Тываның Баштыңы “Тиилелгениң диктантызы” акцияга киришкен

Акцияның киржикчилери Ада-чурттуң Улуг дайынының дугайында 25 айтырыгга 45 минута дургузунда харыылаан. Харыыларның түңнелдери июнь 12-де билдинер. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң аудиториязында аныяк армейжилер, студентилер, албан хаакчылар хөй болган.  

– Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар, оолдар, “Тиилелгениң диктантызы” акция – онзагай хемчег. Ону чогааткан кижилер эр-хейлер, а “Чаңгыс демниг Россия” партия ону эгелеп, деткээн. Тоску классчыларның школа программазында Ада-чурттуң Улуг дайынының төөгүзүнге чүгле чаңгыс айны аңгылаанын силерниң башкыларыңардан чаа-ла дыңнадым. Ол дыка эвээш-даа ышкаш, ынчалза-даа биске кайы хире турганын сагынмайн тур мен. Мен өөренип турумда, Улуг Тиилелгениң, бистиң өгбелеривистиң темазы ыдык айтырыглар болур чүве.  

Эң-не коргунчуг фашист хамчык оруунга таварышкан-на чүвени шуптузун чок кылып каапканы шын. Ыраккы дайынның ол чылдарында 30 миллион хире совет кижилер өлген. Дайынның чүгле баштайгы үш айында, июньдан августка чедир, 500 муң шериглер чок болган. Шынап-ла дидиренчиг үелер, ынчангаш тиилекчи чоннарның ачы-буянын чырык сактыышкынга арттырар ужурлуг бис. 

Ол үениң солдаттары-даа, херечилери-даа эвес бис, ындыг болзажок, төөгүнү эде бижиир дээн оралдажыышкыннар болу бээрин бо назыда манаваан бис. Чамдык күрүнелер ол дайынның түңнелдеринге бодунуң чогаадыын бижиирин кызып турарлар. Бистиң шериглеривистиң эрткен оруунуң, маадырлыг чоруунуң ачызында Төрээн чурттуң, тайбыңның камгалакчылары, тиилекчилериниң салгалдары бооп чоруур бис.  

Ол дайынга дыка хөй күрүнелер киржип турганын билир боор силер. Дайынга 61 күрүне, 1,7 миллиард кижилер киришкен, 50 миллион кижи өлген, чүгле бистиң чурт 30 миллион хире кижи чидириглиг. Чуртувус бодунуң национал байлааның үш кезиин оскунган. 1710 хоорайларны, 70 муң ажыг суурларны фашист эжелекчилер төнчүзүнге чедир хуюктап өрттеткен.  

Тыва ол үеде Тыва Арат Республика турган. 1941 чылдың июнь 22-де Тыва Арат Республиканың Биче Хуралы, Улуг Хуралының – парламентизиниң ээлчеглиг сеесиязы ажылчын байдалда хуралдап турган. Июнь 22-де эртенгиниң 4 шакта Совет Эвилелинге дайынны чарлаан турда, Тывага ынчан эртенгиниң 8 шакта хуралдап турган депутаттар дайын эгелээнин дыңнап кааш, фашистиг Германияга удур дайынны чарлаан. Ындыг документ бар.  

Ол барымдаалыг төөгү болуп арткан, фашистиг Германияга удур дайынны чарлаан юридиктиг даштыкы күрүне Тыва Арат Республика болур. 

Июнь 22-де, Москваныы-биле 17 шакта, Великобританияның ынчангы удуртукчузу Черчилль фашистиг Германия-биле демиселде Совет Эвилелин деткээн улуг чурт болган. Дыка хөй номнарда Совет Эвилелин деткээн бирги эвилекчизи Великобритания деп бижип турар.  

Төөгүнүң шынын ажыдары-биле журналист Сергей Брилев “Ийиги делегей дайынының уттундурган арыннары” деп номунда, Тыва Арат Республика фашистиг Германияга удур дайынны чарлаар дугайында шиитпирни боданмайн-даа үндүрген баштайгы даштыкы күрүне деп бижээн. 

Июнь 22-де Совет Эвилелинче чүгле фашистиг Германия эвес, а Венгрия, Румыния, Финляндия база халдаан. Совет Эвилелинче шургуп кирген Германияның эвилелчилери ол.

А Тыва Арат Республика фашистиг Германияга удур дайынны чарлааш, совет чон-биле Төрээн чуртту эжелекчилерден хостаар дээш эчизинге чедир тулчурун аазаан. Ынчан бистиң өгбелеривис улуг чурттуң кезии апаарын билген, 1944 чылда дайын үезинде совет чоннарның өг-бүлезинче каттышкан. Бистиң республиканың, чонувустуң төөгүзү мындыг.

Ол дайын чылдарында кандыг-даа дуза дыка херек турган. Материалдыг курлавырлар-биле дузалашкан Америка дээш, өске-даа чурттарны өөрүп четтириишкин-биле сактыр бис. Тыва күрүне тиилелге дээш бодунуң алдын курлавырын шуптузун берген, Украинаны катап бут кырынга тургузар дээш 800 муң баш мал-маганны, 700 муң тонна аъш-чемни чоруткан. Тыва Арат Республика дайын чылдарында миллион ажыг баш мал-биле дузалашкан.  

Дайын чылдарының мурнунда турган малдың баш саны чаа-ла катап тургустунган. Ам бисте 1 миллион 400 муң баш шээр мал бар. Тываның чонунуң ачы-буяны фашизм-биле демиселге шынчызын көргүскен.  

Бистиң кырган-ачаларывыс дайынга эки-тура-биле киржир күзелин илереткен билдириишкиннерни чаңгыс эвес удаа бижээн. Ынчан Тывага чурттап турган Россияның, Совет Эвилелиниң чурттакчылары ийи күрүнениң хамаатылары турганнар. Совет Эвилели биле Тыва Арат Республиканың. 3000 ажыг чаңгыс чер-чурттугларывыс эки турачылар болуп немец-фашист эжелекчилерни чылча шавар дээш дайынче аъттанган. Тыва чон совет чон-биле кады дайынга төнчүзүнге чедир тулчуушкунга киришкен. Чурттуң төөгүзүн кажан-даа уттуп болбас, ол билиглерден бистиң төрээн черивиске ынакшылывыстың үндезини тургустунар. Совет чон хөй националдыг чоннарны каттыштырып, 80 ажыг национал дивизияларны тургускан. Оларның аразында тыва аъттыг эскадронну немецтер “Кара өлүм” деп адаан.  

Сталин тываларның дайынга киржирин чүгле 1943 чылда чөпшээрээн. 1943 чылдың сентябрьда тыва аъттыг эскадрон фронтуже аъттанган, дайын шөлүнге оларның маадырлыг чоруу төөгүде арткан. Дайынга киришкениниң баштайгы шактарында-ла 60 ажыг кижи бедик шаңналдарны алган. Эскадрон командири Совет Эвилелиниң Маадыры атка төлептиг болган. Дайынче аъттанган дөрт танкистерниң бирээзи Хомушку Чургуй-оол ол дээди аттың эдилекчизи. 

Бодунуң чуртунуң төөгүзүн кажан-даа уттуп болбас, ол билиглерден бистиң төрээн черивиске ынакшылывыстың үндезини тургустунар. Адаларывыс төрээн чуртувусту, төрээн черивисти бисте арттырып каан, а ону камгалаары бистиң ыдык хүлээлгевис. Холга чүгле ок-боону туткаш эвес, а күш-ажылывыс-биле төрээн черивисти, чонувусту камгалаар ужурлуг бис.  

Ынчангаш бөгүнгү хемчег дыка улуг ужур-уткалыг деп санап тур мен. Чаңгыс стол артынга кады диктант бижээн оолдарывыс мону бүгү назынында сактып артып каар деп бодаар мен. Меңээ ындыг байдал туруп көрбээн. Диктантыда айтырыгларга улуг кижилер-биле харыылаар дээш кады олурбаан мен. 

Төрээн чурувустуң ат-алдарын камгалаарынга чедиишкиннерни күзедим. Адаларывыстың чаалап берген ыдык тиилелгезин кымга-даа бербес бис, фашистиг коммунистиг күрүне Совет Эвилели Германияже халдаан деп билиишкинни тургуспас бис.  

Ыдыктыг дайында бодувустуң черивисти, бодувустуң келир үевисти камгалаан бис. Совет Эвилелиниң сыныш чок солдаттарының маадырлыг чоруу-биле тиилелге чедип алдынган.

Совет Эвилели улуг, чоннары дыка хөй, ынчангаш бот-боттарынга удурланыштырыпкаш, чуртту тиилеп алыр мен деп Гитлер бодаан. А херек кырында чоннарның бир деми Улуг Тиилелгени чалап эккелген. Орус чонну долгандыр өске чоннар каттыжып, маадырлыг чоруун көргүскен. 

Бистиң күжүвүс интернационализмде, чоннар аразының найыралында. Бо хүнгү диктант тайбың ак-көк дээрни чаалап алган тиилекчи солдатка хүндүткелдиң демдээ болур ужурлуг. Бүгүдеге чедиишкиннерни күзедим» – деп ол чугаалаан.