Черден үнген чечек эвес...

Хензиг киирилде

Куйларга чурттап чораан эрте-бурунгу черлик кижилер ак харга аңның изин көрүп кааш, дыка-ла өөрүп турганнар боор. Ол исти эдерип баргаш, чаан ышкаш улуг мамонтуну баш удур белеткеп алганы оңгарга дүжүрүп алыры — эртенги хүнге амыдыралдың чаа идегели. Час келирге, хар ага бээр. Ынчан ис көзүлбес. Аңнаар черниң уун олар келир үениң салгалдарынга айтып бээр сорулга-биле хая-даштарга чуруп, демдектеп каар турганнар. Моон алгаш көөрге, ак харда аңның изи кижиге чурулгаже эң баштайгы ажыдыышкынны кылырынче сагыш алындырганы чугаажок.

Мен бичиимде чурук деп чүвени ном-дептерден-даа эвес, чеди харлыымда черге хой кадарып чорааш, эң баштай мурнумда турган бедик хаяга улуг мыйыстыг хунаның чуруун көрүп кааш, магадаанымны көрген болзуңарза! Хуна боор ийикпе, те-дир! Оон чурук деп билип кааш, өшкүлеримче көөрүмге, бистиң улуг мыйыстыг хунавыс дириг боду дуу-ла менче көрнүп алган, мени кыжыраан чүве дег, мени кайгаан тур, каткым-даа кээр. Элдеп чүве бурун шагның хаяда чуруу ам-даа болза кижини өөртүп келир сүлделиг. Төрээн дылымда тоолдар ышкаш азы төрээн черимде Хам-Ыяш дег, өгбелерниң сүлде-сүзүү ол ыйнаан.

«Тыва өгге йөрээл»

Бийири-биле тыва өгнүң хөйге билдингир ыраажызы апарган аныяк чурукчу Чечек Кызыл-ооловна Монгуштуң 2-ги улуг делгелгези Алдан-Маадыр аттыг музейде ажыттынган. Аңаа байыр чедирген Культура яамызының оралакчы сайыды Марьятта Бадыргы, музейде Надя Рушева аттыг чурулга фондузунуң эргелекчизи, Тыва культураның алдарлыг ажылдакчызы Александр Хертек, А.Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң директору Екатерина Карелина болгаш өскелер-даа Чечектиң бичиизинден тура графикага салым-чаяанныын, өөредилгеге чүткүлдүүн база бо үеде колледжиде башкы ажылы-биле чергелештир ооң соңгаар хоорайларга хөй-хөй делгелгелерге чедиишкинниг киржип турарын онзалап айытканнар.

Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү болгаш Сибирниң эртемденнер хүрээлеңиниң кежигүнү аныяк график Чечек Монгуш 1990-1999 чылдарда Красноярскиниң күрүнениң уран чүүл институдунуң «графика» кафедразының профессору Г.С.Паштованың мастерскаязын дооскан. Ол эге школаның 3 клазын дооскан сөөлүнде, чурукчу болур мергежилиниң дээди сургуулун дооскуже, он ажыг чыл дургузунда тускай эртеминиң аайы-биле өөренмишаан, графиканың янзы-бүрү арга-мергежилдери-биле хөй-хөй уран чогаалдарны кылып, ол ажылдарын Кызылга, Красноярск, Новосибирск, Москва, Пекинге чедир хөй-ле делгиирлерге киириштирип, «Чурулга уран чүүлүнүң национал чаңчылдарынга чедиишкиннери», «Өөредилгениң национал арга-мергежилиниң мастери» деп дипломнар болгаш ТР-ниң Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оолдуң грантызы база ТР-ниң ДХ-ниң Хүндүлүг бижии-биле шаңнаткан. Чечек Красноярск хоорайга чурулга институдун доозуп тура, Россияның чурулга академиязының вице-президентизи Ю.П.Ишханов аттыг шаңналдың лауреады болган. Ол ындыг бедик шаңналды графиканың парлалга талазы-биле «Чаңчылдарга чогаадыкчы езу-биле бердингени» деп номинацияга алган.

Бодунуң чогаадыкчы ажылының 30 чыл оюнга тураскааткан делгелгезин автор «ӨГГЕ ЙӨРЭЭЛ» деп адаан. Улуг өрээлдиң 4 ханаларын болгаш ооң ортузунда комду-ширээни долдур та, чеже улусчу аян-шинчи-биле чураан «Амыдыралдың дээрбээ», «Хамның ыяжы», «Шагаа», «Хүннүң демдээ» гравюраның өңнүг, ак-кара бөлүк-бөлүк, өөр-өнер улуг, биче хевирлерин чүү деп чүү дээр! Онза-ла каас-шиник, кижи көрүп, магадап ханмас чорду! Сактырга бурунгу чурагачы өгбениң өөнге-даа кижи кирип келгензиг. Азы бо үеде бистиң Чазак чериниң Бай-Булуңда кадагааты аалчылар уткуур ӨРГЭЭЗИНГЕ-даа кирип келгензиг – бо делгиирде езулуг бурун тыва езу-чаңчылдарны удаазынга ораашпас уран холдуг чурукчу Чечээвистиң хуулгаазын холу-биле бистер бүгүдеге бараалгадып сөңнээни тергиин чараш ханы утка-шынарлыг деп көрдүм. Мыя бо каш одуруг шүлүүм-даа өөрүп, магадаан сеткилимни четче илередип албас боор, кызым!

Өөрүшкүмнү өске ажы-төлдерим-биле үлежип «Амыдыралдың дээрбээ-1. Час» деп өңнүг гравюраны номчуп көрейн:

1.Өртемчейниң өзээнде — Өг.

2. Өгнүң ээзи – кижи биле ыды.

3. Өгнү долгандыр — ӨРТЕМЧЕЙ (чер). Ында алды чүзүн азыраан малывыс.

Ук гравюрада ак, сарыг, ак-көк база кара өңнерни чиргилчиннелдир аңнар, малдар хүнгээр алзы бир аай тайбың шимчээшкинде. Бо дээрге, аныяк ие кижиниң Төрээн черин бийир-биле чырык хөөнге алгап ырлааны-дыр. Арага-дарыга будалып, хуу-салымындан азып-кудаан кижиге болза, бо чогаал чырык күзел-сорукту база катап оттуруп-даа келги дег…

Бисте график чурукчулар барын бар. Ынчалза-даа Силер дег ооң янзы-бүрү түмен чажыт арга-бодалдарын хөйү-биле шиңгээдип алганнар ховар. «Бо орукту шилип алырын кажан, канчап бодап кааптың, Чечек?» — деп, уруум Долаананың чаңгысклассчы эжи боорга, аңаа чоргаарланган аайым-биле оон айтырдым.

— Улуг эртемден, чогаалчы хүндүлүг өгбевис Монгуш Борахович Кенин-Лопсаңның тыва чаңчылдар дугайында номнарын сонуургап номчуп чораан мен. Оон-на күзелдерим ужукталган боор – деп, Чечек Кызыл-ооловна хүлүмзүрүп каар болду.


Ийет. Көшкүн өгбелеривистиң бурун чүдүлге-сүзүү — ХАМ ЧYДYЛГЕ. Чечек «Хамның ыяжы» деп гравюра чогаалында тыва чурукчуларның чаңчылчаан бо темазын база-ла бодунуң көрүжү-биле тыва хамнарның бурунгу алгыжының аялга-шүлүүнден улуг-ла ушта халывайн, дириг амытаннар биле кижилерниң аразында хумагалыг харылзааларын алгаар хөөн-биле чуруп көргүскен: өртемчейниң өзээнде – база-ла бурунгу хам-чаяачы. Ооң үстүнде – кудайның хам-кужу — YГY. Булуттарның ындында бурун шагда мегечи сарыг өртемчейни каапкаш, мөңге Сүлде-биле (Гейнениң философиязы) Өртемчейге өрт-халап болдурбас соруу-биле тос эртинезин аксында пактап алган диңмирээшкин-чаңнык өйлеп чыдар. Чурукчунуң хөй-хөй аразында философчу харылзаалыг бо гравюра чогаалдары тыва чоннуң эрте шагдан бээр бойдус-биле тудуш чаагай чаңчылдарын, хөөмей уран чүүлү-биле дөмей эң-не чараш, чырык-чаагай хөөннерге бийир-биле алгап дамчытканы — амгы тыва культураның база бир чаа тывыжы болуп хөй-ниитиниң деткимчезин ап турар.

Чечек Кызыл-ооловна уран чүүл колледжизин башкылап турар болгаш, бодунуң чурукчу мергежилин теория-биле холбаарын студентилеринге кезээде дириг үлегер кылдыр могаг-шылаг чок көргүспүшаан, «Чаңчылдар биле чаа үеде тыва өгнүң хээлиг эт-байлаа» деп эртем диссертацияны бижип турар. Ол Красноярскиге өөренип тура-ла, Якутия, Москвага Сибирьниң национал чоннарының чурулга езу-чаңчылдарынга тураскааткан эртем чыыштарынга чаңгыс эвес удаа киржип, бодунуң бижээн чүүлдеринге эки үнелелдерни ап, төп сеткүүлдерге шылгаттынган чүүлдерин каш удаа парлаткылаан. Бодунуң бижээн чүүлдеринге Саая Көгел, Хертек Тойбу-Хаа болгаш оон-даа өскелерге ооң улуг хүндүткелдиин кижи чөпсүнүп, магадап номчуур чорду. Ынчангаш чурукчу кызымны «Черден үнген чечек эвес, сеткилимден үнген чечек» деп хөйнүң мурнунга мактап алгадым.


Чуруктарда: Чечек Монгуштуң чураан ажылдары.