкынны чоруткан.
Тываның Баштыңының бирги оралакчызы Владимир Донских, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламент) даргазының оралакчызы Виктор Глухов, Дээди Хуралдың депутаттары, республика Чазааның кежигүннери, адырлар яамыларының болгаш ведомстволарының удуртукчулары, хыналда-хайгаарал органнарының, муниципалдыг тургузугларның база хөй-ниити организацияларның төлээлери дыңнаашкынга киришкен. Бюджет, үндүрүглер, экономика болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитет даргазы Алдын-Кыс Конгар дыңнаашкыннарны башкарып эрттирген.
Республика парламентизиниң вице-спикери Виктор Глухов ажык дыңнаашкыннарны ажыдып тура, регион эрткен чылдың түңнелдери-биле республика бюджединиң саң-хөө акша-хөреңгизин дээштиг ажыглааны-биле эки түңнелдерлиг болганын демдеглээн.
Федералдыг төптен улуг деткимче, республика чазааның саң-хөө политиказын деңзигүүрлүг чорутканы, бюджет чорудуунуң шупту киржикчилериниң дээштиг кады ажылдажылгазы-биле ол чедип алдынганын айыткан. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг апрельдиң 23-те Дээди Хуралга Чазактың ажыл-чорудулгазының дугайында илеткелинде, бюджеттиң акша-хөреңгизин боттуг ажыглааны экономиктиг болгаш социал хөгжүлдениң кол көргүзүглеринге салдарлыг болганын айыткан турган.
«2023 чылдың бюджеди элээн каш социал объектилерни тудуп, ону ажыглалче кииргени, ол ышкаш ажыл-агыйжы ниитилежилгеге, спорт, өөредилге болгаш өске-даа адырларга деткимчени көргүскени-биле, элээн нарын-даа болза, чымыш ажылдыг болган. Дыңнаашкын үезинде аңгы-аңгы уткалыг 10 ажыг айтырыг кирген. Бистиң көрүжүвүс-биле алырга, оларның дыка хөйү кижилерниң үзел-бодалын илереткен кончуг чугула айтырыглар болганда, бөгүн дораан харыыларны алган. Ниитизи-биле, бистиң комитет ам кирген шупту айтырыгларга тодаргай харыыларны ажылдап эгелээр» - деп, Дээди Хуралдың бюджет, үндүрүглер, экономика болгаш сайгарлыкчы чорук талазы-биле комитеттиң даргазы Алдын-Кыс Конгар чугаалаан.
ТР-ниң экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр сайыдының оралакчызы Анзатмаа Конгар 2023 чылда регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң түңнелдерин илеткеп тура, экономиканың адырлар аайы-биле кол көргүзүглеринге доктааган. Оралакчы сайыт республикада тудуг ажылдарының өскенин онзалап демдеглээн. 2022 чылга деңнээрге чурталга бажыңнарын дужаары 23,7 хуу көвүдээн, республика ол көргүзүглер-биле Сибирь федералдыг округда (СФО) үшкү черни ээлээн. Сан-чурагайлар-биле көргүзерге, ол 172,7 муң дөрбелчин метр болган. Чурттакчы чон 2023 чылда 2 хуулуг чиигелделиг ипотека программазын ажыглап, 1010 ипотека чээлизин ап, чуртталга байдалын экижиткен. Тывада хөй аалдыг чуртталга бажыңнарындан аңгыда, уруглар садтары, өөредилге, культура, социал албан черлери, фельдшер-акушер пунктулары, амбулаториялар, спортчу объектилер туттунгулаан. 2023 чылда 455 объектиге капитал болгаш агар септелгелерни кылып, чаагайжыткан, оларның санында 274 чаа тудуглар бар. 383 объектиде ажылдар чыл төнчүзүнде доостур.
Социал адырда чурттакчы чоннуң боттуг орулгалары 6,5 хуу, шалың төлевири 11,5 хуу өскен, ажылчоктар саны кызырылган.
Ажыктыг казымалдар тывыжы (полиметал рудазы) эвээжээнинден база чырык энергиязының хандырылгазындан, үлетпүр хөгжүлдезиниң көргүзүү 97,2 хуу кылдыр баткан.
2022 чылга деңнээрге көдээ ажыл-агый продукциязының хемчээли 2,8 хуу көвүдеп, 8,9 млрд рубль болза-даа, өртектерге онааштыр бүдүрүлгениң индекизи 1,5 хуу кудулаан. База ол ышкаш эът болгаш сүт бүдүрүлгезиниң көргүзүү 3,5 хуу база 4,4 хуу кудулап, 8 408,7 хире млн рубль болган. Үнүш ажыл-агыйында көдээ ажыл-агый культураларының тарылга шөлү 25,4 хуу кызырылган. Кызыл хоорайны долгандыр агрокуржагны тургузар сорулга-биле, Кызыл кожууннуң девискээринде ногаа шыгжамырын 2023 чылда ажыткан. Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурда крупа аймаа бүдүрер цех ажылдап эгелээн.
Автотранспорттап пассажирлер сөөртүлгезиниң хемчээли 5,9 хуу, пассажирлер аргыжылгазы - 33,5 хуу четкен, регионнар аразының авиамаршруттарынга 100 муң ажыг пассажирлер ушкан, өзүлде 20 хуу. Бо чылын чурттар аразының авиааргыжылгазын ажылдап доозар.
2020-2024 чылдарда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускайлаң программазын 2020 чылдан боттандырганы республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң деңнелин бедиткен.
ТР-ниң саң-хөө сайыдының бирги оралакчызы Айлана Ошкулугнүң дыңнатканында, чурттакчы чоннуң мурнунга социал хүлээлгелерни күүседири, бюджет адырының ажылдакчыларынга шалың төлевирин хандырары, ол ышкаш республиканың хөгжүлдезинче угланган хемчеглерни күүседиринге федералдыг тускай сорулгалыг акша-хөреңгини хаара тудары - 2023 чылда республиканың бюджет политиказының база Тываның Чазааның бирги чергениң айтырыглары бооп арткан.
«2023 чылда республикага орулгалар киирери экижээн. 2022 чылга деңнээрге акша орулгазы 406 млн рубль хөй болган. Тус чер бюджеттериниң боттарының орулгаларынче 3447 млн рубль түңнүг акша кирген. Дараазында муниципалдыг тургузуглар: Чеди-Хөл, Барыын-Хемчик, Бии-Хем кожууннарда өзүлде демдеглеттинген» - деп, Айлана Ошкулуг тайылбырлаан.
Чыл дургузунда боттуң орулгалары 15 хуу өзүп, федералдыг тускай сорулгалыг акша-хөреңги шиңгээттинген.
2023 чылда республика бюджединиң чаргдалдары 2022 чылдың деңнелинде арткан. Россияның Президентизиниң база Тываның Баштыңының Айыткалдарында мурнады боттандырар угланыышкыннарлыг даалгаларже, ол ышкаш национал хемчеглерже база республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган губернатор төлевилелдеринче чарыгдалдарны тодараткан.
11 национал төлевилелди боттандырар ажылды эрткен чылын уламчылаан, ынаар бюджеттен 10 649 млн рубльди тускайлаан. Ол чарыгдалдарның 98 хуузун федералдыг акша-хөреңги-биле дуглаан. Республика график езугаар тускай сорулгалыг федералдыг акша-хөреңги шиңгээлдезин 2023 чылда долу күүсеткен.
Сайыттың оралакчызы чылыдылга-энергетика комплекизин, орук ажыл-агый, транспорт адырын база илеткээн. 2023 чылдың сорулгалары шупту күүсеттингенин ол дыңнаткан.
Ажык дыңнаашкыннарның киржикчилери сайгарылгалыг дыңнаашкынның түңнелинде илеткелди бадылап, Дээди Хуралдың дараазында ээлчеглиг сессиязында “2023 чылда Тыва Республиканың республика бюджедин күүсеткениниң дугайында” хоойлунуң төлевилелин бадылаарын шиитпирлээн.
Президент Владимир Путинниң Чарлыы-биле 2030 чылга чедир национал сорулгалар-биле чедип алыры айыттынган - ядыы-түреңги чорукту эвээжедири, кижилерниң чаагай чоруун бедидери, чурттакчы чоннуң санын турум өзүлдезин хандырары, назы-харны узадыры дээш, өске-даа көргүзүглер республика чазааның ортумак болгаш узун хуусаалыг үеде кол сорулгалары бооп артканын сагындыраал.