Ийиги хүн. Хөөмей мөөрейи: манавааны онзагай көргүзүглерден сеткил ханган

  «Хөөмей – Азияның төвүнде» бүгү-делегей мөөрей-фестивальдың ийиги хүнүнде Тываның Баштыңының шаңналы дээш хөөмейжилерниң ортузунда чижилге улам күштелип, көрүкчүлерниң сонуургалын хаара туткан. Мөөрейге киржир күзелин илереткен хөөмейжилер чүгле чаңгыстың күүселдезинден аңгыда, чаа бөлүктерни тургузуп, хөөмей күүселдезинге чаа арга-хевирлерни киирип эгелээнин демдеглеп болур. Ынчангаш жюриниң-даа, көрүкчүлерниң-даа, киржикчилерниң-даа манавааны онзагай чүүлдер хөй болган.

 Фестивальдың ийиги хүнүнде Тыва культура төвүнге чаңчылчаан чаңгыстың күүселдезиниң мөөрейинге тыва, алтай, хакас, моол, кыдат, япон 40 хире күүседикчи хөөмейниң каш янзыларын бараалгаткан. Кижи бүрүзү бодунуу-биле бир тускай үннүг дээрзин бадыткаар дээн шыырак күүседикчилер кайы хөй. Элээдилер ортузунда сыгыт-хөөмей мөөрейлериниң тиилекчилери Көшкендей Айгор, Ширижик Түметей, Чооду Мөгепей, Куулар Откун дээш, ада-өгбелериниң угун салгап, тыва чоннуң кайгамчыктыг эртинезин кадагалап, ону үениң аайы-биле сайзырадып чоруур аныяктар хөй дээрзин көргеш, тыва хөөмей ам-даа чүс-чүс чылдар өттүр чаңгыланып артар дээрзинге бүзүрел улуг-тур.

  Бо хүннүң ийиги чартыында бөлүктер аразынга болгаш амгы үениң күүселдезинге хөөмейниң мөөрейи солун эрткениниң бадыткалынга делегейде диңмиреп үнген, сыгыт-хөөмейниң бир дугаар херээжен бөлүү «Тыва кызы» ансамбль, «Угулза» бөлүү, Хакас Республикадан бо чылын 20 чылын демдеглээн аас чогаал ансамбли – «Айланыс», Кыдаттың Иштики Моолдан «Цалым» бөлүү, амгы үениң күүселдези-биле Александр Куулар (Москва), Моолдан Амартувчин Намдар, профессионал үн оператору, «Чингиз-Блюз» деп барымдаалыг фильмниң тургузукчуларының бирээзи АКШ-тан Диджордж Лимон биле хөгжүмчү Сев Августус Квиттнер дээн ышкаш билдингир хөгжүмчүлер көрүкчүлерни магадаткан. 

 Ансамбльдар мөөрейиниң киржикчилери – Каа-Хем кожуундан «Туралык» база Кызыл хоорайдан «Көшкүн хөөмей» төлевилел-биле төрүттүнген «Хирлээ» бөлүктер боттарының хөй санныг мөгейикчилерин бо хүн тыпкан чадавас. Начын биле Шончалай Чоодуларның «Чоодулар» өг-бүле ансамбли мактал сөске төлептиг. Ийи оглу, кызы база ада-иези бурун шагның эртинези – тыва хөөмей-сыгытты уярадыр сала бээрге, уян кижи карааның чажын чодуп олурар деп болур. 

 Кыдаттың Иштики Моолдан хөөмейжилер баштайгы ыры-шоорунга «Дээр өңнүг борам мунгаш, о-ой, дыңгыл-дыңгылдай…» - деп ырлажып эгелээрге, канчаарга-даа хөөмейниң чурту Тыва-дыр деп, түңнелге кээр-дир. 

 А Моолдуң Увс аймактың Ценгел сумузундан Тамдинсурэн Басан фонограмма үделгези-биле сыгыдынга Чингисханны, Субудайны алгап ырлай бээрге, чоргааранчыг. А Тамдинсурэн алызында тыва уктуг, Кызылдың уран чүүл колледжизиниң доозукчузу-дур, деп хоочун хөөмейжи В. Монгуш чажытты ажытты. 

 Алтай Республикадан Алаш Довчин делегейде билдингир российжи гитарист-виртуоз, композитор ДиДюЛяның «Фламенкозуну» фонограммазын ажыглап, хомус-биле үдевишаан, хөөмей-сыгыт күүселдезиниң бир чаа арынын ажыткан. 

 Финляндиядан Микаел Космос көрүкчүлер-биле тывалап мендилешкен, күүселдезин тывалап тайылбырлаан. «Хөөмей бойдус-биле ханы тудуш. Ооң аялгазында хемнерниң шулураажы, хаттың дажы, куштарның ырызы, чылгының киштээни дээш, шупту бар. А мен хоорай чурттакчызы болгаш ону дыңнаваан мен. Амгы шагның электроннуг дериг-херексели-биле хөөмей-биле чүнү канчап болурун силерге сонуургадыйн» дээш, хөөмейни амгы үениң электрониказын ажыглап, космос делгеминде ышкаш кылдыр, ойнап күүсетти. Ынчалза-даа тыва хөөмей сыгытка кайын чедер. Боттуң күүселдези-биле хөгжүм көңгүс ийи деп чүвени көрүкчүлер эскерген боор. 

 Бистиң хөөмейжилеривистен Айдаш Барынмааның күүселдези черле онза-дыр. Тыва театрның артистериниң «Эзеңги» бөлүүнүң, гармошка-биле үдевишаан, ойдупаа аянынга дөмейлештир Алексей Ховалыгның каргыраазынга, «Чаа сылдыс» телетөлевилелдиң мөөрейинге дөрткү черни ээлээн Александр Кууларның күүселделеринге бедик үнелелди чон берип, сеткили ханган. 

 Ийи дугаар хүннүң мөөрейин Якут-Саха Республиканың алдарлыг артизи, билдингир хомусчу, «Айархаан» этно-бөлүктүң уран чүүл удуртукчузу Альбина Дегтяреваның хомуска оюну-биле дооскан. Якут хомусчу ук хөгжүм херекселинге ойнаарының бедик мергежилин көргүзүп, мөөрейни улам каастаан. 

 «Мөөрей фестиваль бедик деңнелде эртип турар-дыр. Тиилекчилерни тодарадыры дыка берге боор. Чүге дизе мында үн каасталгазы, үн улгаттырар дериг-херекселдер дыка улуг рольду ойнап турар деп санаар мен. А чиңгине тыва хөөмей черле ылгалдыг, эдиски дег, ындындан үнүп турары илдең. Чамдык күүседикчилер кырындан үрүңейнип, өске үннер-биле каастап турар. Профессионалдарны кажарлаары берге-ле, ол ам түңнелдерни үндүрүп турда илереп кээр» - деп, Тываның Улустуң хөөмейжи Валерий Кечилович Монгуш бодалын үлешкен.