В.В.ПУТИН: «Дамырактар каттышкаш, хем болур, кижилер каттышкаш, күш болур!»

Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чылдаанынга тураскааткан спортчу маргылдааларның эң солуну – хүреш маргылдаазы болганы чугаажок. Ооң байырлыг хемчеглеринде чонга чарлаан ады безин бир янзы – «100 чылдың эң-не шыырак мөгелери» деп адаан. Шынап-ла, хүреш тыва чоннуң амыдыралынга тоол дег узун бооп, чүс-чүс чылдар ажылдыр биске чедип келген. Өскээр чугаалаарга, бурунгу өгбелеривис боттарының сүр-күжүн адаан-өжээнниг, алгыш-кырыштыг мөөрейлерге көргүзүп чораанындан хүреш төөгүлүг үелерни чурттап эртип, үе аайы-биле эттинип-чаарттынып келген түңнелинде, 20 вектиң эгезинден эгелээш амгы үеде тайбың оюн-тоглаа бооп доктааган.

Ол дугайында төөгүнүң салгалдан салгалче дамчып келген чугаалары бадыткап турар. Чижээлээрге, Улуг Моолдуң үндезилекчизи Чиңгис-Хаанның шерииниң эң бедик эрге-дужаалдыг удуртукчуларының бирээзинге тыва уктуг Субудай маадыр турганын билир бис. Төөгүчүлерниң бижип турары-биле алырга, Субудайның баштап турган шериглери эрес-дидиминиң, аваангыр-кашпагайының, мөге-шыырааның талазы-биле өскелерден ылгалып, тергиидеп турганын төөгү материалдары херечилеп, бадыткап турар.

Чамдык улус тыва кижи Субудай маадыр канчап Чиңгис-Хаанның аг-шерииниң удуртукчуларының бирээзи, кайгамчыктыг шериг полководчу апарганын сонуургап турар. Чиңгис-Хаан чаа-дайын үезинде тиилеп алган чонун бодунуң дорт чагыргазынга ап, ол аймак чонну удуртуп-баштаар нояннарны томуйлап каар турган.

Олар чагыргазының адаанга кирген чондан чүгле албан-үндүт хавырарындан аңгыда, олар эрес-дидим, мөге-шыырак эрлерни шилип ап, Чиң­гис-Хаанның ниити шерииниң иштинче тускай бөлүк кылдыр киирип турган. Ынчангаш шак-ла ындыг байдал-биле тыва улустан тургустунган шериг отрядының командылакчызы Субудай маадыр, сөөлүнде барып, Чиңгис-Хаанның шерииниң эң улуг, угаанныг, дидим, чаа-дайыннарга чаңгыс-даа катап тиилеттирбээн полководчуларының бирээзи апарган.

Төөгүден алгаш көөрге, ол бодунуң удуртуп турар шериглериниң күш-дамыр талазы-биле белеткелинче чугула кичээнгейни салып турган. А ооң кол черлериниң бирээзин хүреш ээлеп турганы чугаажок.

Субудай полководчунуң баштааны тыва шериглерниң аразындан эрес-кашпагайлар база Чиңгис-Хаанның эрттирип турганы улуг байырлалдарынга хүрежип турганы чугаажок. Ол үеде чыыштарга шүүлген, үжүүрлешкен мөгелер улуг эргелиг шериг командирлериниң, нояннарның камгалакчылары оларның хуу мөгелери бооп турганнар.

Тыва хүрешти чүгле күш дөгээшкини, удур-дедир адааннажылга, кымдан кым күштүг, шыырак, ийи удурланышкак күштерниң чер-чурту дээш сегиржип алыышкыны деп билип чораан бодалдыглар эң ылаңгыяда эрги Тыва үезинде кончуг нептереңгей турган.

А хүрештиң езулуг ханы утказын төөгүчүлер билирлер. Хүрешти күскү үеде кадыр-кашпал черлерге эмдик телер үскүлешкени эвес, а чараш аргаларлыг, тускай делегейлиг, чогаадыкчы аянныг тыва кижиниң амыдыралы-биле тудуш төөгү кылдыр көөр апаар. Ол дээрге тыва чоннуң бурунгу культуразының чарылбас кезии. Тыва кижиниң төрүмелинден эът-ханында тудуш, мээ-медерелинде сиңниккен оюну.

Тыва хүреште улусчу чаңчылдар, ужурлар дыка хөйү-биле хаара туттунган. Хүреш тыва кижиниң амыдыралының онзагай овур-хевири база болуп турар. Ынчангаш тускай делегейлиг, кайда-даа бижиттинмээн амыдыралчы сагыыр ужурлуг дүрүмнерлиг. Хүрежип үнүп келген мөге бодунуң онаанда таварышкан удурланыкчызын хүндүлээринден аңгыда, ооң мооң мурнунда хүрежип чорааш чедип алган ат-алдарын, улуг-бичезин, назы-харын, салгал-ызыгуурун база кичээнгейге алыр ужурлуг. Ынчангаш хүрештиң езулалдары, эң бедик сагылгазы, сүзүглели, ада-өгбелеривистиң бистерге арттырып каан ыдыктыг сөңүн чаа үнүп келген чүс чылдың аныяктары улам байыдып, ооң соондагы салгалдарынга база болур-чогууру-биле дамчыдып бээри күзенчиг.

Тыва хүрештиң төөгүзү хөй чүс чылдар бурунгаар сомалаттынып келген-даа болза, ол амгы үеде база кончуг аныяк. Чүге дээрге үе аайы-биле аңаа сонуургалдыглар, тренер-башкылар, мөгелер боттары чаа  чүүлдерни доктаамал киирип, ооң аргаларын, езулалдарын, чаңчылдарын, дүрүмнерин улам байыдып, чараш хевир киир сайзырадып турар.

Ооң бир тодаргай херечизин сентябрьның 6-да Тываның национал парыгының «Хүреш» стадионунга болуп эрткен хүреш байырлалындан көрүп болур. Чаартыр дериттинип, кылган стадионнуң олуттарын кызылчылар болгаш ооң аалчылары хүреш эгелээринге чедир 2 шак четпээнде безин долдур олурупкаш, хүреш эгелээрин манап, аразында хөөрежип, байырлалдарда каяа, кандыг чүүлдер болганын бот-боттарындан айтыржып, билип ап органнар.

Ол «Хүреш» стадионунга Россия Федерациязының Президентизи Владимир Владимирович Путин албанның аян-чоруун кылып, Россия биле Тываның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның туттунуп эгелээнинден бээр 100 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хуралынга келирин база билип алганнар. Ынчангаш баш удур-ла стадионну шыгырт долдур кылдыр чоннуң олурупканы ол. Ооң уламындан дыка хөй билет садып алган улус, байырлалдың хүндүлүг аалчыларының чамдыызы, ук болуушкунче чалатканнарның чамдыызы безин «Хүреш» стадионунче кирип чадааш, шугулдап, ажынып-дарынып, сөгленип турганы чөп боор.

310 мөгениң хүрежи орту кирип чорда, Россия Федерациязының Президентизи В.В.Путин, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, Россия Федерациязының Камгалал яамызының сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгу, Тыва Республиканың Чазааның Баштыңы Ш.В.Кара-оол олар стадионга кирип келирге, олурган чон туруп келгеш, хол часкап, өөрүшкү-маңнай, улуг  хүндүткел-биле аалчыларын уткуп ап, дөрже чалаан.

Тываның Россияның камгалал-өмээржилгезинге киргениниң 100 чыл оюнуң, Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чыл оюнуң, ТАР-ның Совет Эвилелиниң хүрээлеңинче киргенинден бээр 70 чыл оюн демдеглеп эрттирип турар ба­йырлалының үезинде В.В.Путин стадионда тускай кылдынган индирге үнүп келгеш, бүгү тыва чонга 3 дакпыр байырлалдарын таварыштыр байырын чедирип, бистиң өгбелеривистиң шаг-төөгүде-ле чогаадып кааны «Дамырактар каттышкаш, хем болур, кижилер каттышкаш, күш болур»  деп үлегер чугаазын Россия Федерациязының Президентизи индир кырындан чугаалаарга, стадионну долдур олурган чон далай чалгыы дег, хол часкап, өөрүп, магадап, арын-шырайында өөрүшкү долганын илередип турганнар. Россия Федерациязының Президентизи В.В.Путинниң тыва чонга онза хамаарылгазы, сонуургалы оон-на илдең болган.

В.В.Путин байырлыг чугаазының түңнелинде: «Тываның ады  Россияның алдары дээш» — деп чугаалаарга стадионну долдур олурган чон олуттарындан туруп келгеш, үзүктел чок адыш часкаашкыннары-биле Россия Федерациязының Президентизинге хүндүткелин илереткеннер. (В.В.Путинниң байырлалга долу чугаазы 1-ги арында).

Бо байырлалда 300 ажыг мөге содаглангаш, хүрешкен. Мөгелер санының ынчалдыр өскени тыва хүрештиң көскүзү-биле сайзырап орарын херечилеп турар. Шынап-ла, тыва хүреш сөөлгү үеде херии базымны кылып, бурунгаар сайзыралды алган. Мөгелерниң мага-бодунуң улуг, шыырак, аар деңзизи, узун дурт-сыны, сүр-күжү, шимченгир-кашпагайы, янзы-бүрү арга-хорганы кылып билири кол черни ээлеп турар апарганын көрүкчүлер, аарыкчылар эскерип турар.

Барык бүдүн хүн дургузунда үргүлчүлеп келген хүрештиң шаңнал алыр 8 мөгезиниң аразынче республика наадымнарының 3 дакпыр чемпиону, Чаан мөге Эрес Кара-Сал, республика Наадымының тиилекчизи Арзылаң мөге Седен-Очур Кара-Сал, Начын мөгелер Айдың Отчуржап, Сылдыс Монгуш, Сайын-Белек Тюлюш, Александр Хуурак болгаш Өвүр кожууннуң аныяк мөгези, сөөлгү чылдарда республиканың шыырак мөгелериниң санынче үргүлчү кирип турар Отчугаш Тежит олар-дыр.

Күчүтен мөге Аяс Монгуш Отчугаш Тежитке таварышкаш, ынак аргазын ажыглааш, октап алды. Эрес Кара-Сал Айдың Отчуржапты, Седен-Очур Кара-Сал Александр Хууракты, Сайын-Белек Тюлюш Сылдыс Монгушту тус-тузунда октап алгаш, дараазында салыгже киргеннер.

4 мөге артканда 17 чылдарның дургузунда республика наадымнарынга чарынныгның адаанга дүшпээн Күчүтен мөге Аяс Монгушту, 2013 чылдың республика Наадымынга үжүүрлешкен Арзылаң мөге Сайын-Белек Тюлюш арыг октаан. Республиканың ат-алдарлыг мөгези Эрес Кара-Сал биле Седен-Очур Кара-Салдың хүрежинге Эрес Кара-Сал октаан.

100 чылдың тулган чемпионун илередир хүрешке, 2013 чылда республика Наадымынга шүүлген Эрес Кара-Сал биле ол хүрешке үжүүрлешкен Сайын-Белек Тюлюш олар, 1 чыл эрткенде база катап шүглүп үнүп келгеш база катап хүрешкеннер. Шынап-ла, бүдүн чыл дургузунда шыырак белеткелди эрткеш, хүрешке чаңгыс частырыгны кылыр болзуңза-ла, дараазындагы бүдүн чылда Наадымга шүглүр сорулганы салгаш, манаар, белеткенир апаар. Олар бот-боттарының кылыр аргаларын эки билчир болгаш, хончуга чедир хүрешкеннер. Дедир хончунуң тудуу келирге, Сайын-Белек Тюлюш бодунуң ынак аргазын карак чивеш аразында өөренген аайы-биле боду безин бодап-даа четтикпээнде, мага-боду боду-ла кылыпкан. Тиилелге!

Тываның Россияның камгалал-өмээржилгезинге киргениниң 100 чыл оюнуң, Кызыл хоорайның тургустунганындан бээр 100 чыл оюнуң, 2014 чылдың республика Наадымының байырлалынга тураскааткан хүрешке Сайын-БелекТюлюш шүглүп үнгеш, «Тойота Лан Крузер» маркалыг машина, тускай кубок-биле шаңнаткан. Yжүүрлешкен мөге Эрес Кара-Сал база «Лада» маркалыг чиик машина-биле шаңнаткан. Yшкү-дөрткү черни алган мөгелер 100-100 муң акшалар, тускай хүндүлел бижиктер-биле шаңнатканнар.

Владимир Чадамба.