Төөгүнүң эрткен оруун шинчилээри - биле

Тывага 100 чыл бурунгаар болган болуушкуннарның дугайында шинчилел ажылынче Шолбан Кара-оол эртемденнерниң кичээнгейин угландырган.
     Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур төөгү материалдарының чыындызын үндүрер. Ол дугайында чугаа Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржилгези-биле «Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң 100 чылы: эртемге үндезилээн талазы» деп темага эрткен «төгерик столга» болган. Аңаа көскү эртемденнер, архив болгаш хөй-ниити ажылдакчылары, Тываның күрүне университединиң студентилери болгаш башкылары олурушкан.
     XX чүс чылдың баштайгы он чылдарын көргүскен солун документилерниң дугайында ооң киржикчилери таныштырып чугаалааннар. Юбилейлиг ай-хүннү тодарадырының талазы-биле улуг ажылдарны Шолбан Кара-оолдуң эгелекчи саналын езугаар төөгүчүлер болгаш архив ажылдакчылары кылган дээрзин Тываның күрүне университединиң ректорунуң оралакчызы, философия эртемнериниң доктору Ольга Хомушку демдеглээн. 2014 чылда Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң болгаш Кызыл хоорайның үндезилеп тургустунганының 100 чылының талазы-биле Россияның Президентизиниң Чарлыы үнген соонда чаа документилерниң дилеп тывыышкыны болгаш сайгарылгазы эгелээн. 2012 чылда Тываның Баштыңының Дээди Хуралга Айыткалынга төөгүнүң материалдарын чыып нептередир талазы-биле салган сорулганы эртемденнер күрүне чагыы кылдыр хүлээп алганнар. Чоокку чылдарда төөгүнүң Россияның болгаш Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга хамаарышкан документилерни болгаш эртем-тайылбыр ажылдарын чыып үндүрери чугула деп, олар санааннар. 2009 чылдың декабрьда республика Чазааның айтыышкынынга дүүштүр ажылчын бөлүктүң кежигүннери Москваның болгаш өске-даа хоорайларның архивтеринге ажылдап турган дээрзин архив агентилелиниң директору Розалия Арчимаева чугаалаан.
    Чоокта чаа тывылган азы чажыт эвес деп санаан документилерде кирген чаа, солун фактыларга үндезилээш, Тываны хайгааралга алган барымдааларны сайгарары эртемденнерниң кол сорулгазы болур деп, Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем сайыды, филология эртемнериниң доктору Каадыр-оол Бичелдей санаан. Бо айтырыгны өөрениринге сураглыг эртемденнер Николай Сердобовтуң, Юрий Аранчынның, Владимир Дубровскийниң улуг салыышкынын ол демдеглээн. «Хайгааралга Тываны ооң бодунуң дилээ-биле алган дээрзин эртемденнерниң чыып алган материалдары бадыткап турар»--деп, Каадыр-оол Бичелдей демдеглээн.
   Төөгү эртемнериниң доктору, ТГШИ-ниң кол эртем ажылдакчызы Николай Моллеров Россия империязының даштыкы политика архивинге болгаш Россия Федерациязының Күрүне архивинге ажылдап келгениниң дугайын чугаалаан. Тываның эртемденнериниң протекторатты чарлаанының дугайында документилер тып аар дээн күзелин боттандырган бис деп дыңнаткан.

"Шын" солундан алдынган

Чуруктарны Виталий Шайфулин тырттырган