Тывада малчыннарга эптиг болур кылдыр ийи көвүрүгнү шапкын суглуг Алашты кежир туткан

 Барыын-Хемчик кожууннуң ырак-узак сууру Хөнделеңниң арты-биле шапкын суглуг Алаш хем агып бадып чыдар. Ол черниң чурттакчылары дыка хөй чылдарның мурнунда Алашты кежир көвүрүг тудуп алган, ооң ачызында хем ол чарыының малчыннары-биле харылзажып турган. 

 Час келирге-ле, ол көвүрүгнү үер-чайынды алгаш баар. Хилинчектии кончуг, ам канчаар, шаа-биле септеп-селип алыр, оон дараазындагы часка чедир аргастанып келир. Ооң уламындан Бай-Тайга болгаш Барыын-Хемчик кожууннарның малчыннарынга таарымча чок дыка хөй чүүлдер тургулаан.

  Оон туржук, 2014 чылда аңаа дыка улуг үер болганындан Хөнделең болгаш Кара-Хөл суурларның малчыннары өске черлер-биле харылзаа чок арткан. Чоннуң ындыг байдалын көргеш, Тываның Чазаа аңаа чаа көвүрүг тудар деп шиитпирлээн. Керээ чарган «Суугу» КХН деп организация 2015 чылдың январьда тудуг ажылын эгелээш, сентябрьда дооскан. Быжыг, демир-бетон көвүрүг туттунган.

  Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол октябрь 9-та Барыын-Хемчик кожуунга ажыл-агыйжы сургакчылаашкынны кылып чораан. Көвүрүгнүң шынарын ол көргеш, бистиң республикада көвүрүг тудукчуларының ажылы өскелерден дора эвес дээрзин демдеглээн. «Суугу» деп организация ийи чыл бурунгаар тургустунган, ол баштайгы үеде бажыңнар тудуп турган болза, көвүрүгнү бир дугаар тутканы ол. 

 «Кара-Хөл суурга чедир 31 километр черде туттунган көвүрүг бо — деп, «Тываавтооруктуң» начальнигиниң хүлээлгезин күүседип турар Диинмей Балбан-оол чугаалаан. — Бо тудуг он-он чылды шыдаар, оон-даа үр үе¬де чонга бараан болуп, кандыг-даа үер-чайыкка алыспас».

  «Мооң тудуунга күштүг көвүрүглер металлконструкциязын, а ол ышкаш чаа материалдарын ажыглаан бис. Алаш хемни кежир ийи көвүрүгнү туткан бис, ийиги көвүрүг Кара-Хөл суурдан 56 км черде туттунган. Олар чүс-чүс чылдарда чонга бараан болур» — деп, «Суугунуң» директору Аяс Хунай-оол чугаалаан. Ол көвүрүглерни федералдыг болгаш республика бюджеттериниң күсели-биле туткан, ниитизи-биле 115 млн. 883 муң рубль чарыгдаттынган.

  «Мында кайгамчык болгаш ажыл-ишчи чон чурттап турар. Эрткен чылдың чайынында улуг үер болган. Чаа көвүрүг тудар акша-хөреңгини бодувустан, республикадан дилеп тып, чуртта берге байдал турза-даа, федералдыг акшаны камгалап алдывыс. Силерге байыр чедирип тур мен — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. — Көвүрүгнү боттарывыстың специалистеривистиң, Тываның «Суугу» организациязының тутканы меңээ өөрүнчүг болуп тур. Ону тудуп өөренип алган эр хейлер! Олар ийи чыл ажылдап келгеш, хөй-ле тудугларны тутканнар. Чоокта чаа уруглар садын дооскан болгай, ам көвүрүг. Мергежили бедик оолдар-дыр, четтирдим».

  «Эки шынарлыг демир көвүрүг тудуп бердиңер — деп, Хөнделең суурнуң чурттакчызы, механизатор-комбайнер Анатолий Соян чугаалаан. — Көжер-дүжерде база эптиг, ыяш-даш сөөртүп алыры база хала чок апарган. малчыннар саны ам көвүдээр боор деп бодаар мен. Орук ажык апарганда, ындыг болур ужурлуг-даа». 

 2014 чылдың август 12-де республика Баштыңы ырак-узак Бай-Тайга кожуунга ажылчын сургакчылаашкын кылып чораанын сагындыраал, ынчан ол кожууннуң хоочуннары-биле, малчыннары-биле болгаш хөй-ниитичилери-биле ужурашкан. Ол девискээрниң болгаш муниципалдыг тургузугнуң социал экономиказының айтырыгларын чугаалажып тура, ооң киржикчилери чедиишкиннерниң болгаш четпестерниң дугайын чугаалап турганнар. Хемчик хемни кежер көвүрүг чогундан Кызыл-Даг суурга чедериниң бергезиниң дугайында Бай-Тайганың чурттакчылары улуг дүвүрел-биле дыңнатканнар. Ырак-узак Кара-Хөлге чедер орук база нарын айтырыг болуп артпышаан.

  Бо айтырыгны тус черниң чурттакчызы Дондук Тойбу-Хаа көдүрген. Ынчан Шолбан Кара-оол ол нарын айтырыгны билирин дыңнаткаш, ону шиитпирлээрин чагыргазында кижилерге даандырган. Бай-Тайганың оруктарының болгаш көвүрүглериниң дугайында айтырыгны Тываның Баштыңы бодунуң контролюнга алыр. Республиканың орук четкизин сайзырадырының, чаа көвүрүглер тударының айтырыглары бюджет чарыгдалдарынга кирер дээрзин Шолбан Кара-оол дыңнаткан. 

 Шынап-ла, оруктарны болгаш көвүрүглерни Тываның Баштыңы боду контрольдап турар. Ооң уламындан сөөлгү чылдарда Сүт-Хөл кожуунда Хемчик болгаш Ак хемнерни кежир көвүрүглер туттунган. Баштайгы көвүрүгнү ол муниципалдыг тургузугнуң амыдыралының оруу деп санап турар. Ооң мурнундагы көвүрүү бежен чыл туруп келгеш, шуут эргижиреп үрелирге сүт-хөлчүлер дилег кииргеннер. Шолбан Кара-оол республика бюджединден 280 млн. рубльди тускайлааш, чаа көвүрүг тудар деп айтыышкынны үндүрген. Ону 2013 чылда ажыглалга киирген

  Ол-ла Сүт-Хөл кожуунда чедери берге Ишкин суурга бичии-даа бол, Шапкын суглуг Ак хемни кежир чаа армейжи көвүрүгнү тутканы - чурттакчы чоннуң хөй чылдар иштинде манааны белеек болган. Ооң мурнунда турган ыяш кежигниң ондактыындан чон ону «аза көвүрүү» дээр турган. 

 Улуг-Хемниң ыраккы сууру Торгалыгже орукта Чааты хемни кежир база чаа көвүрүг туттунган. Ооң мурнунда ынаар орук-даа чок, эргижирээн көвүрүг турганы ам сактыышкында арткан.

 Чөөн-Хемчиктиң Чыргакы хемни кежир чаа көвүрүг тудуун 20 хире чыл манаан. Таңдының Бай-Хаак-Балгазын авторуунуң участогунда Дүрген хемни кежир чаа көвүрүгнү «2011-2012 чылдарда Тыва Республикада транспорт системазын модернизастаары» республиканың тускай сорулгалыг программазының акша-хөреңгизи-биле 2011 чылда тутканы чоннуң амыдырал байдалынга база салдарлыг.