Кыдат тываларында Шагаа ёзулалдары

Кыдаттың тус-тус черлеринде амыдырап-чурттап чоруур төрел-бөлүк чонувустуң ёзу-чаңчылдарын шинчилээр эртем ажылын 2010 чылдан тура чорудуп эгелээн мен. Үнүүшкүннерим үезинде кыдат тываларының Чаа чыл байырлаашкыннарынга таваржып, харын-даа ол чараш, ыдыктыг байырлалдарның белеткелинге болгаш чорудуунга амы-хууда киржир аас-кежиктиг болгуладым. Ынчангаш аңаа даянып, Чөөн чүк улузунуң Чаа чылы – Шагаа­ны Кыдатта чурттап чоруур төрел бөлүүвүс канчаар ёзулап эрттирерин көрген-билген барымдааларымга док­таап тургаш, номчукчу-биле үлежикседим.

Кыдатта Чаа чыл байырлалын албан-ёзу байдалы-биле ийи катап демдеглээр. Григо­риан хүн дизии-биле январь 1-де уткуур-даа болза, Чөөн чүктүң ай санаашкыны-биле Чаа чылды эң-не бедик ёзу-чурумнуг, утка-шынарлыг кылдыр эрттирер. Кыдаттарның эгүүр шагдан бээр арыг- чаагай сеткилинден байырлап чаңчыга бергени Чаа чылы – Шагаа­зы эң-не узун хонуктуг, өөрүшкүлүг, дааш-шимээнниг, оюн-тоглаалыг байырлал болганы-биле онзагай. Ында база-ла бистиинде дег, Шагаа уткуур ай, хүннү тодарадып, чурумчутпаан. Ынчангаш Чөөн чүктүң Чаа чылын уткуур хүнүн сарыг шажынның чурагачы ламалары чер ажыл-агыйлыг чоннар: кыдаттар, корейлер, японнарның ажыглаары алдан дугааргы чай санаашкынының эргилдези-биле санааш, январь айның төнчүзүнден февраль айның төнчүзүнге чедир Шагаа хүнүн тодарадыр. Мындыг барымдаа­лардан, көшкүн  араттарның хүн дизии-биле санаан тибет-моол ай санаашкыны-биле Кыдатта чурттап чоруур тывалар, моолдарның болгаш Россияда сарыг шажынның чүдүкчү чоннары: тывалар, буряттар, калмыктарның Шагааны уткуур хүнү дүүшпейн баар. Бо санааш­кыннар-биле кыдаттар Чөөн чүктүң Чаа чылын 2012 чылда – январь 23-те, 2013 чылда февраль 10-да уткаан болза, бистерге Шагаа 2012 чылда  февраль 22-де, а 2013 чылда февраль 11-де база 2014-2015 чылдың Шагаа байырлалдары бистии-биле дөмей болуп чаңгыс ол-ла 31-19  хүннеринде дүшкени солун.

Байырлалга белеткел

Кыдат тываларында Шагааны уткууру база ёзу-чурумнуг. Олар Шагаа хүнү чоокшулаанда эрткен чылдың бачыт-хири аал-коданга, ал-боттарынга артпазын дээш, бажың-балгады, өглеринге аяк-савазындан эгелээш идик-хеп, эт-севинге чедир улуг ашталганы чорудуп, өдек-коданын долгандыр аштап-шир­бээш, артыш кагган айыстыг аржаанга боттарын, ажы-төлүн чуп арыг­лаар чараш чаңчылдыг. Артыш сиирип, айызаан аржаан­га чунган соонда, кижиниң мага-боду, угаан-сарыылы арыг­ланып, харын-даа хамчыктыг аарыглардан, хай-бачыттан ыраа­нының демдээ деп санап турар.

База бир онзагай чүүл –байырлалдың аъш-чемин баш удур белеткээри. Ынчангаш өгнүң херээ­жен ээзи он беш хонуктуң, азы ба­йырлал хүннеринде бажыңынга кирер аалчыларынга ажын-чемин ыяап-ла белеткеп алыр. Кыдат тываларының бурун чугааларындан алырга, Шагаа үезинде баш удур белеткээн аъш-чем өг-бүлениң чедииш­киннерин элбекшидериниң, ажыл-агыйның чечектелиишкининиң, тодуг-догаа, бай-шыырак амы­дыралдың үндезини деп санап турар.

Оон аңгыда көдээ черлерниң чурттакчылары Шагаа хүнү кел­бээнде оттулар ыяжын белеткеп алыр. Байырлал үезинде ыяш чарып, улуг дааш үндүрери оларга онза хоруглуг. Чүге дизе, Шагааның баштайгы хонуктарында чаңгы, дааш дыңналыр болза, Чаа чыл-биле кады келген кежик-чол олардан ырай бээриниң айыылы бар. Шак мындыг чижектиг кылып болбас хоруглуг чүүлдер кыдаттарның бурунгу мерген угаадыгларында шынзыттынып төөгүде арткан.

Шагаа бүдүүзүн кыдат тывалары чапсар азы кучун деп адап турар. Ол хүн тыва өг-бүлелер бурган олудунга чуланы кывыскаш, байырлалдың  аъш-чем долган дүштеки ширээзин делгеп, эрги чылдың үдээшкин чеминче улуг назылыг дөргүл-төрелдерин чалаар. Ол-ла үеде өгнүң эр ээлери Шагаа уткуур черге ёзулал кылыр, саң салыр черни долгандыр харын аштааш, чалама азар хадың ыяжын белеткээр. Тывалар шак бо кылдыныгны байлын сергедиир деп чугаалаар. Оон аңгыда ол хүн баг адар мөөрей шөлүн аштап- арыглап алыры онзагай.

Шагаа мурнунуң кежээзинде, дүнеки дээрни сылдыстар шыва апкан турар үеде, элээн каш кодан аалдарның кижилери улуг назылыг, хүндүткелдиг кырганнарның бажыңындан эге­леп шайлашкаш, кожазында турар аалдар кезий шайлажыр. Өг-бүрүзү шала күскээр белеткеп алганы ажын-чемин улуг пашка дүлүп, байырлалдың ширээ­зинге деспи, тавак долдур эъттен, сүттен кылган чемин делгеп салыр. Аңаа немей Кыдат культураның элбекшилдиг демдээ кылдыр аңгы-аңгы хевирниң тооруктары болгаш кургадып каан чигир-чимис аймаан салыры күзенчиг.

Өг-бүлелер байырлал столунга олургаш, тускай сагыыр чурумнуг. Шайлаашкынның кол  чеми – хайындырган инек азы хой эъдиниң чода сөөгү. Кажан сөөктүң эъдин арыдыр хем­дээн соонда, чилиг кагары деп тускай ёзулалды чорудар. Чода сөөгүнге чаламаны өгнүң ээзи шараан соонда, ёзулалды уламчылаары-биле келген аалчылардан ийи аныяк оолдарны шилип алыр. Оларның бирээзи сөөктү чара кагар, а өскези даштыгаар үнгеш, кудумчуга:“Бүдүү чарылды!” – деп алгырар. Дараазында чаңгыс кагыг-биле сөөктү чара каккаш, ооң аразындан үнген чилигни кижи бүрүзүнге үлээр. Шак мындыг ёзулал Чаа чылдың келгенин херечилээр болгаш “чаа, чараш чүүлдерже оруктуң ажыдыыш­кыны” кылдыр санаттынар. Кыдат тываларының төөгү чугаа­ларында үдеп турар чылдың сөөлгү хонуунда кара күштер диргелир болганындан оон оваар­нып камгаланыры чугула деп айыткан.

Шайлаашкын соонда чаа үнген чыл аас-кежик, тодуг-догаа амыдыралды шаңназын дээш, эр хиндиктиглер дашты­гаар үнүп кээп, фейер­верктерни, хлопушкаларны чазылдырбышаан,“хурай-хурай” деп буян-кежикти кыйгырып чалбарыыр. Бо дары даажы, чоннуң шимээни багай кара күштерни ырадып чорутпушаан, чаагай чоруктуң буян сиңген кежиин кыйгырып, четтирип турар деп тайылбырлап турар.

Бүгү ёзулалдарны кылган соонда кижи бүрүзү даң хаяа­зы адып, хүн үнүп келирге, Чаа чылды уткууру-биле ба­жыңнарынче чангаш, удуп дыштанып алыр. Кыдат тываларында бистерде дег Чаа чыл дүнезинде хондур удувас деп сагылга чок.

Шагааны уткууру

Даң адып, Шагаа хүнү чолукшуп келгенде, өгнүң ээлери аал-коданының чанынга саң салыр ёзулалды кылыр. Эът, сүттен кылган чемнерниң дээжизинге артышты бызааш, өрттедип тура, Шагаа хүнүнге уткуштур алгыш-йөрээлди салып, оран-чурттуң ээзи Алтайдан оът-сиген эки үннерин, бода малдың баш санының көвүдеп өзерин, арат-чонга каң дег кадыкшылды, чедииш­киннерни дилээн күзелин болгаш чүткүлүн, сүзүүн илередир.

Саң салып ёзулаан соонда, хүн долузу-биле черни чырыдыпкан турда, бүгү-ле эр чон Шагаа уткууру-биле байлынга барып, саң салып, чажыг чажып чалбарыыр ёзу-дүрүмнүг. Хүн үнмээнде азы хүн ажа бергенде улуг ёзулал кылыры хоруг­луг болганындан аъш-чемниң дээжизин саңче салып, оран-таңдыже чажып чалбарыырынга Хүннүң чырык, чылыы онза чугула дээрзин улуг сүзүк-биле тайылбырлап чугаа­лаарлар.

Эр кижи Чаа чылды уткуурунга белеткел ажылдарын чорудар тускай хүлээлгелерлиг. Оларга саң салыр отту белеткээри, байлынны хүн долгандыр үш катап эргиири, ыдыктыг чаламаларны азары, оран-таңды ээлери Алтай, Сагаан-өгбеге чалбарып, алгыш-йөрээлдер кылыры, ёзулалдың киржикчилериниң дискек кырынга оруп тейлеви­шаан, буян-кежик кыйгырып хурайлааш, амырлажып, кадактар солчуп мендилежири хамааржыр. Ынчан назыны улуг кижиге аныяк кижи ийи холун кожа туткаш, адыжын өрү көрүндүр сунар, оон улуг кижи бичезиниң адыштарының кырынга бодунуң адыжын дегзип каар.

Өгнүң эр кежигүннери саң салган черден чанып келгенде, бажыңнарга Шагаа байырлаашкыны эгелээр. Он беш хонук дургузунда Шагаа доюн дойлап келир. Кожа-хелбээ чурттап турар аалдар, төрел-дөргүл, эш-өөр аразында аалдажып, сагыш-сеткилиниң ханызындан хөөрежип шайлажыр. Шагаа үезинде бачыт-хирлиг кижилер чок болур, ынчангаш өглер бүрүзү кандыг-даа аалчыны эвилең-ээлдек уткуп, хүлээп ап ашкарып-чемгерер. Ол тыва ёзу-чаңчылдың чаагай дүрүмнерин хажытпайн, кадагалап чоруурунуң херечизи-дир.

Өгге кирген аалчы, улуг назылыг-даа, бичии-даа кижи болза, дөрде чалаан бурганнарның баа­рында кывыскан чулага чедип, мөгейип тейлээр. Кыдатка XIV  ыдыктыг Далай-Ламаның чуруун азары хоруглуг болганындан чамдык бажыңнарга Панчын-Эрдине лама-башкының чуруун хоолап каан турар. Келген аалчы туруп алгаш тейлээш, бурганнар баарынга үш катап күдүк базып мөгеер. Чалбарып тей­лээн соонда, Шагаа-биле чолукшуп, кадактар солчуп, мендилежири – хүндүткелдиң демдээ. Ак-Хабы, Ала-Хаака, Тамыкы тывалары “Менди” – дижир, а Ханас, Хом тывалары “Амыр сайхан” деп чолукшужар. Амыр-мендизин солушкаш, аразында даңза, таакпызын солчуп хөөрежир: “Шаг шагаа чаагай утту бе? Уруг-тарыг, кожуун-чурт эки, чаагай шагаалап чыдыр силер бе? Бак чүве арылып, эки чүве делгереди бе?” – деп удур-дедир айтыржыр.

Шагаа дүшкен соонда кө­­рүшпээн кижилер бот-боттарынга таваржып келзе, албан шагаалажып, чолукшуп мендилежир. Чолукшушкан соонда: “Бодурганың мал-бажыгар, алган эжигер, уруг-тарыыгар менди-чаагай болсун!” – деп алгап-йөрээжир.

Кыдат чаңчыл ёзугаар моор­лап келген Чаа чылдың буян кежии өг-бүлеге доктаазын дээш “аас-кежиктиң”, “тодуг-догаа амы­дыралдың”, “чедиишкинниң” каллиграф иерогливин сиил­бээн кызыл өңнүг дөжектиг плакадын азар. Чүге дизе аас-кежик кызыл өңге сиңнигер, а алдын-сарыг өң бай-шыдалдың, өөрүшкүнүң, сайзыралдың, че­чек­­телиишкинниң демдээ деп санаттынып турар.

Шагаалаашкынның кол адаан-мөөрей оюнунга ча адары хамааржыр. Бо маргылдаага чүгле эр хиндиктиглер адааннажыр, а элээдилерге ча деңзизи аар болганындан адаан­нажыры бичии-ле элек болур. Мөөрей болур шөлге  оран-таңды ээзинден чөпшээрел дилеп чалбаргаш, хей-аъдын бедидип, күчү-күш кирип ап, чаламаларны азып тейлээр ёзулалды сүзүглеп кылыр. Херээжен улус мөөрейде киржип турар оолдарынга, ашактарынга аъш-чемни чедирип, чедиишкинниг киришсин дээш алгап-йөрээп, чаламаларны азып мөргүлдээр.

Шагаа үезинде кижилерниң, мал-маганның хар-назынынга бир хар немежип улгадыр.

Шагааны үдээри

Ай санаашкыны-биле бир айның он беш дугаар хонуун Шагаа аъткарар хүн деп айтып турар. Ол хүн тывалар, моолдар чыглып, беш дугаар чаяаттынар Будда – Майтреяның ёзулалын кылыр. Туттунуп, кылган хүрээ-хиит ында чок-даа болза, улуг назылыглар эки ажылдап чоруур аныяктарга чагыг-сүмезин берип, чаагай күзээшкиннерлиг йөрээл сөстерни чугаалап, кадактарны сунуп, ыры-шоорлуг ойнап-хөглээр.

Тыва, Бурят, Калмык респуб­ликаларда Шагааны аъткарар хүнде лама-башкылар Майтрея Будданың чаяаттынарныга улуг судурну номчуп, мөргүл кылыр ёзулалынга Мэтэр ёзулалының чорудуу дөмейлешкек болганы онзагай.

Мэтэр байырлалының шайлааш­кын столунга ала-кузукту – тоо­рукту делгээри чугула. Казаан тооруктарының картын чаа чыл элбекшилдиг, бай-байлак амыдыралды делгеретсин дээш шалаже тарадыр чажар чурумнуг. Кыдат тываларының Чаа чылды уткуп тура онзагай чүүлү болза эрги чылды эки үдээри болгаш чаа дүжүп келген чылды эки уткууру деп санап турар.  Ол сорулга-биле аас-кежик, кежик-чол, чедимчелиг чуртталганы оштап, тускай езулалдарны эрттирги­лээр. Ооң-биле кады демдег­лээр чүүл  кыдат тываларының Чаа чылды уткуп турарында чаңчылчаан  тыва культураның езу-чаңчылдарын арттырып-даа алган болза, үениң аайы-биле  чамдык өскерлиишкиннерге  база таваржып  турар.  Ол бол­за чурттап турар чериниң, кожа-хелбээ чурттап чоруур чоннарның: тывалар, моолдар болгаш кыдаттарның аайы- биле,  езу-чаңчылдар холужуп, бот-боттарынга салдарны  чедирип  турар.

Үнүп орар   ыяш  олуттуг, көксү­мээр Хой чылы-биле, эргим чонум, Силерниң  буян-кежииңер делгереп, хей-аъдыңар, сүлде-сүзүүңер бедик, аарыг-аржык чок, аас-кежиктиг болуруңарны күзедим.

Жанна Юша,

Россияның Эртемнер академиязының Сибирь салбырының улуг эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады.