Кадыкшылының байдалы-биле арга-шинээ кызыгаарлаттынган кижилерниң эрге-ажыы

Бүгү-делегейниң инвалидтер хүнүнге уткуштур редакцияга ноябрь 20-де ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Елена Ондаровна Саая, специалистери Чечек Юрьевна Күжүгет, Экер Чингир-оолович Монгуш, Людмила Васильевна Хоюр-оол, «Медицина-социал экспертизаның Тыва Республика талазы-биле кол бюрозу» федералдыг албан чериниң 1 дугаар бюрозунуң удуртукчузу Ая Сү­­ге-Маадыровна Ооржак, Пенсия фондузунуң Тыва Республикада салбырының кол специализи Саяна Эрес-ооловна Бараан олар киржип, «Шынның» номчукчуларының айтырыгларынга харыылаан.

Сонам Тыкыл-оол, Кызыл хоорай:

— Хеймер оглум шериг албан-хүлээлгезин эрттирер дээш эмчи шинчилгезин эрткен түңнелинде өкпезинде аарыг болган. Оглум өг-бүлелиг, 2 ажы-төлдүг.  +кпе аарыындан ол 3 чыл эмнедип турар. Бистер 6 кижи чаңгыс бажыңда чурттап турар бис. Ол уруг-дарыгга база айыылдыг байдалды тургузуп турар болгай. Ынчангаш өкпе аарыг кижилерге бажың-балгат ту­дуп алыры-биле дузаламчы акша-төгерик үндүрүп турар бе?

Ийи дугаар айтырыым, үш чыл өкпезин эмнедип турар кижиге пенсия тыпсыр бе?

Ая Ооржак:

— +кпе аарыыың талазы-биле тускай эмчи комиссиязынга ону албан көөр. Фтизиатр эмчи аарыг кижини бистиң бюровусче чорудар. Бир эвес ооң байдалы баксыраар болза, комиссия инвалид деп бадыткаар, а кадыкшылы чүгээртеп турар болза, ол болдунмас.

Елена Саая:

— Бажың-балгат тудуп алыр азы чер аңгылап бээриниң дугайында айтырыгларны киир бижидилге езугаар тус чер чагыргазы харыылаар. Кызыл хоо­райның мэриязының амыдыралкхандырылга айтырыглары харыылаар килдистен тодаргай харыыны алырын сүмелээр-дир бис.

Софья Лопсан, Каа-Хем кожуун:

— Мээң чугааланырым би­чиим­ден-не багай. Дооскан эртемим база чок. Пенсия кылдыртып алыр дээрге база болдунмас, чөпшээревес. Ажыл тып алыры-биле кайнаар баарыл?

Ая Ооржак:

— Медицина-социал экспертизаны эрттирип турда, инвалид кижи бүрүзүнге тускай программаны (ИПР) тургузуп каар. Профпатолог, социал ажылдакчы база эмчилер аарыг кижиге кадыкшылының аайы-биле тааржыр ажылды киир бижип каар. Ынчангаш чурттап турар чериниң аайы-биле Чонну ажылче хаара тудар төптер ону хандырар ужурлуг.

Чечек Ооржак, Мугур-Аксы суур:

— Мээң оглум 2 дугаар бөлүктүң инвалиди, ол ам 20 харлыг. Инвалид кижилерге мооңмурнунда 24 муң рубль берип турган. Амгы үеде ону бербейн барган, субсидия акшазының хемчээли база эвээжээн, чүге ындыгыл?

Экер Монгуш:

— Мооң мурнунда чылдарда инвалид кижилерге чиигелделерни акша-биле берип турган. 24 муң рубльдиң иштинде чырык, хөмүр-даш садып алыр болгаш өске-даа чиигелделер кирип турган. Амгы үе­­­де чаа стандарттарны тургускан болгаш, инвалид кижиниң чурттап орар бажыңының шөлүн, өг-бүлезиниң кежигүннериниң санын көөр апаар. Бажыңда чеже кижи киир бижиткен болдур, оларның санын бажың шөлүнге үлээр. Ынчангаш чүгле инвалид кижиге онаажыр шөлдүң нормативтерин санап кээрге, акша түңү үнүп кээр. Субсидияның эвээжээн чылдагааны ында.

Инна Дамба-Хуурак, «Шын» солуннуң кол редактору:

— Республикада инвалид кижилерниң ниити саны чежел?

Саяна Бараан:

— Республикада ниитизи-биле 23116 инвалид кижи бар. Оларның аразындан 3-кү бөлүк­­­түң инвалидтери — 8561, 2-ги бөлүктүң — 9543, 1-ги бөлүктүң 2642, төрү­­мелинден инвалид чаштарның саны 2370. Олар федералдыг пенсия алыкчылары болур.

Пенсияның хемчээли аңгы-аңгы болур. Күш-ажыл пенсиязы ажылдаан стажындан болгаш акша-шалыңындан кол хамааржыр. Ол хөй болза, пенсиязының хемчээли база хөй болур.

Сайлык Бады-Хөө, Чаа-Хөл кожуун:

— Мен 9 чыл дургузунда инвалид мен (гастрострома). Тывадан дашкаар эмнелгелер  мени  хүлээвес.  Мээң аарыымга хамаарышкан эмчи дериг-херекселин кайы аптекадан садып ап болур мен?

 Ая Ооржак:

— Республиканың 1 дугаар эмнелгезинде хирургия салбырының эргелекчизинге барып, консультация алырын сүме­лээр-дир мен. Гастростромадан аарыг кижилерге тускай хапчыгаштарны халас бээр ужурлуг. Инвалид кижи бүрүзүнге  тускай ажылдаан реабилитация программазында техниктиг  дериг-херекселдерни халас бээрин айтып, бижип каан турар. Ол федералдыг даң­зыда кирген дериг-херекселдерни (коляска, кулаа дыңнавас инвалидтерге кулак аппараттары, пампер­стер дээш, оон-даа өске) ТР-ниң Социал камгалал фондузундан халас алыр эргелиг силер. Ол талазы-биле эмнеп турар эмчизинге барып, сүмележир болза эки.

Роза Иргит, Бай-Тал суур:

— Мээң өөм ээзи 63 харлыг, ол 2 дугаар бөлүктүң инвалиди. Бир холу туттунмас, бир караа көрбес. Ооң пенсиязы чүге-даа четпес. Инвалид кижилерге бажың-балгат септеп алыр акша-төгерик көрдүнген ирги бе?

Чечек Күжүгет:

— Инвалид кижилерге бажың-балгат септедир акша-төгерик көрдүнмээн.

Идам Курзуу, Кызыл хоо­рай:

— Инвалид кижилерни дың­­наарга чылдың-на курорттап турар боор. Ынаар баар путевканы кайыын айтырарыл?

Ая Ооржак:

— Инвалид кижилерни эмнеп турар участок эмчизиниң бижип берген справказы-биле ТР-ниң Социал камгалал фондузунга чеде бергеш, оочурга туруп алыр. /ези кээрге олар силерже дыңнадыптар, ынчан силер халас дыштаныр эргеңерни ажыглап болур силер.

Клавдия Аракчаа, Шуурмак суур:

— Мээң оглум 2 дугаар бөлүктүң инвалиди. Ол ам удавас 25 харлаар. Дээди өөредилге чедип алыры-биле республикадан дашкаар өөренир эргези бар бе?

Ая Ооржак:

— Оглуңар комиссия эртип турда, инвалид кижи бүрүзүн­­ге  тускай ажылдаан реабилитация программазын психолог, проф­патолог база комиссияның эмчилери сүмелээр. Бир эвес ында өөренир кылдыр киир бижээн болза, оглуңар өөренир эргелиг.

Чечек Күжүгет:

— Инвалид уругларның кадыының аайы-биле (караа көрбес, кулаа дыңнавас, коляскалыг дээш, оон-даа өске) өөренир черлери аңгы-аңгы. Амгы үеде Интернеттен «Инвалид кижилерге өөредилге черлери» деп сайтыдан ооң долу даңзызы-биле таныжып болур силер. ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамы­зының талазындан инвалид уругнуң кирер деп турар өөредилге черинче дилегни бижип бээр бис.

Антонина Далаа, Бай-Даг суур:

— 1978 чылдан чажындан мунчу аарыглыг уруг бар. Ол 6 айлыг турда, авазы чок апарган, ынчангаш кырган-авазы азырап алган. Ол уруг 2009 чылда уруглуг болган, оозу база инвалид болган. Ол оолду мен азырап алган мен. Инвалид кижилерге кандыг чиигелделер көрдүнгенил?

Экер Монгуш:

— Чырык болгаш хөмүр-даш садып алыры 50 хуу чиигелделиг болур. Ону чурттап турары чериниң социал камгалал килдизинге барып, даңзыда кирген документилерни дужааган соон­­да,  ажыглап болур силер.

Ульяна Хертек, Ак-Тал суур:

— 2 дугаар бөлүктүң инвалиди мен. 1998 чылдан тура чиигелделиг бажың оочурунга турган мен. Ооң соонда федералдыг даңзыже мээң адымны киирбээн болган. Ооңчылдаганы чүдел?

Чечек Күжүгет:

— 2005 чылдың январь 1-ге чедир тус чер чагыргаларынга бажың оочурунга турган хамаатыларны ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамы­зының даңзызынче киирген. Бир эвес силер 1998 чылда оочурга туруп алган болзуңарза, бистиң яамының даңзызынче кирбейн барган болзуңарза, суд шиитпирин езугаар оочурга туруп алыр эргелиг силер.

Юлия Донгак, Кызыл хоорай:

— Мен 1 дугаар бөлүктүң инвалиди мен. Бичиимден тура ада-иемниң деткимчези-билеөөредилгениң шупту чадаларын эрткен мен. Бо чылын Москва хоорайның каттышкан чоннар академия­зының юридиктиг факультедин бакалавр аттыг доостум. «Тываны хөгжүдериниң 100 чаа идеялары» эссе конкурузунга киржип, саналдарымны ынаар база чоруткан мен. Доозуп алган эртемимниң аайы-биле ажыл тыппайн тур мен. Чоокта чаа эрткен инвалидтерге вакансиялар ярмарказынга юрист эртемим талазы-биле ажыл чок болган. Бодум авамның дузазы-биле кылаштаар мен. Кандыг-даа ажыл тыптып келир болза, ажылдаар күзелим улуг.

Чечек Күжүгет:

— Ийе, ол эрткен ярмаркага силерниң эртемиңерге тааржыр ажыл чок болган. Бистиң килдизивис силерниң билдириишкиниңерни хайгааралга алган, ажылды тыварын уламчылаар бис. 

Инвалид кижилерни ажыл-агыйже хаара тудар килдис киирген билдириишкиннерни шыңгыы хайгааралга ап, инвалидтерге ажылчын олуттарны тывары-биле ажылдарны чорудуп турар. Оларны бөлүктер аайы-биле учетка тургузуп, дузаны кадып турар. «Инвалидтерни ажылчын олуттар-биле хандырары» деп федералдыг программа бар. Ынчангаш албан черлери, бүдүрүлгелер кадыкшылының байдалы-биле арга-шинээ кызыгаарлаттынган кижилерни ажыл-биле хандырар болза, дузаламчы кылдыр ак­шаландырыышкынны аңгылап бээри ында көрдүнген.

(Уланчылыг).

Шончалай ХОВАЛЫГ.

Авторнуң тырттырган чуруу.