Неделяның медээлери: Тыва - чүнүң-биле чурттап, чоргаарланып турарыл

 Тыва – Азияның географтыг төвү. Сибирьниң мурнуу чүгүнде республикада хамнар, буддистер, староверлер эптиг-чөптүг чурттап турарлар. Тываның ылгавыр демдээ – сыгыт-хөөмейде. Туристерни регион чүнүң-биле сонуургадып турарыл? Канчаар чурттап, сайзырап турарыл? 

 Бөгүн Тыва Республика – тайга эдээнде, чоокку чурттакчылыг пунктудан 10 хире километр черде, социалистиг логузнгуларга таваржып болур санныг регионнарның бирээзинге хамааржыр. Ону үеден чыдып кааны деп тайылбырлаары болдунмас. 

 Чер иштиниң чыдынын болбаазырадырын конкурс-биле ойнап алган кыдат "Лунсин" тывыш компаниязы чүгле чээрби беш чыл иштинде арендалап алганы черинде ажылдарны шалыпкын чорудуп турар. Ынчангаш чүгле каш-ла чылдар дургузунда дагларда улуг оңгар тыптып келген, а бүдүрүлге республика база кожуун бюджединче эң-не хөй үндүрүг төлевирин киирип турар. Бүдүрүлгениң чанында амдыызында ат чок сууржугаш туттунган. Баштайгы дээрезинде кыдат эштер «Шиитпирлиг Тиилелге» деп адаар бодааннар, ынчалза-даа долгандыр бойдустуң чаражындан аңаа оон чараш ат бериксээш, ол айтырыгны эчизинге чедип чадаан. Комбинатка чедер бодаза, эки джиптиг беш хире шак чоруп кээр. Чиг этти транспорт сөөртүлгезиниң өртээ аар-даа болза үндүр сөөртүп турары – ооң шынарынга бадыткал. 

 Россия биле Тываны харылзаштырган кара чаңгыс орук бар. Ол дээрге – Саян сыннарын ашкан «Енисей» М-54 автоорук. Респубикадан бир кижи кайнаар бир чер чоруур деп барган болза, «Саян ажа берген» деп чугаалажыр. 

 Эң-не чедери берге чер – староверлерниң Катазы сууржугажы. Ынаар чедер дизе суг-биле бир хүн, шериг чүък машиназы-биле бүдүн хонук, аъттыг үш хонук, вертолет-биле бир хире шак чоруп болур. Ол шупту амыр эвес аргалар. Староверлер аалчыларны хүндүткеп уткуп алыр, ындыг болзажок телевизорга тырттырарынга хөңнү чок болгаш, оон арай оспаксыраар. Суурда 50 хире кижи чурттап турар. Школада шупту өөреникчилерниң база башкызының фамилиязы - Пермяков. Олар шупту төрел, үш салгал. Красноярскиниң Архитектурлуг институдун дооскаш, Вика база ындыг фамилиялыг маңаа келгеш, өгленип алган. Чүге мында арткан деп айтырыгны кайгап, «Мында чуртталга шынчы деп бодаар мен» - деп харыылаар. "Ыраа-биле аңгы-даа болзувусса, сагыжывыс-биле ындыг эвес. Мында чурттап өөренип каан болгаш, хоорай амыдыралынга таарзынмас мен. Аңгы амыдырап өөренген бис» - деп, Виканың бээзи Александр Пермяковтуң бодалы ол. 

  Улуг-Хемни куду бадарга малчынның өө бар. Өгнүң ээлери белеткенип, улуг назылыг кижизинге совет үеде күш-ажылчы чедиишкиннери дээш шаңнатканы хөй орден-медальдарын кадаан пиджакты кедирипкен. Аалдың бөгүнгү ээзи база-ла орденнерин көргүзүп турар аразында, хою төрүй бээрге, чаш малды камгалап алган. Чажындан ол ажыл аңаа таныш. 

  Республиканың школачылары Президентиниң кадет корпузунче дужаап кирер аргалыг. Ындыг училищелер чуртта каш-ла санныг. Бо хүннерде ооң ийиги корпузу туттунуп турар.

 Тус чернии-биле алырга тудуглар хөй. Совет үеде соонда, 20 чыл хире эрткенде, чаа эът комбинадын ажыглалга киирген. Республикада келир үелиг улуг инфраструктура төлевилелдеринче кичээнгейни углап турар. 

 Аэропорт. Москва дээш өске-даа улуг хоорайлар-биле республиканы харылзаштырар аэропорттуң ужудар чаа шөлү бо күзүн ажылдап эгелээр ужурлуг. Аэропорт алызында делегей чергелиг болуп, Пекин, Улан-Баторже авиаорукту ажыдар. Россияның Азияже үнериниң база бир кол белдири маңаа турар. «Чүък терминалы болуп, чугула объект апаар. Мурнуу-Чөөн Азия чурттарынче ушкан хөй чүъктүг самолеттар маңаа хонупкаш, кывар-чаар чүүлдү чедип кудуп алыр» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаар. 

  Регионнуң самолеттары туттунуп турар шөлден-не ужуп үнүп турар. Тыва ол хире бай оран-даа болза, демир-орук транспортун мында танывас. Абакандан ол угже адырны тудары - амдыызында төлевилелде. 

 Тываны ажыттынмаан аптарага дөмейлээринде утка-ла бар. Тыва РСФСР-ниң составынче чүгле 1944 чылда кирген, а ооң казымал байлактары шыгжамырда чытпышаан. Транспорт болгаш энергетика инфраструктуразының амгы байдалында ол хире байлактарны калбаа-биле шиңгээдири оларның мурнунда.