Республикада байдалдың болгаш 2014 чылда күрүне политиказының дугайында Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң Дээди Хуралга Айыткалы

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!

Хүндүлүг депутаттар! Коллегалар!

Чаңгыс чер-чурттугларым!

Декабрь 12-де, Россияның Конституциязының юбилейиниң хүнүнде, чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путин чыл санының Айыткалын Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга кылган.

Чурттуң хөгжүлдезиниң стратегиязының-даа, ажылдың тодаргай угланыышкыннарының-даа, салдынган сорулгаларны күүседириниң аргаларының-даа кол-кол сорулгаларын күрүнениң Баштыңы тодараткан. Регионнуң тодаргай сорулгаларын, боттарывыстың мурнай шиитпирлээр айтырыгларывысты, чугула болуушкуннарны ниити күрүнениң ол угланыышкынынче киирери эргежок чугула.

Юбилейлиг 2014 чылга чедир каш хонуктар арткан. Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң юбилейи—ол дээрге бистиң республикага эң чугула болуушкун-дур. Эрткен 100 чыл бистиң республикавыстың кол-кол үе-чадаларын хаара туткан. Бистиң өгбелеривистиң шилип алган оруу—улуг Россия-биле кады болуру, Тыва күрүнени тургузары, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тыва Арат Республиканың эвилелчи киржилгези, Совет Эвилелиниң составынга Тываның эки тура-биле каттыжып киргени, бүгү чурт-биле кады чаа экономиктиг орукче шилчилге.

Ол дээрге оруктуң баштайгы изекчилериниң, дөспес чүректерниң, чаа амыдыралдың идепкейлиг тургузукчуларының үези болган. Эрги чаңчылдардан адырлыры, чаа аргаларны хевирлеп тургузары, экономиктиг тургузугну өскертири херек апарган. Тываның ол үедеги ишчилери кыска хуусаа дургузунда үлетпүрнү, көдээ ажыл-агыйны куруг черден тургузуп, өөредилгениң, кадык камгалалының, культураның таваан салып, национал кадрларны кижизидип шыдаан. Бо юбилей дээрге бистиң адаларывыска болгаш кырган-адаларывыска хүндүткелдиң демдээ-дир.

Биске болгаш келир салгалга бо юбилей сайзыралдың чаа үе-чадазының эгези-дир. Эрткен чүс чылдың чедиишкиннеринге даянмышаан, бурунгаар хөгжүүр, Россияның улустарының аразынга төлептиг олутту ээлээр ужурлуг бис.

2013 чылдың түңнелдериниң дугайында каш сөс. Ону саң-хөө, организастыг, эргелеп-башкарылга болгаш хөй-ниити курлавырларын мөөңнээриниң үези деп болур. Ол ажыл-херектиң тодаракчы көрүнчүү чурттуң Президентизиниң чарлыктарының күүселдези болгаш юбилейниң байырлалдарынга белеткел талазы-биле бистиң боттарывыстың планнарывыс болур.

Эртип турар чылдың экономиктиг түңнелдериниң дугайын чугаалап тура, делегей экономиказында нарын байдалдарны кичээнгейге алыр ужурлуг бис. Чурттуң иштики ниити продуктузунуң өзүлдези оожумнаан-даа болза (9 айның түңнели-биле 1,3 хуу), республикага кудулаашкынны болдурбаан бис. Харын-даа регионнуң ниити продуктузу 2012 чылдаазынга деңнээрге, бичии, 2 хууга өскен. Алдын тывыжын бо чылын бүдүн чартык тонна чедир өстүргенивистиң ачызында үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли улгаткан.

Эртип турар чылдың түңнели-биле Тыва дорт даштыкы инвестицияларның хемчээлиниң талазы-биле Россияда мурнакчы чээрби регионнарның санынга кирген, чурттакчы чоннуң кижи санынга онааштыр инвестицияларның хемчээлиниң талазы-биле дөрткү черде болган.

Республиканың АYК багай эвес темпилерни чедип ап турар. Агаар-бойдустуң нарын байдалдары турза-даа, бо чылын тарааны 14,3 хуу хөйнү бастырган. Тываның көдээ чериниң үндезини — мал ажылы турум сайзырап, малдың баш саны чыл санында ортумаа-биле 7 хуу немежип турар, бо чылын хойнуң болгаш өшкүнүң баш саны 1 миллион 143 муң баш четкен. Эът болгаш сүт бүдүрүлгези кудулаваан, харын-даа бичии өскен. Оларның болбаазырадылгазы көскүзү-биле көвүдээн.

Чылдың кол төлевилели апарган «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» дээштиг чоруун хамыкты мурнай көргүскен. Мурнуку Айыткалга тодаргай киирген сорулгаларым боттуг түңнелдерни берген. Сөөлгү түңнелдерни көөрү болгаш курлавырларны мөөңнээри кайы хире чугула болурунга боттарывыс херек кырында бүзүредивис.

Кедизинде барып суур бүрүзүнге адак дээрге бир төлевилелди боттандырар деп ынчан дугурушкан бис. Чамдык эдилгелер-биле ол сорулга күүсеттинген — көдээниң 175 төлевилели ажылдап эгелээн, ортумаа-биле бир суурга онааштыр — 1,4 төлевилел. Барык беш чүс ажылдаар олуттар тургустунган, 137 төлевилел белен продукцияны бүдүрүп эгелээн. Ам-даа үр хуусаалыг, капитал негээр 38 төлевилел бар — ол дээрге келир 2014 чылдың сорулгазы. Оларның аразында модульдуг үш сүт цеги болгаш сүт болбаазырадыр биче цехтерни ажыглалга киирери; эъттен чартык фабрикаттар бүдүрер цехтерни тургузары; хаван фермазын организастаары; шыгжамырларны тудары болгаш ногаа савалаар цехтерни тудары; тууйбу бүдүрер биче цехтерни, а ол ышкаш биче хемчээлдиг асфальт-бетон заводун ажыглалга киирери кирип турар.

Хемчээли ындыг кончуг улуг эвес-даа болза, чогумчалыг түңнелдер-дир. Каракка көстүп турар чүүлдер-дир.

Тываның көдээ ишчилериниң бүдүрүп шыдаары хөй янзы чүүлдерин чоокта чаа эрткен делгелгеге көргүскен бис. Майда болган делгелгеге деңнээрге, бурунгаарлап келгени илдең болган. Сонуурганчыг кылдыр савалаан шынарлыг бараан делгелге шөлдеринге көстүп келген.

Дыка хөй барааннарны эки деп үнелээн, харын-даа даштыкы рынокка база хүлээп алган. Чижээ, тергиин эки шынарлыг «Бай-Хаак аква» деп аржаан суг. Келир үеде Тываның арнын көргүзер тергиин эки аъш-чем аймаа көстүп келген. Ол дээрге тыва езу-биле шын савалаан саржаг, чөкпек-тир. Ол аъш-чемни үр шыгжаар кылдыр белеткээриниң аргазын чүс-чүс чылдарда ажыглап келген, ол чемни ап чорааш, Чиңгис-Хаан бөмбүрзектиң чартыын эжелеп алган деп тоолчургу чугаа анаа тыптып келбээн. Ону ажыглаар херек, даштыкы рынокка билдилиг садары, ооң онзагай талаларын болгаш кадыкшылга ажыктыын көргүзери чугула.

Ол делгелгеге чүс-чүс кызылчылар болгаш найысылалдың аалчылары кээп чораан. Тус черниң бараанының хөй кезиин барык «хунаажып» ап турган, удаваанда олар баартактарга көзүлбейн барган. Рыноктуң болгаш чижилгениң үезинде бодунуң бараанын шенеп садарынга эки арганы бараан бүдүрүкчүлери алганнар. Делгелге хүнүнүң баштайгы чартыында-ла бараанын «арылдыр алзып алган» кижилерге бо чорук бүдүрүлгени сайзырадырынче болгаш садыглаашкын рыногун дилеп тыварынче кыйгырыг болган. А кылыглары саттынмааннар бараанының шынарының чер албаанын азы дерип каасталгазының четпес болганын азы өртээниң улуун сайгарып көөр ужурлуглар. Тиилекчилер дээш аңаа келген кижилер боттарының акшазы-биле бадылааннар.

Делгелгениң бараан саарылгазы 4 миллион ажыг рубль болган. Майда алдынган 1,4 миллион рубльге деңнээрге, бо багай эвес түңнел-дир.

2015 чылдан эгелээш көдээ черлерниң, хоорайларның төлевилелдери экономика талазы-биле бот-тускайлаң ажылдаар, орулгалыг апаар ужурлуг. Ол-ла төлевилелдерни доктаамал бюджет-биле деткип турбас, чүгле эгезинде деткиир сорулганы салган бис. 2015 чылдан эгелээш күрүне деткимчези өске, улуг хемчээлдиг сорулгаларны чедип алырынга ажыглаттынар. Чижээ, чурттуң Президентизиниң көдээге амыдырап-чурттаарынга болгаш ажылдаарынга таарымчалыг чоруктуң деңнелин бедидериниң, аңаа амгы үениң, чогумчалыг байдалын тургузарының, аграр бизнезиниң чаа технологияларынга идиг бээриниң талазы-биле салган сорулгалары-дыр.

«Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң күүселдези Чазак Даргазының бирги оралакчызы М.С.Козловтуң хуу харыысалгазынга онаажыр болгаш ону 2014 чылда доозары — Чазактың экономика айтырыын шиитпирлеп турар адырының кол сорулгазы болур дээрзин база катап сагындырдым.

Бо айтырыгга республиканың депутаттарының идепкейлиг туружун демдеглээри чугула. Дээди Хуралдың мону харыылаар комитеди, парламент кежигүннери боттарының округтарынга, Төлээлекчилерниң тус чер хуралдары көдээни «доюлдурарынга» дузаны күүсекчи эрге-чагыргага чедирип турганнар. Хөй-ниити палатазы, коммерцияга хамаарышпас хөй-хөй организациялар база хажыызынга артпаан. Төлевилелди мынчаар каттыжып алгаш деткиир чорук келир чылын-даа артар дээрзинге бүзүрээр мен.

Коллегалар! 2013 чылдың кол даалгаларының бирээзи бистиң республикавыстың хевир-дүрзүзүн баксырадып турар кагдынган объектилерни ханы сайгарары болган. Ол ылаптыг санаашкынның түңнели болза, барык кымга-даа херекчок беш чүс тудуглар болган, оларның 163-үн «чаа амыдыралче хаара туткан» — оларны катап септеп ап болур деп санаан, 30 тудуг — чаарттынып кылдынган, 53-үнде септелге ажылдары чоруп турар, 188-ин — хаап каан; 135-ин бузар апарган; 43 бустунган. Арткан объектилер шиитпир манап турар.

«Бузары—тудары эвес-тир» деп улус чугаалажыр. Кагдынган совет тудугларны сайгарар ажылдарын муниципалитеттер боттарының күжү-биле күүседип шыдавайн барганын амыдырал көргүскен. Та тутканы ындыг кончуг быжыг чүве, чүс-чүс чылдар турар кылдыр, азы муниципалдыг эрге-чагырганың күжүнүң чок болганы ол.

«Карак кортса-даа — хол кылыптар», ынчангаш ол ажылды уламчылаар болгаш идепкейжидер херек. Эки дуржулганы ажыглаар. Ындыг дуржулга муниципалитеттерде бар. Чижээ, Бай-Тайгада катап тургустунган оран-саваларда белеткел конторазын ажыдып алган, чазанылга болгаш дарганнаашкын кылыглары бүдүрер цех ажылдай берген, удавас колбаса цеги ажыттынар. Бузуп каапкан садыгның орнунда 150 олуттуг кафе тудуп турар.

Чөөн-Хемчик кожуунда база эки ажылдап турар. Чадаанада катап тургустунган оран-савада черге чадар кылыглар бүдүрүп эгелээн, пластик соңгалар кылыр цехти ажыткан. Чыраа-Бажының чурттакчылары бодунуң сумузунда ээ чок 6 объектини септеп алганнар. Оларның бир чамдыызында хөмүр-даш шыгжаар склад, машина тургузар чылыг чер, эъттен чартык фабрикаттар бүдүрер цех, пилорама ажыттынган. Көдээ ажыл-агый рыногун болгаш спорт комплекизин ажыдары көрдүнүп турар.

Өвүрде 4 объект катап тургустунган. Оларны көдээ ажыл-агый рыногу, автомастерская, дүк хүлээп алыр чер болгаш пилорама кылдыр дерээн.

Тес-Хемниң «Тес-өг», Улдуг-Хемде «Арык» МУБ-туң тараа шаңы, Эрзин кожуунда Чаа-Суурнуң ФАП катап тургустунган объектилерде ажылдап эгелээн. Бүгү республикага хамаарыштыр алыр болза, хөй эвес сан дээрзинге чөпшээрежир боор силер. Чоокку үеде 80 объектини катап тургузар, 92-ни бузар.

Хүндүлүг коллегалар, тус чер чагыргаларының баштыңнарынга хамаарыштыр чугаалаарым ол. Чаагай сеткилдиг маргылдаалар черле эки болгай, ынчалза-даа дуржулга солчуру болгаш бот-боттарынга дузалажыры база чугула. Ээ чок тудугларны катап тургузарының болгаш ажыглаарының талазы-биле тодаргай чижектерин киирдим. Эрги тудугларны бузарының талазы-биле ажылдарны Кызыл, Сүт-Хөл болгаш Эрзин кожууннар эки чоруткан. Бо угланыышкыннар талазы-биле Чеди-Хөл болгаш Тожу хожудап турар.

Ээ чок объектилерге кылданган ажылдарның түңнелдериниң көргүскенин езугаар алырга, ол ажылды ам-даа уламчылаары, харын-даа ооң хемчээлин улгаттырары чугула болуп турар. Сөөлгү ээ чок тудугнуң салым-хуузу шиитпирлеттингиже ажылдаар херек. Ол шиитпирни боттарывыс хүлээп алган бис, ооң күүселдези — муниципалдыг удуртукчу бүрүзүнүң ат-алдарының херээ. Бүгү ажылдарны доозарынга үш ай берип тур мен, ооң соонда түңнелдерин үндүрер бис. Бюджетте акша чок деп чылдагааннаар чоруктарны соксадыр херек. Инвесторларны, сонуургалдыг ээлерни хаара тудуңар, муниципалдыг бюджеттиң акша-хөреңгизин мөөңнеңер.

Президентиниң дараазында сөстерин улуг күзелдиим-биле катаптаайн: «…бир эвес шиитпир хүлээп алдынган болза, ону күүседир херек. Ындыг чорукту харыысалганың мөөңнеттинген байдалы деп санаар болгаш ону шуптузунга — эрге-чагыргага, ниитилелге, хамаатыларга үнер чылдың кыйгырыы кылып алырын саналдап тур мен». Сөс бүрүзүн деткип, ол кыйгырыг дээш ийи холум-биле бадылап тур мен.

Республикага эргежок чугула бо үе бистиң кижи бүрүзүнге онзагай шылгалда болур дээрзин сагындырып тур мен. Тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчуларының ажылын эң хынамчалыы-биле үнелээр бис деп чаңгыс эвес удаа чугаалап келген мен. Бодунуң соңгукчуларының идегелин шынзыктырбаан кожуун баштыңын халажылгаже үндүргениниң чижээ бисте бар. Чаа бүдүрүлге тургузарының талазы-биле ажылды саададып турар беш сумунуң удуртукчуларынга хамаарыштыр чогуур шиитпирлер хүлээп алдынар. Сентябрь 6-ның соонда «демдекти» салыр бис. Ооң мурнунда бодуңарның демдээңерни бодуңар салып алганыңар дээре боор.

Мурнуку Айыткалдың түңнелин езугаар алырга, чамдык кижилер мурнап турар, чамдыктары хожудаан. «Частырыгларны эдер ажылдың» үези ам-даа бар, ынчалза-даа ол эвээш арткан. Ооң соонда кадыг чугаа болур, силерниң кижи бүрүзү бодунуң удуртукчу аргаларын үнелеп көөр болгаш чогуур шиитпирни хүлээп алыр ужурлуг. Күүсекчи эрге-чагырганың муниципалитеттер-биле кады ажылдажылгазын харыылап турар Чазак Даргазының оралакчызы Артур Маадырович Монгалдың кичээнгейин боже база катап угландырып тур мен. Оларның девискээрлеринден илереттинген ээ чок тудуглар-биле тус чер бот-башкарылга органнарының ажылының үнелели хүн айтырыындан дүшпейн турар. Депутаттарның идепкейлиг ажылынга идегеп тур мен.

Тудуг ажылынга кылган чүүлдеривстиң дугайында каш сөстен чугаалайн. 2013 чылда Божудулга төвүнүң немелде тудуу ажыглалче кирген, республика найысылалында катап эмнээшкин болгаш чаштарның кадыкшылын эгидер төптүң инженер четкилериниң болгаш чаагайжыдылгазының ажылдары доозулган, Хову-Аксы суурда чаа котельная, Каа-Хем суурда футбол шөлү туттунган. Чер шимчээшкининге удур күштелдирери-биле Кызылда үш дугаар школаны эде кылган, Кызыл партизаннар кудумчузунда чуртталга бажыңы септеттинген. Чер шимчээшкининден когараан хамаатыларны көжүрери-биле 130-130 квартиралыг дөрт бажыңның тудуу эгелээн. Магистральная кудумчузунда улуг хемчээлдиг чаартып кылыышкын ажылдары чоруттунган, Енисейниң эрик кыдыында кол-кол ажылдар белеткеттинген, Улусчу чогаадылга бажыңының болгаш Хөгжүм-шии театрының септелгези эгелээн. Аукционнарны эрттирген, керээ чарыкчыларын тодараткан болгаш дыка хөй тудуг объектилеринге ажылдың графигин бадылаан.

Эге базымнар кылдынган. Ынчалза-даа юбилейниң объектилеринге ажылдарның хөй кезии 2014 чылдың тудуг сезонунга онаажыр.

Каа-Хем суурга спорт-культура төвүнүң тудуун эгелээр, Магистральнаяның чаарттынган оруун уламчылап, орукту олче киир тудар. Аныяктар өргээзиниң болгаш Президентиниң кадет корпузунуң тудуун кылыр херек. Енисей эриин, культураның болгаш дыштанылганың парыгын, ТГШИ-ниң, Национал музейниң, найысылалдың, Ак-Довурактың, кожууннар төптериниң кудумчуларында оруктарны чаартып кылырын доозар.

2014 чылдың планнарында «Кызыл аэропорту» федералдыг казна бүдүрүлгезиниң самолеттар ужудар-хондурар шөлүн улуг хемчээлдиг чаартып кылырын база эгелээри көрдүнген. Терапия корпузунуң тудуу. Бо ажылдарны чуртталга бажыңнарының, уруглар садтарының, коммунал инфраструктуразының объектилериниң тудуун соксатпайн, харын-даа ооң хемчээлин улгаттырып тургаш, кылыр ужурлуг бис. Тудугжуларның мурнунда салдынган сорулгалар, шынап-ла, аажок улуг. Чаңгыс-даа минута чидирген херээ чок, кышкы үени төлевилел документацияларын чедир ажылдап кылырынга, керээлиг организацияларны тодарадырының талазы-биле конкурстарны эрттиреринге, тудуг материалдарын болгаш дерилгелерни киир сөөртүрүнге ажыглаар херек. 2014 чылда капитал тудугга 4 миллиард ажыг рубль көрдүнген.

Акшаландырыышкынның ындыг хемчээлин, ажылдың ындыг улуг даалгаларын республиканың тудуг комплекизи амгы үеде региондан дашкаар керээ чарыкчыларын хаара тутпайн шиңгээдип ап шыдавас дээрзин миннир ужурлуг бис. Керээлиг организацияларны мөөңнээриниң талазы-биле соңгаарлаттынмас хемчеглерни алырын үе негеп келген. Күрүне акцияларының контроль пакедин туткан улуг тудуг трезин тудар арганы өөренип көөрү эргежок чугула деп санап тур мен.

Дээштиг эргелеп-башкарылга шиитпирлери, регионга кадр күчүзүн катап тургузарының талазы-биле Тудуг болгаш коммунал ажыл-агыйны чаартырының яамызының чүткүлдүг ажылы негеттинип турар. Төлевилекчилерден, тудуг аудидинден эгелээш, тудуг-монтаж болгаш шеверлер ажылдарынга чедир кадрлар көскүзү-биле чедишпейн турар.

Тудугжуларның профессионал белеткелинге бааза республикада бар, ол дээрге күрүне университединиң инженер-техниктиг факультеди, тудуг техникуму-дур. Ол аргаларны билдилиг ажыглаары — өөредилге черлериниң материалдыг баазазын экижидеринге, өөредилге практикаларын болгаш стажировкаларны организастаарынга, профессионал стандарттарны ажылдап кылырынга ажыл берикчилерин хаара тудары чугула. Бо айтырыг талазы-биле Өөредилге яамызы биле Тудуг яамызы ниити дылды тывар болгаш республиканың тудуг шөлдеринде негеттинип турар доозукчуларның белеткелиниң шынары болгаш ажылга тургузары дээш демниг ажылдаар ужурлуг. Биске амгы үениң аныяк төлевилекчилери, архитекторлары, дизайнерлери, инженерлери болгаш технологтары, тудугжулары болгаш шеверлекчилери херек. Россияның Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Юрьевна Голодец бистиң республикага чорааш, бисте тудугнуң шынарының дугайында аажок чымчак байдалга чеме кылган. Ооң кол утказы: ынчаар тудары — эргижирээн арга-дыр. Чаа технологияларже, экологтуг болгаш энергия камнаар материалдарже шагда-ла шилчиир турган дээни-дир.

Тудуг материалдарының үлетпүрүн — тууйбу болгаш цемент заводтарын, ыяш болбаазырадыр бүдүрүлгелерни, чыылда демир-бетон, элезин болгаш сай бүдүрер цехтерни катап тургузар талазы-биле ажыл-херектерниң тодаргай планы биске херек.

Тудугда чыылган айтырыгларны Дээди Хуралдың болгаш Чазактың кады эрттирген чөвүлелдеринге чугаалажыр чүүл кылдыр киирерин саналдап тур мен.

«Орук картазын» — тудуг комплекизиниң кадр хандырылгазын экижидериниң, тус черниң чиг эдинге үндезилээш, тудуг материалдарын бүдүрериниң талазы-биле чаа аргаларын республикага тургузарының талазы-биле ылавылап кылдынган планны ажылдап кылырын харыысалгалыг яамылар болгаш ведомстволар, Дээди Хуралдың бо айтырыг талазы-биле комитеди шыңгыы контрольга алыр. Хөй квартиралыг бажыңнарга (туттунганындан бээр 30 чылдан эвээш эвес үеде турар) капитал септелге кылырының талазы-биле үр хуусаалыг регион программазын ажылдап кылырын болгаш күүседирин организастаар.

Ноябрь 28—чаа сорулгалар, чаа аргалар

Тудуг ажылдарының 2008 чылдан бээр кудулатпайн келген темпилери эрткен үениң дургузунда чоргаарланыр чүүлүвүс турган. Ам ол кудулап эгелээн, ооң уламындан чогумчалыг байдалывысты оксунарының кырында келген бис. Чылдагааннар—хөй. Yстүнде адаанывыс кадрларның чедишпес чоруу база бар. Чижилге чогун ажыглап алгаш, төлевилекчилерниң бисти «соруп» турары аажок улуг чарыгдалдар. Оон аңгыда киир сөөртүп турарывыс тудуг материалдарының өртээниң аары. Эң кол айтырыг — электриге болгаш чылыгга технологтуг коштурулга кылырының чөпшээрелин алыр арганың чогу. Бо хүнге чедир чүгле республика найысылалында ындыг 16 коштунмаан объектилер бар. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң талазы-биле дыка хөй бүдүрүлгелерни ажыглалга киирери ол чылдагаандан саадап, садып алдынган дериг-херекселдер ажыглаттынмайн, ээ чок турда кылып алганывыс объектилер ажыглалга кииртинмейн турар.

Республиканың энергетиказы бюджетте аар чүък болу берген. Дизельдерниң болгаш котельнаяларның техниктиг байдалы чаржынчыг апарган. Одаар чүүлдүң, ажылдап кылдынган энергияның чарыгдалының учеду чок ийикпе, азы шын эвес болуп турар, ол адырда бедик мергежилдиг специалистер чедишпес апарган. Дериг-херекселдерниң техниктиг чаартылгазы, ажыглал кылыр ажылдакчыларның белеткели, курлавырларны ажылдап кылырының болгаш хереглелиниң учеду шагда-ла кылып чорудар турган ажылдар-дыр.

Ынчангаш эртип турар чылдың тодаракчы чүүлү болза, федералдыг Чазактың ноябрь 28-те болган хуралы деп санаар мен. Бистиң барымдааларывыс эвээш эвес болуп, регионда транспортта болгаш энергетикада өзүлдениң кол инфраструктурлуг кызыгаарлаашкынның чидиг болуп турарын төп удуртулгага бүзүредип шыдаан бис. Энергияның чедишпес чоруунуң болгаш транспорттуң нарын айтырыын хуралга бистиң бадыткап турбаанывыс эки болган. Ону чурттуң регион сайзыралының сайыды чугаалаан.

Ведомстволар аразының комиссиязын тургузарының болгаш дыка кыска хуусааның дургузунда Тываның сайзыралының инвестиция планын тургузарының дугайында Дмитрий Анатольевич Медведевтиң даалгазы транспорт инфраструктуразының болгаш энергетиканың айыыл чок чоруунуң, даг-тывыш үлетпүрүнүң, тудуг индустриязының, болбаазырадылга бүдүрүлгезиниң, көдээни сайзырадырының талазы-биле бистиң төлевилелдеривисти бурунгаарладырынга эки аргалар болуп турар.

Ол аргаларны чөп ажыглаар дизе, Москвага эптиг-демниг болгаш аажок шудургу ажылдаар херек. Эргежок чугула үндезин документилерни белеткээринге Экономика яамызының штаб болур ролю хөй дакпыр өзер. Республиканың эрге-ажыктарын федералдыг төпке камгалаарынга шупту кижилерни, Дээди Хуралдың депутаттарын, Күрүне Думазында болгаш Федерация Чөвүлелинде бистиң төлээлеривисти киириштирер херек. Чазак Даргазының бирги оралакчызы Михаил Сергеевич Козловтуң ону удуртуру болгаш Россия Федерациязының Чазааның Даргазының даалгазын күүседириниң талазы-биле ажылды шыңгыы контрольдаары эргежок чугула.

Ам биске эргежок чугула чүүл — чайгылыш чок барымдаа болур. Сөс кырында болгаш ыыт-шимээнниг бадыткал эвес, ылаптап санап каан бадыткал херек. Бюджетти шыңгыызы-биле кызыгаарлаан байдалдарда Москва регионнарның айтырыгларын бодунуу-биле көөр болдур ийин. Чижээ, Россияның Энергетика яамызы дыка хөй үе- ниң дургузунлда Тывада энергия чедер деп бадыткап келгеннер. Чүгле моон соңгааргы сайзыралдың эвес, энергетиканың айыыл чок чоруунуң дугайында бөдүүн чүүлдү чугаалаары безин берге шыйыгның кырында республика келген деп улуг күжениишкин-биле бадыткаан бис. Электри дамчыдар Кызыл — Чадаана шугумун ажыткан соонда немей алырывыс 80 мегаватт электри энергиязы амгы үеде чыылган айтырыгны дөңгүп дуглаар. Экономиктиг өзүлдениң; энергия чарыгдаар келир үениң бүдүрүлгелериниң энергия хандырылгазының; бистиң байдалывыска тааржыр чуртталга бажыңнарының, уруглар садтарының, школаларның тудуунуң амгы темпилерин хандырарының айтырыгларын ол дөмей-ле шиитпирлевес.

Республиканың иштики хереглелдериниң-даа, келир үедеги улуг-улуг инвестиция төлевилелдериниң-даа ылап санаан түңнери херек. Бо херекке бистиң инвесторларывыстан оларның санап турары энергетика хереглелдериниң талазы-биле бадыткаттынган тодаргай саннары херек. Боттуг техника-экономиктиг барымдаалар бар турда, чүгле ынчан бистиң найысылалывыстың чоогунга чылыдылга электри станциязының тудуунуң төлевилелин шимчедиринге, Шагаан-Арыгга болгаш Ак-Довуракка чаа котельнаялар тудуунга саң-хөө деткимчезин федералдыг төптен алырынга ынанып болур бис.

Бистиң дараазында өске төлевилелдеривистиң талазы-биле база ындыг барымдааларлыг болур ужурлуг бис: М-54-тү өскээр угландырары, чурттар аразының Хандагайты—Боршоо эрттирилге пунктузун хөй талалыг чурумга ажылдаар кылдыр чаартыры, Кызыл—Урумчи демир-орук адырын төлевилээри, цемент заводун тудары, тудуг материалдарының чыдар черлерин ажылдап кылыры, үр тудуп келген терапия корпузунуң тудуун доозары, филармонияның чаа оран-савазын тудары, девискээрлерге чурагайларның дең болурун хандырары.

«Тывасвязьинформ» болгаш «Мегафон» компанияларының кады күжениишкиннериниң, федералдыг албан черлериниң деткимчезиниң ачызында харылзаа адырын чаартырынга чамдык чедиишкиннерни чедип алган бис. Ындыг турбуже, чаа коммуникация технологияларын шиңгээдириниң темпилериниң талазы-биле дыка хөй регионнардан хожудап турар бис. Харылзааны Тывага сайзырадырынга шаптыктап турар бир кол чүүл — ачы-дузаның өртээниң улуу.

Компенсация аргаларын федералдыг деңнелге ажыглаарының дугайында ведомстволар аразының комиссиязының дараазында саналын камгалаар ужурлуг бис: харылзааның оператору инфраструктураны тургузар, а күрүне чарыгдалдарының оода чартык кезиин эгидер. Чарыгдалдарның чартыы-даа болгай-ла, күрүнениң киржилгези инвесторга эки медээ болур.

Эргежок чугула бүгү саналгаларны болгаш барымдааларны адырлар аайы-биле яамылар эң кыска хуусаада белеткээр болгаш Тываның инвестиция планын белеткээриниң талазы-биле ведомстволар аразының федералдыг комиссиязынче киирер ужурлуг. А Дээди Хуралдың ону харыылаар комитеттери — идепкейлиг инвестиция сайзыралынга байдалдарны тургузарының талазы-биле хоойлу ажылдап кылыр хүлээлгезин күүседир.

Республиканың эрге-ажыктарын камгалаарынга эрге-чагырга органнарының ындыг барымдаалыг, ажыл-херекчи туружундан аңгыда, хөй-ниитиниң калбак деткимчези база чугула болуп турар. Тываның чурттакчы бүрүзү массалыг информация чепсектериниң, интернеттиң, Хөй-ниити палатазының шөлүн, Ниити-россияның улусчу фронтузунуң регион салбырының аргаларын ажыглап тургаш, бо чугула херекке бодунуң салыышкынын киирип болур.

Эрге-чагырга-биле дээштиг харылзааның ажыктыг аргаларын хамаатыларга бөгүн саналдап шыдаар бис. Ол дээш краудсорсинг болгаш чоннуң бюджединиң талазы-биле регионнуң электроннуг шөлдерин тургускан бис. Кыска хуусаа дургузунда ол технологиялар бистиң чүс хире чаңгыс чер-чурттугларывысты күрүне эргелеп-башкарылгазының чорудулгазынче хаара тудар, олардан дыка хөй солун саналдарны алыр аргалыг апаар бис. Оларның бир кезии эрге-чагырганың тодаргай шиитпирлеринге кирер. Чижек кылдыр киирейн: уругларның идик-хевинге чырыткыланып чоруур кожааларны ажыглаарының дугайында саналды даалга кылдыр берген болгаш ону хоорайның школаларында ажыглап эгелээн.

Бүгү деңнелдиң эрге-чагыргаларының хамааты ниитилел черлери-биле кады ажылдажылгазынга чаа утка-шынарны киирери негеттинип келген. Хөй-ниити палатазын чоннуң эрге-ажыктарын илередиринге, эң чидиг, эң хөрек өйген айтырыгларны сайгарып чугаалажырынга кол шөл болур салдарын быжыглаар дээш республикага хөй чүүлдер кылдынган. Хамааты эгелээшкиннер чөвүлелиниң, уругнуң эргелериниң талазы-биле төлээ чериниң, хөй-ниити чөвүлелдериниң, адалар чөвүлелдериниң болгаш коммерцияга хамаарышпас өске-даа организацияларның ролю бедип турар. Социал ужур-дузалыг хоойлу төлевилелдериниң баштайгы номчулгазынга, стратегтиг документилерниң, күрүне программаларының экспертизазынга, инвестиция байдалын экижидериниң талазы-биле стандарттарны ажылдап кылырынга оларны хаара тудуп турар. Ындыг боттуг эксперт дузазы эрге-чагырганы хоозун, бадыткал чок шүгүмчүлээриниң орнунга дыка-ла дээштиг болгаш ажыктыг арга болуп турар.

Хөй-ниити чөвүлелдерин тургузарының чурумун бадылап алган бис. Эрткен чылдан бээр күүсекчи эрге-чагырганың бүгү органнарының коллегияларының составынга хөй-ниитиниң төлээлерин бадылаар эргелиг кылдыр киирген. Хоойлу саналдаар конститусчу эргени боттандырарының аргазын бо чылдың мартта республика хоойлузу-биле сайзыраңгайжыткан, ам хамаатылар боттарының саналдарын интернет дамчыштыр киирип болур апарган.

Муниципалдыг удуртулга, чер-черлерде специалистер чурттакчы чон-биле ажылдың хевирлерин үндезини-биле өскертир ужурлуг. Чамдык удуртукчуларның езуургак, эртем-билии чедишпес, чамдыкта улус дорамчылаар чоруунуң уржуундан айтырыг шиитпирлээрде массалыг информация чепсектерин ажыглаар байдалдарга чон таваржып турар. Ынчан хамык чүве дойлуп эгелээр — журналистер чон дээш туржуп турар, а эрге-чагырга чүгле бодунуң тамчыы дээш сагыш салыр. Ол-ла Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелге шупту өскүстерни чуртталга бажыңы-биле хары угда дораан хандырыптары болдунмас, билдириишкин ээзи бодунуң айтырыын шиитпирледип алыр ужурлуг деп эптиг-эвилең, тодаргай тайылбырны берген болза, регион телевидениезинге көстүп келген ол шуугаазын турбас ийик.

Ол шуугаазынны кырындан улус аксы-биле кылган. А айтырыгның боду херек кырында улам ханы болгаш нарын болуп турар. Чуртталга бажыңын алырының оочурунда 6 муң ажыг өскүс уруглар бар. Ол сорулгаларның акшаландырыышкынын каш катап көвүдеткен бис, 2008 чылда 1 миллион турганындан бо чылын 316,6 миллион рубль чедирдивис. Тудугнуң темпизин дүргедедип тур бис. Эрткен беш чылдың дургузунда 360 кижи чуртталга бажыңы-биле хандыртынган болза, бо чылын ону 314 өскүс уруглар алыр, ол дээрге 2012 чылдаазынга деңнээрге, үш катап хөй. Оочурда турар кижи бүрүзү ооң ээлчээниң кайы хире чыла бергенин кажан-даа көрүп болур ажык-чарлыг кылыры өске херек. Бир эвес ынчаар кылбайн турар болза, чылдагааны чүдел?

Ону канчаар кылыры—интернетте сайтыга киирери, медээлер самбыразынга азары болгаш өске-даа аргаларны ажыглаары силерниң херээңер, а ону кылыры албан. Өске-даа аарышкылыг айтырыгларга ол хамааржыр. Чижээ, хөй уругларлыг өг-бүлелерни чер участогу-биле хандырарынга, чиигелделиг ипотека чээлизиниң алыкчыларының даңзызынга, школа назы четпээн уруглар албан черлеринге олуттарны бээринге, компаниялар эргелекчилериниң саң-хөө ажыл-чорудулгазынга, ЧКА-ның ачы-дузазын төлээриниң чурумунга.

Кызыл хоорайның коммунал ажыл-агый талазы-биле Интернетке харылзажырының курлавырын тургузарын найысылалдың удуртулгазынга саналдап тур мен. Бодунуң башкарыкчы компаниязының, ооң-биле харылзажырының, коммунал ачы-дузазының хевирлериниң болгаш өртектериниң дугайында херек медээлерни чурттакчы бүрүзү тып ап болур кылдыр. Электроннуг калькуляторга квартира өртээн боду санап, септелге кылырынга чагыгны киирип каар кылдыр.

Хүндүлүг депутаттар! 2014 чылдың сентябрьда юбилейлиг байырлалдарның кол хемчеглери найысылалга эртери чугаажок. Кызыл база ол-ла үеде бодунуң бир век юбилейин демдеглээр. Бо чылын Кызылга хөй кол болуушкуннар болган. Соңгулдалар эрти, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының чаа составы ажылдап эгеледи. Найысылалдың мэрин томуйлаан.

Хоорайның эрге-чагыргазынга чугаалаарым болза организастыг үе доозулган. Соңгукчуларның бүзүрелин бадыткаар, хоорайның амыдыралының хөй, берге айтырыгларының талазы-биле хөй-ниитиниң айтырыгларынга харыылаар үе келген. Чурттакчы чон-биле чаа харылзааларны тургузарының ооң мурнунда чугаалап турганым аргалар бисте элээн хөй. Ынчангаш бистен негелделер база көңгүс өске. Амыдыралының деңнелинге, хоорайның чаагайжыдылгазынга болгаш ниити байдалынга хоорайларның чурттакчылары бедик негелделерни тургузуп турар апарган. Хоорайның чурттакчылары – чурттакчы чоннуң элээн идепкейжи кезии. Чаа билиглерни, чаа технологияларны олар дүрген билип ап, эң дээрелерин амыдыралга боттандырарын бистен манап турарлар. Ажык чоруктуң болгаш технологияларны шиңгээдип алырының өй-чижээн көргүзер ужурлуг силер. Хоорайда, республикада байдалга бодунуң салдарын идепкейжи кижи бүрүзү херек кырында чедирип болур деп чүвени кызылчылар билирин ол өй-чижектер хевирлээри кончуг чугула.

Чараш аазаашкыннар-биле бөгүн кымны-даа көгүдери болдунмас. Кызыл хоорайның ажыл-агыйының шыңгыы айтырыгларын шиитпирлээр херек. А олар эвээш эвес, чижээ, чуртталга-коммунал комплекизинде. Чер участоктарын бээр болгаш садарын чурумчудар, хоорай өнчүзүн аайлаар, хоорайның бюджединиң орулгалыг кезээн хевирлээринче кичээнгейни угландырар херек. Амгы Кызылдың хевирин колдуунда административтиг бажыңнар, офистер, садыг төптери, ажыглал чок үлетпүр зоналары тургузуп турар. Ындыг объектилер кончуг херек болбайн канчаар. Ол дээрге ажыл черлери, бюджетче үндүрүглерниң кирери-дир. Ынчалза-даа кижиниң хүн бүрүде эки чурттаарынга ол эвээш. Чаагайжыткан хем эрии болгаш сесерликтер, бичии уруглар шөлдери, спортка хандыкшыырының болгаш өг-бүлези-биле дыштанырының черлери херек. Бистиң «Спортту — бажыңнар чанынче» төлевилеливис кайы хире деткимчени алганын көрүңер даан. Иван Ярыгин аттыг спорт комплекизиниң девискээринде скейт-шөлдү кылган, хөй квартиралыг бажыңнарның чанында спорттуң 27 тускай шөлдерин тургускан. Ол ам-даа эвээш-тир. Оларны үревезин болгаш дээштии-биле ажыглаарын чедип алыр херек. Аныяктар болгаш элээдилер дыштаныр черлерни таарымчалыг кылдыр кылып алыр.

Назы-хары улуг кижилерге таарымчалыг болуру база чугула. Кандыг-даа назылыг чурттакчы бүрүзүнге, ол ышкаш шимчээр арга-шинээ кызыы кижилерге хоорай эптиг болур ужурлуг. Бичии-даа багай чүве турбас. Бажыңнар чадаларының арыг-силии, кудумчуларны чырытканы, девискээрлерни аштап-арыглааны болгаш чаагайжытканы – шупту чугула. Шак мындыг бичии чүүлдер идегелдиң, чуртталганың таарымчалыг болгаш бодунга бүзүрелдиң байдалын тургузуп турар. Оларның хүн бүрүде барып турары кудумчуларның, парктарның болгаш өске-даа черлерниң байдалындан чуртталганың шынары бөгүн мында экижип турарын билир ужурлуг. Хоорай өскерлип, чурттаарынга улам-на таарымчалыг апар чыдарын, тус черниң эрге-чагыргазы кандыг-ла-бир бүрүлбаазын планнарны эвес, а кижи бүрүзүнүң дугайында сагыш човаашкынны болгаш ооң хереглелдерин удуртулга болдурганын көөр ужурлуг. Бистиң найысылалывыстың юбилейинге белеткелдер – бо угланыышкынга бурунгаарлаарының эки болгаш ажыктыг аргазы-дыр.

Бо чылын-на хоорайда белеткелдер ажылдары эгелээн. Хоорайже кирериниң соңгу болгаш мурнуу талаларында тураскаалдарның дөзевилелдерин бадылаан. Хоорайның 16 кудумчуларының орук шывыын септээн. 37 киоскилерни турган черинден чайлаткан, 30-ни чайладыр деп турар. Хоорайның аңгы-аңгы районнарында амгы үениң 18 садыг павильоннарын тургускан. Көдээ ажыл-агыйның «Азия» рыногунуң девискээринде 44 павильоннарны ажыткан, оларның дөртү -- «Тывага кылган» деп продукцияның бүдүрүкчүлериниң. Хоорайның төп кудумчуларында автобус доктаар черлерни чаагайжыды туткан. Оларның амгы үениң дизайны чараш болгаш ажыглалы эптиг. Ынчалза-даа хоорайның эрге-чагыргалары оларның чоок-кавы девискээринде арыг-силигни болгаш корум-чурумну багай хайгаарап турарлар.

Шуут-ла «Диштерге кыстынып каан» темага база катап эглип кээр апардым. Садыглап турар черлериниң девискээриниң чоогун долгандыр арыг-силиг болгаш чаагайжыдылга дээш сайгарлыкчыларның харыысалгазы. Боттарының ажыл-херээн олар кандыг-ла-бир бүрүлбаазын байдалда эвес, а хоорайның боттуг девискээринде боттандырып турарлар. Хоорайның эрге-чагыргазы бодунуң эргелери-биле ол бүгүнү өйлээр ужурлуг. Ол дээрге тудуг тударынга, бажың-балгат хөлезилеп алырынга чөпшээрел, ажыл-агыйның кандыг-бир хевирин чорударынга патентини бээри, черни ажыглаарының аргаларын боттандырары. Чер участоктарын тускайлап бээриниң болгаш садарының чурумун хоорайның эрге-чагыргазы тургузарының эргежок чугулазын сагындырган болгай мен. Хоорайның девискээринге кайы хамаанчок тудуг чорударын шагда-ла соксадыр ужурлуг.

Тудуг тударынга участоктарны тускайлап бээриниң чурумун өйлээринге өскерилгелерни федералдыг хоойлужудулгаже кыска үеде киирер даалганы чурттуң Президентизи берген болгай. Тус черниң бот-башкарылга органнарынга «хостуг участоктарга тудуг тударынга чөпшээрелди көскү болгаш тодаргай чурум-биле садыглаашкынга киирер» даалганы берген. Бүгү республикада, эң ылаңгыя найысылалда, чер өнчүзүнге хамаарыштыр көскү болгаш тодаргай чорук ам дээрезинде орта көзүлбес-тир. Ээлеринге тускайлап берген азы оларның садып алганы чер участоктарын ажыглаарының сорулгазынга дүүштүр ажыглаарын олардан чедип алырының аргалары эвээш-тир. Ынчангаш ажыглал чок чыдар чер участоктары, канчаар ажыглаарын билдинмес, чедир туттунмаан чемдик бажың-балгат тыптып кээп турар.

Хоорайның девискээринде ээлери чок 20 ажыг объектилерни илереткен. Оларның чаңгызынга-даа хамаарыштыр төнчү шиитпирни хүлээп албаан. Бирээзинге ам дээрезинде дегбес дээн, ийизин бузар, арткан чээрбизин улаштыр тударын планнаан. Ол ажылды дыка оожум чорудуп турар бис, оларны ончалаарынга өй болдувус. Ооң мурнунда аңаа безин холдарывыс четпейн турган. Ол ажылды доозарынче юбилей бисти албадай берген. Бо угланыышкынга, ниитизи-биле юбилейге белеткелге улам шалыпкын болурун хоорайның эрге-чагыргазынга шыңгыы сүмелээр-дир мен.

Найысылалдың кудумчуларынга хоорайның иштики херектер килдизиниң ажылдакчыларының дээштиг ажылындан база ажыл-херектиң чедиишкинниг болуру хамааржыр. Юбилей мурнуу чарыында белеткелдер, юбилейниң байырлалының хүннеринде корум-чурум болгаш айыыл чок чоруктуң камгалалы — бирги чергениң айтырыы. Полицияның шупту ажылдакчылары – ИХЯ-ның сайыдындан патруль шагдаага чедир албан-хүлээлгезин онза байдалдарга күүседиринге амгы үеден эгелеп белеткенир ужурлуг. Кызылдың кудумчуларынга кежээ бистиң аалчыларывыска амыр-шөлээн эвес болур болза, оларга сонуурганчыг кандыг-даа байырлал программазын көргүзер болзувусса, ниитизи-биле хамык чүүл багай болганы ол.

Ону болдурбас ужурлуг бис. «Yүрмек» чүүл бүрүзү — полицейжилерниң даштыкы хевири, хоорайның чурттакчыларының ээлдек-эвилеңи, хоорайның кудумчуларының аштакчыларының болгаш волонтерларның форма идик-хеви, кудумчуларның болгаш шөлдерниң арыг-силии болгаш ында корум-чурум кончуг чугула. Бистиң кол «эртинелеривис» — чаартып каан Азияның төвү скульптура комплекизи биле Улуг-Хемниң эрии, музейниң чанында архитектура ансамбли, хөгжүм-шии театры биле ооң мурнунда шөлде онзагай фонтан, бистиң найысылалывыстың – юбилейжи Кызылдың катаптаттынмас овур-хевирин тургузуп турар шупту-ла чүүлдер аажок арыг-силиг көстүр ужурлуг.

Час дүжерге-ле, бистиң чурттакчылыг черлеривистиң шуптузунуң чаагайжыдылгазынче кичээнгейни угландырар ужурлуг бис. Онза кичээнгейни найысылалче салыр. Бажыңнарның даштыкы хевирин чаартыр, кудумчуларны болгаш чадаг кижилер кылаштажыр оруктарны экижидер, парктарга болгаш сесерликтерге чаа ыяштарны олуртур. Юбилейжи кызыл чечектер болгаш ногаан үнүштер-биле шыптынган, рекламаның, кудумчу сайгылгааннарының болгаш фонарьларның чырыынга чайынналыр ужурлуг. Кызылдың төөгүзүн кудумчуларга болгаш шөлдерге көргүзериниң дизайнер аргаларын бодап тывар херек. Юбилейлиг чылда найысылалга болгаш кожууннар төптеринге салгалдар аллеяларының таваан салырын саналдап тур мен. Сорулгазы: Белоцарск – Красный – Кызылдың төөгүзүн тургузуп турганнарның, бистиң ат-алдарлыг чаңгыс чер-чурттугларывыстың кижи бүрүзүнүң адын адап, бүгү республикага сактыры. Юбилейниң үе-чергези кижилерни дилеп тып, оларны онзалап демдеглээри. Хоочуннарга кичээнгей, кичээнгей база катап кичээнгей. Бистиң кол стратегтиг курлавырывыс – амыдыралга идепкейжи, анаа олурбас, чогаадыкчы кижилер «100 чылче базымнар»: «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри», «Тыва ХХ вектиң эгези: өскерлиишкиннерниң хады» төлевилелди боттандырарынга шупту аргаларны биске берип турар.

КИЖИ КАПИТАЛЫНЧЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Хүндүлүг коллегалар, бистиң социал айтырыгларывысче шилчиийн. Маңаа Президентиниң Айыткалынче катап угланып кээрин чөпшээреңер. Чурттакчы чоннуң саны чуртта сөөлгү чылдарда көвүдээнин Владимир Владимирович демдеглээн. Бистиң Тыва ышкаш демографтыг донорларның ачызында база ол эки чүүл хандыртынып турар дээрзин эки билир бис. Күрүнениң кижи капиталын көвүдедири – херек болгаш чугула миссия. Ынчалза-даа бедик демографтыг көргүзүглерниң көзүлбес талазы база бар болгай. Бистиң республикавыстың чурттакчы чонунуң үштүң бир кезии бичии уруглар болгаш аныяктар. Ажылдаар күш-шыдалдыг чурттакчыларга болгаш бюджетке ол улуг чүък, социал адырже элээн хөй инвестицияларны киирерин ол негеп турар.

Шаг-шаандан-на тыва өг-бүле – хөй ажы-төлдүг өг-бүле. Ынчалза-даа ажы-төлдү төрүп каары — үүлениң чүгле чартыы. Оларже сагышты салыры болгаш өг-бүлеге азырап, оран-сава-биле хандырары оон-даа чугула. Кадык-шыырак кылдыр өстүрери. Эки шынарлыг эртем-билигни бээри.

Чурттуң удуртулгазы кадык камгалалының мурнунга кончуг шыңгыы сорулгаларны тургускан. Шупту уругларның диспансеризациязын 2015 чылдан боттандырары. Кижилерниң аарыырының деңнели болгаш хевирлери, чурттакчы чоннуң назы-хар, эр-херээжен составы болгаш чурттап турарының сырыйы, агаар-бойдус болгаш географтыг байдалы, медицина организацияларынга транспорт-биле чедип болуру дээн ышкаш девискээрлерниң ылгавыр байдалдарын өөренип көрүп тургаш, кадык камгалалын организастаарының девискээр моделин ажылдап кылыр.

Чурттакчы чон кожууннарда сырый эвес, чурттакчылыг черлерге чедери берге, төрүттүнериниң деңнели бедик болгаш бичии уруглар хораар талазы-биле динамика багай бистиң республикавыска ол кончуг чугула. Девискээр модели биске нарын черлерни тодарадыр, саң-хөөнүң акша-хөреңгизин, кадрлар курлавырын чедингир ажыглаар, элээн хөй деткимчени федералдыг төптен алыр арганы бээр. Бо программныг документиге саналдар эң-не чоокку үеде кирген турар ужурлуг. Кадык камгалал яамызы медицина-биология айтырыгларының институду-биле кады эң-не кыска үе дургузунда оларның белеткелин доозар ужурлуг.

Кадык камгалал яамызы, найысылалдың кадык камгалал департаментизи Кызылда поликлиникалар-биле кончуг шыңгыы ажылдаар ужурлуг, эң ылаңгыя бичии уруглар поликлиникаларында, регистратураларда болгаш участок албаннарында байдал-биле. Бичии уруглар поликлиниказының капитал септелгезин, аргалыг-ла болза, дүрген доозары эргежок чугула. Медицинаның мурнакчы албан черлериниң ажылды организастаарының, медицина ачы-дузазын чедирериниң бодамчалыг болгаш тодаргай алгоритмнерин ажыглаарының арга-дуржулгазын дидими-биле шиңгээдип алыр херек. Эмчилерниң шимченгир десантылары дээн ышкаш ыракта черлерниң чурттакчыларынга дуза чедирериниң чаа хевирлерин дилээр. Аарыгны өй-шаанда болгаш чиге тодарадырынга ол кончуг чугула. Туберкулезту канчаар чавырылдырып ап шыдаанын Тываның кадык камгалалының хоочуннары чугаалап турдулар. Малчын аалдар дээш чурттакчылыг чер бүрүзүнге рентген шинчилелдерин калбаа-биле чоруткан соонда, ону чедип алыр аргалыг болганнар. Ынчалдыр аарыгны өй-шаанда тодарадыры чедип алдынган.

Эмчилерниң бедик мергежилдиинден эмнелгелерниң палаталарында таарымчалыг байдалга чедир кадык камгалалының шынарын бедидери Кадык камгалал яамызының ажылының кол угланыышкыны болур ужурлуг. Ол ышкаш чугула чүве – организас-методиктиг ажыл, кадык камгалалының бедик мергежилдиг организаторларын болгаш менеджерлерин белеткээри.

2013 чылда республиканың кадык камгалалын сайзырадырынче 4,4 миллиард рубльди киирген, ол дээрге, эрткен чылга деңнээрге, 20 хуу хөй. Күрүнениң киирген бо акша-хөреңгизи шынарлыг, чедингир медицина ачы-дузазы, чурттакчы чоннуң аңаа таарзынганының болгаш аарыырының база өлгениниң эвээжээн хевиринге херек кырында дузалыг болур ужурлуг. Дээштиг ажылдаарының бо көргүзүглери тускай контрольга турар.

Республиканың социал хандырылга албан черлериниң мурнунда турар сорулгаларны онзалап демдеглээр бодай-дыр мен. Мээң көрүжүм-биле, модернизация болуушкуннарын бо адыр элээн бергедеп хүлээп ап турар. Республикада социал дузаның 21 төптери, 8 бажың-интернаттар, тус черниң администрация бүрүзүнде социал департаментилер болгаш эргелелдер ажылдап турар. Эрткен чылын Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел ажылдап эгелээн. Ол дээрге бистиң принципиалдыг шиитпиривис – социал камгалалдыг эвес өг-бүлелерге болгаш уругларга күрүне деткимчезин күштелдирери. Оон чогуур түңнел чогун миннир ужурлуг бис. Амга чедир чүге ындыын тайылбырлаарынга хөй-ле чылдагааннарны чугаалап болур болбайн канчаар. Ынчангаш айтырыглар артпышаан: бичии уругларның кем-херек үүлгедиглери, ол ышкаш бичии уругларга хамаарыштыр кем-херек үүлгедиглери эвээжевейн, харын-даа көвүдээн. Социал камгалалдыг эвес өг-бүлелер боттарының бергелери-биле хевээр. Шиитпирлиг хемчеглерни алыры кончуг чугула деп санап турар мен.

Бирээде. Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы шупту социал албан черлериниң кадрларының аттестациязын чорудары эргежок чугула. Бирги ээлчегде, удуртукчулар боттары профессионал болгаш эртем-билииниң деңнели-биле боттарының албан-дужаалынга дүгжүр ужурлуг. Удуртукчу бүрүзү бодунуң албан черин хөгжүдер программалыг болур ужурлуг.

Ийиде. Республиканың социал албан черлериниң ажылдакчыларын ажылының шынарынга тодаргай негелделерлиг дээштиг контрактыларынче шилчидер. Бирги чадазы – дээштиг контрактыны удуртукчулар-биле чарары чугула, ийиги чадазы – социал албан черлериниң шупту ажылдакчылары-биле. Чурттуң Президентизиниң май чарлыктарын боттандырары социал албан черлериниң ажылдакчыларының ажылының шынарын үнелээр хамаарышпас системаларын шиңгээдип алырын, хөй-ниити организацияларының үнелелин киириштирерин негеп турар. Ол ажылды албан күүседир ужурлуг бис.

Yште. Социал төптер бюджет акша-хөреңгизиниң идепкей чок хереглекчилери болбас ужурлуг. Оларның ажыл-чорудулгазында кол чүүл профессионал мергежилдии, ажыктыы, янзы-бүрү ажылдарны кылып шыдаары болур ужурлуг. Херек кырында көстүп турары-биле алырга, бөдүүнү-биле чугаалаарга, берге байдалга таварышкан кижилерниң хонар-дүжерин организастаары-биле өйлешкен. Хоочуннарны компьютер билиглери-биле таныштырарындан эгелээш инвалидтерниң дыштанылгазын организастаарынга чедир янзы-бүрү аңгы-аңгы программалар социал адырда делгереңгей апарганда, ынчаар ажылдап болбас.

Социал программаларга чүгле Россияның Пенсия фондузу 1 миллиард рубль хире акшаны үндүрүп турар. Эң дээре социал төлевилел дээш национал конкурсту чылдың-на эрттирип турар. Янзы-бүрү программаларга девискээрлерниң идепкейлиг киржилгезиниң хөй чижектерин адап болур. Чижээлээрге, Наталья Водянованың Россияның 79 хоорайларында ажылдап турар ат-сураглыг ачы-дуза фондузу. Россияның Бүгү-россия национал ачы-дуза фондузу бо чылын боттарының конкурстарынга 700 чагыгларны хүлээп алган. Республика бюджединден өй-чижек-биле шыңгыы акшаландырарынче шилчип турда, социал албан черлериниң ажыл-чорудулгазының немелде акшаландырыышкын дөстериниң үндезини чогум-на төлевилел аргазы-биле болур ужурлуг. Социал адырның удуртукчуларының ажыл-чорудулгазын үнелээриниң негелделеринче төлевилелдерни херек кырында боттандырганының пунктузу база кирер ужурлуг.

Биске ыядынчыг-даа болза, найысылалывыстың айтырыгларынче эглип кээп, ээлери чок объектилер дугайында эвес, «ээлери чок» кижилер дугайында база чугаалажыр апаар-дыр бис. Бомжтар деп ыядып адаарывыс кижилер, хайгаарал чок болгаш азырал чок уруг-дарыг дугайында чугаалажыылыңар. Олар бистиң чаңгыс чер- чурттугларывыс-тыр. Оларның кижи бүрүзүнүң салым-чолу хоорайның социал албан черлериниң кичээнгейинге турар ужурлуг. Ындыг кижи бүрүзүнге хамаарыштыр шиитпир хүлээп алдынган болур ужурлуг: кымны хоргадал черинче, кымны төрээн суурунче чорудар, кымның төрелдерин тывар болгаш оларның-биле ажылды чорудар. Бомжтарның, хайгаарал чоктарның болгаш кандыг-бир чылдагаан-биле хоорайның кудумчуларынче үндүр октадыпкан өске-даа кижилерниң социал реабилитациязы – чүгле республика болгаш хоорай эрге-чагыргаларының сорулгазы эвес-тир. Аңаа волонтерларның калбак шимчээшкинин, бистиң шупту хөй-ниити организацияларывысты хаара тудар херек. Бо ажыл юбилей үезинде херек кырында амыдыралдың «чайыры» болбайн, ол социал айтырыгны шиитпирлээриниң системалыг эгези болур ужурлуг.

Дээди Хуралдың бо айтырыг талазы-биле комитеди, ук айтырыгны харыылап турар Чазак Даргазының оралакчызы социал деткимче албан черлериниң ажыл-чорудулгазын реформалаарының тодаргай планын ажылдап кылырын болгаш ону боттандырарын контрольга алыр херек.

2014 чылды Орус дыл чылы кылдыр чарлаан бис. Ол дээрге республиканың Өөредилге яамызының кол сорулгазы-дыр. Орус дыл талазы-биле инспекторнуң албан-дужаалын чуртта бис бир дугаар киирген бис. Бо чаа чүүл улуг болгаш эки деткиишкинни алган, бистиң республикавыска улуг кичээнгейни хаара туткан. Бистиң арга-дуржулгавысты сайгарар, шинчилеп көөр дээрзи билдингир. Ынчангаш орус дылды сайзырадыр республиканың күрүне программазын боттандырып тура, хемчеглер эрттирер, методиктиг сүмелер ажылдап кылыры-биле кызыгаарлаттынмайн, орус дылды өөренириниң шынарын бедидер тодаргай аргаларын илередири чугула. Тускай сорулга-биле республикадан дашкаар өөредип чоруткан орус дылдыг студентилерни республикаже чанып кээринге салдарлыг хемчеглер дээн ышкаш. Тускай сорулга-биле өөредип чоруткан черинче чедип келгеш, аңаа 3-5 ажыл чылының дургузунда дуглаптар бир янзы өөредилге чээлизин оларга бээриниң хоойлу-дүрүм үндезиннерин ажылдап кылыр. Тускай сорулга-биле өөредип чоруткан студентилер-биле ажылдаар килдисти азы департаментини Өөредилге яамызынга тургузары чугула деп санап тур мен. Тускай сорулга-биле өөредип чоруткан студентилер чедип алган эртеминиң аайы-биле оларның билии эң херек черлерге ажылдаар хүлээлгелиг турган совет эки дуржулганы ажыглаар херек.

Профессионал кадрларны хереглеп турар бүдүрүлгелерниң, тус чер органнарының удуртукчулары оларның социал хандырылгазының дугайында база бодаар херек. Орус дылдыг специалистерниң комплекстиг «десантыларын» хаара тудар болгаш быжыглаар талазы-биле муниципалитеттер аразынга конкурсту чарлаарын саналдап тур мен. Чүгле ындыг активчи арга-биле профессионал кадрлар-биле хандырылганы өйлеп шыдаар бис. Депутаттарның активчи деткимчезинге идегеп тур мен.

Хүндүлүг парламентичилер! Президент өөреникчилерниң школаларга сыңышпастаанының деңнелин, оларның хөй кезии ийи ээлчеглиг ажылдап турарын демдеглевишаан, үнелеп көөрүн чугаалаан болгай. Айтырыг бисте оон-даа чидиг – найысылалдың школалары үш ээлчегге ажылдаар ужурга таварышкан. Өөредилге яамызының сорулгазы – чиге сайгарылгалыг илеткелди белеткээри. Бичии уруглар садтарын тударының талазы-биле хүлээп алдынган программаны чугула болдуруп, шаа барып уруглар садтарын эге школалар кылдыр ажыглаар азы школа биле садик чаңгыс черге турар кылдыр комплекстиг тудуг чорударын

өөренип көөр херек. Холдарывыста бадыткал, силерниң дузаңар-биле федералдыг төптен чогуур деткимчени алыр.

Бөгүн бо залда келген хүндүлүг педагогтар, школаларның директорлары! Юбилейлиг чылда «Өг-бүле бүрүзүнде – бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» төлевилелди боттандырар талазы-биле инициатива старттаар ужурлуг. Тываның социал төлевилелдериниң аразындан бо төлевилел чоокку чылдарда кол төлевилелдерниң бирээзи болур ужурлуг. Бо ажыл-херекке өөредилге, социал политика яамылары, Өг-бүле херектериниң талазы-биле агентилел, муниципалдыг өөредилге черлери киржир ужурлуг. Ынчалза-даа кол роль школаларның директорларынга хамааржыр.

Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни учетка алыры, бо өг-бүлелерниң салым-чаяанныг болгаш шудургу уругларының педагогиктиг үделгези болгаш деткимчези, дээди өөредилге черлеринче киреринче оларны белеткээри болгаш оон улаштыр дагдынып алыры. Бо айтырыгларны шуптузун өөредилге албан черлери боттандырып шыдаар. Ол сорулга чүгле өөредилге-биле кызыгаарлаттынмас, ол дээрге өг-бүлелерниң келир үеде социал чаагай чоруу, республиканың экономиказын профессионал кадрлар-биле хандырары, республиканың чурттакчыларының культурлуг деңнелин бедидери-дир. Ону харыылап турар оралакчы Анатолий Партизанович Дамба-Хууракка албан черлериниң аразында кады ажылдажылганы чорударын болгаш бо төлевилелди боттандырарының долу программазын тургузарын дагзыр-дыр мен.

Ниити өөредилге албан черлериниң удуртукчуларынга база бир санал. Бистиң эгелээшкинивисти деткиирин дилээр-дир мен – школаларның директорларының оралакчыларының бирээзи эр башкылар аразындан томуйладыр ужурлуг, ооң ажыл-чорудулгазынче патриотчу кижизидилге, Ада-чурттуң келир үеде камгалакчыларын белеткээри кирер.

Эр башкыларның бирээзиниң, ол Тывадан эвес-даа болза, сөстерин чугаалаар-дыр мен: «Эр кижи чок школа долу эвес өг-бүле ышкаш. Ол бай-шыдалдыг, таарымчалыг, чылыг бооп болур, ынчалза-даа идегел, күш, быжыг, шыңгыы чүүл чедишпес дээрзи билдингир боор. Эр кижи чокта эр кижини кижизидери – берге херек. Езулуг эр кижиниң оолдарга үлегер-чижээ чүнүң-биле-даа солуттунмас».

Республиканың Хөй-ниити палатазының хүрээлелинге идепкейлиг ажылдап эгелээн Адалар чөвүлелиниң өзүп кел чоруур ужур-дузазын улуг таарзыныышкын-биле демдеглээр-дир мен. Бо хөй-ниити шимчээшкин кыйгырыгларның ниити агымынга дүлдүне бербейн, тодаргай төлевилелдерни болгаш сорулгаларны бодунга ажылдап кылып алыр боор деп санаар-дыр мен.

Ниити өөредилгениң школа бүрүзүнге Адалар чөвүлелин тургузарын контрольга алырын болгаш патриотчу кижизидилгеге база чуртталганың кадык-чаагай хевирин быжыглаарынга бүгү-ле деткимчени көргүзерин Хөй-ниити палатазынга саналдаар-дыр мен.

Кончуг чугула база бир өөредилге төлевилели. Россияның Чазааның ноябрь 28-те хуралынга белеткел үезинде, мээң көрүжүм-биле алырга, «Евразияның уруглары» деп уругларның интернационалчы лагерин тургузар талазы-биле эгелээшкин кончуг перспективтиг. Тывада чаңгыс нация чурттап турар деп таңмаланган билиишкинге чөрүштүр бисте 100 ажыг националдар чурттап турар. Азияның чиге төвүнде бистиң онзагай географтыг байдалывыс Тываны кижилерниң аразында аралажырының чери, Барыын болгаш Чөөн чүктерниң аразында көвүрүг болдуруп турар-дыр. Тываның девискээринге «Хааннар шынаазы» деп улустар аразының археология лагерин организастаан Орус географтыг ниитилелдиң эң улуг төлевилелиниң ачызында националдар аразында харылзаа, төөгүнү болгаш культураны кады шинчилээри аныяктарга чүү хире херегинге бүзүредивис.

Төлевилел Россияның девискээрлери болгаш кызыгаарлашкак чурттар-биле бистиң харылзааларывысты улам калбартып, националдар аразында хамаарылгаларны болгаш бот-боттарын билчирин ам-даа быжыглаарынга дуза болур. Бо эгелээшкинни улам бурунгаарладып, федералдыг албан черлеринге камгалаары кончуг чугула. Ындыг лагерьни тургузарының кончуг чугулазын бадыткаар төлевилел документацияны белеткээр болгаш материалдарны федералдыг яамыга киирер ажылды саадатпайн дораан эгелээри чугула.

2014 чылды Культура чылы кылдыр чарлаан. Ооң шупту аргаларын, Россияның ниити культуразының девискээринче Тываның чурттакчыларын киирер дээш ажыглаар херек. Бистиң чаарттынган залдарывыстың күчү-күжүн долузу-биле киириштирип, республиканың культурлуг амыдыралы улам байлакшылдыг болгаш ханы утка-шынарлыг болзун дээш эң бедик деңнелдиң күүседикчилерин чалаар, гастрольдаарының графигинче республиканың кожууннарын киирер.

Маңаа элээн тодаргай доктаар-дыр мен. Россияның Чазааның Даргазының оралакчызы Ольга Голодецтиң чоокта чаа эрттирген хуралынга янзы-бүрү федералдыг программаларга субъектилерниң киржип болурунуң дугайында федералдыг яамылар тодаргай чугаалап турдулар.

Девискээрлерниң музейлеринге эрмитажтың салбырларын, аңаа ажылдаар ажылдакчыларның штадын тускайлап берип тургузары дээн ышкаш солун төлевилелдерни чүгле Культура яамызы боттандырып турар. Сибирь девискээринде эң эки дээн музейлерниң бирээзи бисте туттунган. Бис аңаа оожургап, доктааваан бис. Школачы туризмниң тускай программазы тургустунган. Ол программа езугаар Белгород областың 100 ажыг өөреникчилери Санкт-Петербургка чораан. Девискээрлерниң чогаадыкчы коллективтери, театрлары, уран чүүлдүң колледжтери, этно-культура төптери янзы-бүрү грантыларны болгаш шаңналдарны ап турар. Бистиң көргүзер чүүлдеривис бар, Тываның онзагай коллективтериниң республикадан дашкаар гастрольдары көрүлде залдарын шуут-ла «чазылдырып» турар. Ындыг-даа болза, оларны чурттуң девискээрлеринге бодаарга, даштыкы чурттарда эки билир. Бистиң чогаадыкчы коллективтеривистиң планныг юбилейлиг гастрольдары девискээрлер аразынга культура солчулгазының талазы-биле системалыг ажылче шыңгыы базым апаары чугула.

Юбилей мурнуу чарыында, байырлал үезинде республикага болгаш оон дашкаар янзы-бүрү деңнелге культураның чүс-чүс хемчеглери болуп эртер. Байырлаашкыннарга республиканың шупту чогаадыкчы коллективтери киржир. Бистиң байырлалывыс бүгү чуртка улуг каттыжыышкын ужур-дузалыг, интернационализмниң күчүлүг күжү боор. Тыва черде чурттап турар чоннарның хөй янзылыын болгаш демниин бүгү делегейге көргүзер ужурлуг бис. Кызыл хоорайның «Орус культура төвү» муниципалдыг автономнуг албан чериниң үндезининге байырлал хемчеглеринге орус улустуң культуразын төлептиг деңнелге көргүзүп шыдаар орус ырның болгаш танцының профессионал ансамблин тургузарын саналдап тур мен. Бот-тывынгыр коллективтерниң чогаадыкчы чоруу төлептиг деп үнелевишаан, ындыг коллективти тургузар талазы-биле ажылды эң кыска хуусаада чорудары, штатты четчелээри, коллективтиң материалдыг баазазын тургузары чугула деп саналдап тур мен.

Ол ышкаш республиканың кожууннарынче культура-чырыдыышкын «десантыларын» организастаар сорулгалыг, «Билиг» ниитилели ышкаш, методиктиг килдисти Өөредилге болгаш Культура яамыларының күжениишкиннери-биле тургузары чугула деп санаар-дыр мен. Чаңгыс нация чурттап турар кожууннарның чурттакчыларын орус дылдыг болгаш орус культуралыг кижилер-биле харылзажырын хандырар хүлээлгелиг бис. Ат-алдарлыг башкылардан, эртемденнерден, депутаттар Ирина Петровна Самойленко, Петр Александрович Морозов, Николай Михайлович Моллеров олардан культура-чырыдыышкын десантыларын организастаарынга активчи киржирин дилээр ийик мен.

Юбилейниң байырлалының хүннеринде чаңгыс чер-чурттугларның съездизин эрттирерин саналдадым. Ол-даа тергиин болур ужурлуг – Тыва-биле салым-чолу чарылбас харылзаалыг, бодунуң күжүн, энергиязын биче Төрээн чуртунуң чаагай чоруунга хөй чылдар дургузунда берген кижилерни шуптузун улуг залга чыыры. Чаңгыс чер-чурттугларның съездизин белеткээр болгаш эрттирер талазы-биле организастыг комитетти тургузарын, чуртта болгаш ооң девискээринден дашкаар чаңгыс чер-чурттугларывысты дилеп тывар талазы-биле школаларда чурт-шинчилел ажылдарын башкарарын Чазак Даргазының оралакчызы Аяна Алексеевна Шойгудан дилээр-дир мен. Надежда Красная, Оскал-оолдарның, Екатерина Шавринаның цирк салгалдарының төлээлери дег ат-алдарлыг чаңгыс чер-чурттугларывыска тускай юбилейлиг программаны тургузары чугула.

Хүндүлүг депутаттар болгаш тус чер бот-башкарылгазының удуртукчулары! Коллегалар!

Тыва биле Россияның чаңгыс демнежилгезиниң 100 чылы ышкаш кончуг чугула төөгүлүг болуушкун – түңнелдерни үндүрериниң, ол үениң дараазында кол чедиишкиннерни демдеглээриниң эки чылдагааны-дыр: тыва черге аңгы-аңгы чоннарның тайбың болгаш эп-найыралдыг кады чурттап келгениниң бүдүн век дургузунда арга-дуржулгазы, бурунгуларывыстың биске арттырып кааны сүлде-сүзүк болгаш материалдыг өнчүзү. Бо быжыг үндезинге быжыгланып алгаш, чаа чүс чылдың Тывазын тургузар бис.

XXI векте чурт национал мурнады хөгжүлдени шилип алган. Ону Россияның Президентизи чарлаан. Ол дээрге – Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң хөгжүүрү. Россияның даштыкы экономиктиг политиказы Азия – Оожум океан чурттарынче улам-на чоокшулап бар чыдар. Ол чүүл Сибирьниң шупту девискээрлериниң мурнады хөгжүүрүнге болгаш социал чаагай чоруунуң бедииринге ынанышты берип турар. Перспективтиг азийжи рынокче чурттуң үнериниң эптиг чаа хаалгазы апаарынга ынанышты бистиң Тывавыска база берип турары чугаажок. Россия Федерациязының Чазаа бистиң республикавысты деткээн. Тываның хөгжүлдезиниң инвестициялыг планын ажылдап кылырының дугайында Дмитрий Анатольевич Медведевтиң даалгазы биске кол ужур-дузалыг. Бистиң биче чуртувусту хөгжүлдениң чаа бедиинче үндүреринге, эң-не чидиг инфраструктуралыг кызыгаарлаашкыннарны ап кааптарынга дузалыг төлевилелдерни камгалап алыр ужурлуг бис. Чаа аргаларны билдилиг ажыглаары – амгы болгаш келир үениң салгалдарының мурнунга хүлээлгевис-тир.

Бодумнуң илеткелимниң төнчүзүнде чаа чүүлдерни силерниң-биле үлежирин күзей-дир мен. Чоокку хүннерде Даши Намдаковка шаңнал тывысканының байырлыг езулалынга киришкенимни билир силер. Улуг-Хемниң Кызыл хоорайда эриинге скульптура комплекизиниң онзагай кезээ болур «Хаан аңнаашкыны» композиция дээш чылдың скульптору деп атка ол төлептиг болган. Бодунуң сүзүү болгаш чаражы кайгамчык, уран чүүлдүң үнелекчилериниң бедик үнелелин алган ансамбль юбилейлиг чылда Тываның чаа сүлдези, Азияның Чүрээ, бүгү делегейден туристерниң сонуургап кээр чери апаарынга бүзүрээр мен.

Хүндүлүг коллегалар, эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Күжениишкинниг ажыл, байырлалдың өөрүшкүзү-биле долу солун чыл бисти манап турар. 100 чыл юбилей бистиң чүректеривиске, юбилейжи Тываның шупту аалчыларынга сактыышкын бооп үр-ле артып каар кылдыр бүгү чүүлдерни кылыр-дыр.

Кичээнгейиңер дээш четтирдим.