Тыва Республиканың Баштыңының «Чаагай чаңчылдарны кадагалап арттырары болгаш быжыглаары: күш-ажыл, өг-бүле, чаңгыс эп-сеткил» деп республикада байдалдың база 2023 чылда иштики политика дугайында Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентиге) АЙЫТКАЛ

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!

Хүндүлүг депутаттар! Эргим чаңгыс чер-чурттуглар!

Тыва Республиканың Үндезин Хоойлузунуң  негелделеринге дүүштүр республикада ниити байдал база 2023 чылда иштики политика кол чүүлдериниң дугайында Айыткалымны таныштырар-дыр мен. 

2022 чыл бүгү чуртка, бистиң шуптувуска улуг шенелделерниң эгезин салган. Төрээн чуртувусту камгалаарынче угланган тускай шериг операциязы Россияның Чепсектиг күштерин база Президентивис, Дээди Кол командылакчы Владимир Владимирович Путинни долгандыр бистиң чонувусту сырый каттыштырыпкан. Республика Россияга Ада-чурттуң ёзулуг камгалакчыларын берип, Тываның маадырлыг төөгүзүн чаа арыннар-биле долдурган.

55-ки мотоадыгжы бригаданың, Камгалал яамызының өске-даа кезектериниң, Росгвардияның шериг албанныглары, эки турачыларывыс тыва дайынчы соруктуң дээре дээн чаңчылдарының төлептиг салгакчылары бооп турарын тулчуушкун шөлдеринге бадыткаан.

Бөгүн бо залда олуруп турар, 55-ки мотоадыгжы бригаданың улуг сержантызы, Россияның Маадыры  Мерген Донгакка база эки турачы Каң-Демир Лопсан-Комбуга  байырны чедирип, олар таварыштыр Төрээн чурттуң шупту камгалакчыларынга амыр-мендини күзээлиңер. 

Тываның чону Төрээн чуртун камгалап тура, амы-тынын берген бистиң маадырларывыстың эрес-дидим, коргуш чок, маадырлыг чоруктарын кезээде сактып артар. Тускай шериг операциязының үезинде мөчээн оолдарга сактыышкынның мөгейиин чарлап тур мен.

Четтирдим.

Тускай шериг операциязының эге хүнүнден эгелээш, Тыва боттарының чаңгыс чер чурттуг дайынчыларынга дузалажып турар. Политиктиг партиялар, профэвилелдер, өске-даа хөй-ниити организациялары, буян-сеткилдиг кижилер гуманитарлыг ачы-дуза чыылдазында киржип турар.

Тускай шериг операциязы чоруп турар зонага бодум чорааш, бистиң шериглеривистиң хереглелдерин, оларны кандыг айтырыглар дүвүредип турарын билип алган мен. Аңаа даянгаш, тускай шериг операциязының киржикчилерин деткиир бистиң Каттышкан штаб-биле командылал чериниң кады ажылжадылгазын тургускан бис. 

Шериг албанныгларның өг-бүлелеринге чаңгыс удаа бээр регион төлевирлери, күрүне ачы-дузаларын мурнады көргүзери, аъш-чем аймаан, хөмүр болгаш одаар ыяшты бээри дээн ышкаш, адрестиг дузаламчыны көргүзүп турар. “Изиг шугум” телефону доктаамал харылзаада.

Хүндүлүг депутуттар! Чыл чеже-даа берге болган болза, 2022 чылдың Айыткалында кирген айтырыгларны республика чада аайы-биле шиитпирлеп турар. Тываның Чазаа оларны боттандырары-биле тускай доктаалды хүлээп алган. Документиде 147 хемчегни кирген, бөгүннүү-биле, ооң кол кезии күүсеттинген.

Эрткен чылын соңгукчуларның чагыгларындан  Улусчу программаны хевирлеп, ынаар Тываның чурттакчыларын хөлзеткен эң-не чидиг, соңгаарлатпайн шиитпирлээр айтырыгларны  киирген. 5 чыл  хуусаалыг программада кирген чоннуң чагыгларының 40 хире хуузу бо чылын күүсеттинген. 

Улуг-Хемни кежир көвүрүгнү ажыглалче кииргенинден Тожуже транспорт аргыжылгазы чедингир апарган. Кара-Хаак, Хову-Аксы, Сарыг-Сеп суурларже оруктарның берге участоктарынга септелгени кылган. Самагалтай – Ак-Чыраа – Хандагайты, Мугур-Аксы – Кызыл-Хая муниципалдар аразында оруктарның септелге ажылдары эгелээн, беш чыл дургузунда ону кылып доозар.

Бай-Хаак суурже орукту, ол ышкаш Чагытай хөлче углай хөй машиналар халдып эртер Дүрген суурнуң иштинде орукту чаарткан. Ам хөлдүң бодунче орукту база септээр. Кызылдың Вавилинский микрорайонунда кол кудумчуну чаарткан. Тываның найысылалында кудумчуларның ниитизи-биле 11 км хире оруун чаарткан.  

Ыраккы малчын турлагларже оруктарны ажыткан “Улусчу көвүрүг” төлевилел программазы дооступ турар.  Бо чылын көдээ черлерде 14, шупту 31 көвүрүглер туттунган.  

Хөй-ниити транспортунуң ажылын экижидериниң чагыглары күүсеттинип турар. Бо чылын Кызыл хоорай чоок-кавы девискээрже 28 база кожууннар аразының шугумнарынче 8 таарымчалыг автобустар үнген. Найысылалдан Ак-Довуракка, Хандагайтыга база Эрзинге чедир кожууннар аразының доктаамал үш маршрудун ажыткан. Чыл төнчүзүнде Красноярскиже аңгы маршрут халып эгелээр.

Муниципалдар аразында аргыжылганы хөгжүткени, Кызылга амгы үениң автовокзалын тударын негеп келген. Күрүне-хуу кады ажылдажылга-биле ону тударының эки төлевилели дээш, конкурсту бо чоокку үеде эрттирер бис. Автобустар маршруттары чурттакчылыг суурларны таварып эртер болганда, кожууннар чагыргалары автобус доктаар черлерни азы вокзал шөлдерин белеткеп кылыр ужурлуг.

Бо чылын Дус-Хөл, Чагытай хөлдерже үрде манааны чырык хандырылгазын шөйген, ыраккы суурлар – Мугур-Аксы, Тоора-Хем база Кунгуртугда, Кызыл хоорайның ЛДО районунда иштики чырык четкилерин чаарткан. Сизим суурда чаа трансформатор подстанциязын тургузуп, чырыкты киирген. Хову-Аксында котельнаяның күчүзүн немээн, Туран биле Бай-Хаактың котельнаяларында чаа котелдерны салган.

Кызылда база кожууннарда чонга хөмүр садар одаар чүүл складтарының инфраструктуразын тургузар дээн хемяеглерни алган. Хөмүр складтарын дериир ажылдар 2023 чылда уламчылаар. “Социал хөмүр” төлевилелинче Ада-чурт камгалакчыларының өг-бүлелерин база каткан.  

Амгы үениң таарымчалыг хүрээлелин хевирлээр программа-биле, бо чылын 27 хөй-ниити шөлдерин чаагайжыткан.  Ооң санында биче хоорайлар болгаш төөгүлүг чурттакчылыг черлер мөөрейинге тиилээн “Туран хоорайда бир дугаар көжүп келген орус чоннуң сесерлии” база бар. 2023 чылда шупту 27 хөй-ниити девискээрлерин, ооң санында Шагаан-Арыг хоорайда «Азия төвүнде көшкүн чоннуң сесерлиин» чаагайжыдар ажылдар планнаттынган.

Беш чыл дургузунда амгы үениң, чаарттынган Тывазының овур-хевирин тургузар дээн улуг төлевилелче боттарның санал-оналдарын киирерин тус чер чагыргаларынга дагзып тур мен. Төлевилел солун архитектурлуг шиитпирлерниң, девискээрлерниң аян-шинчизин чаазы-биле көөрүнүң шөлчүгежи болур ужурлуг. Ол угланыышкында аныяктарның чогаадыкчы көрүжү солун ийик. Тыва Республиканың Тудуг яамызынга ындыг төлевилелди тургузарын, а Чуртталга-коммунал  ажыл-агый яамызы чурттакчылыг черлерниң чаа аян-шинчизинге арыг-силигни хандырган “Арыг хоорай. Арыг суур” деп боттарының төлевилелдери-биле аңаа каттыжарын дагзып тур мен. Улуг деткимчени алыр ийи-үш суурну шилээш, 2023 чылда ажылдап эгелээр херек. 

Хүндүлүг депутаттар! Республиканың экономиказы бо чылын эки базымнарлыг болган. 10 айларда чамдык туруштарда өзүлдениң темпизи ортумак российжи көргүзүгнү ашкан. Эрткен чылга деңнээрге, үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 34 хуу өзүп, ниити федералдыг турушта безин ылгалып турар. Хөмүр тывыжын катап эгелээн «Межегейхөмүр» бүдүрүлге-биле ындыг өзүлде чедип алдынган. Бедик технологиялыг бүдүрүлгеде бо хүнде 400 хире кижи ында ажылдап турар, 100 чаа ажылчын олутту бо чылын ажыткан.  

«Лунсин» даг-тывыш бүдүрүлгези эң берге үелерде безин бүдүрүлге чорудуун тургуспайн, турум ажылдап, харын-даа бодунуң курлавырын өстүрүп, Тываның 900 чурттакчызын ажылдадып, күш-ажыл рыногунда мурнуку черни ээлеп, улуг үндүрүг төлекчизи бооп арткан. 

Тываның бот-тускай хөгжүлде программазы-биле ажыттынган бүдүрүлгелер үлетпүр бүдүрүлгезиниң өзүлдезинде улуг үлүг-хууну киирген. Ийи чыл дургузунда - 630, бо чылын 333 чаа ажылчын олуттарны тургускан.  Демир-бетон кылыглар, тууйбу бүдүрүлгези планнаан күчү-күжүнче кирген. Келир чылын плиталар болгаш өске-даа шывыглар бүдүреринге автошиналар болбаазырадылгазын организастаар деп  планнаан бис.

Россияның Чепсектиг күштериниң хереглелдерин хандырарынга чаа аргалар ажыттынган. “БТК групп” компания продукция бүдүрүлгезин ийи катап өстүрген. Тываның даг-тывыш компанияларынга база вездеходтар үндүрүп турар кожа регионнарга дээш, эмульсиялыг частыр бүдүмелдер бүдүрер саналды инвесторлар киирген. 

Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң бот-тускай программазын боттандырып эгелээш, бюджеттен дашкаар 14,3 млрд инвестицияны, бо чылын 2 ажыг млрд-ты хаара туткан. Программа боттанылгазының ажыктыы, ону ам-даа уламчылаарын бадыткаан. Ындыг болганда, чаа перспективтиг төлевилелдерни эртем болгаш сайгарлыкчы чорук ниитилелдериниң, хөй-ниити организацияларының, инициативтиг хамаатыларның киржилгези-биле баш бурунгаар сайгарып чугаалашкаш, федералдыг төпке ам-даа саналдап киирер херек. Чаа бүдүрүлгелерни  Ак-Довурак, Хову-Аксы, Шагаан-Арыг база Чадаанага   ажыдары чөптүг болур.

Чаа инвестиция төлевилелдериниң дугайында чугаалап тура, бистиң эртем албан черлериниң ролюнче кичээнгейни күштелдирер апаар. Чоокта чаа аныяк эртемденнер-биле ужуражылгада,  Россияның Президинтизи - “... технологтуг, үлетпүр суверинеди... чүгле кол болгаш дузалал эртемнериниң баазазынга тургустунуп болур” деп демдеглээн. Тываның эртемденнериниң ролюн болгаш харыысалгазын бедидип, республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң талазы-биле ажылдарга киржирин чедип алыры чугула. Бойдус курлавырларын шиңгээдиринге, агроүлетпүр комплекизиниң ажылының шынарын бедидеринге эртемденнерден тодаргай арга-сүмелерни, амгы социал айтырыгларны ханы шинчилээрин манап тур бис.

Бо чылын эгелээн Россияда эртемниң болгаш технологияларның он чылында, эртем организациялары биле күүсекчи эрге-чагырга база тус чер бот-башкарылга органнарының кады ажылдажылгазының элээн дээштиг арга-хевирлерин хевирлеп киирери чугула.

Республика инвестиция байдалдарын экижидер дээш, дыка хөйнү кылган. Чурттар аразының автооруу кирген Россиядан Тыва биле Моолду таварты Кыдатче транспорт коридору, делегей чергелиг авиааргыжылга, «Хандагайты-Боршоо» эрттирилге пунктузундан ырак эвеске логистика инфраструктуралыг онза экономика зоназын тургузар улуг төлевилелдер, Тываның экономиктиг хөгжүлдезин шуут өскертиптер шупту аргаларлыг.

Агаар-биле пассажирлер аргыштырылгазын хандырар ажылды уламчылап тур бис. Ынчангаш ИрАэро база КрасАвиа авиакомпаниялар-биле, ол ышкаш  чаа партнер – «Сибирь»-S7 улуг авиакомпания-биле кады ажылдажылганы сайзырадыр бис. Республиканың чурттакчыларынга агаар транспортунуң чедингирин хандырар дээш, аргыжылгага субсидия бээрин ам-даа уламчылаар.

Тываның инвестиция төлевилелдериниң энергия хандырылгазының  комплекстиг планы боттанып эгелээн. Чуртта нарын үелер турзажок, Россияның удуртулгазының деткимчези-биле, Тожуже  база Кызыл хоорайже бедик вольтулуг чырык дамчыдар шугум тудуунче  бо чылын быжыг саң-хөө дөстери алдынган. Дөзевилел-шинчилел ажылдарын кылып эгелээн. Росчеткилерниң инвестиция программазы-биле  республиканың хөгжүлдезинге немелде күчүнү бээр Кызылдың кол подстанциязын эде чаартып турар.

Электроэнергияны мөөңнеп садар рыноктуң чиигелделиг зоназында Тываны арттырарын чедип алдывыс, ынчангаш рынок өртек-үнезин киирер хуусааны ам-даа ийи чылга соңгаарладып апкан бис. Ооң ачызында бистиң бүдүрүкчүлеривисте, сайгарлыкчыларывыста өртек-үне турум хевээр арткан.

Республикада тудуг адыры шапкынчаан. Шупту күрүне программалары болгаш национал төлевилелдер-биле бөгүн 900 ажыг объектиде тудуг болгаш капитал септелге ажылдары чоруп турар, оларның 394-ү чаа объектилер болур. 

Калбак чуртталга тудуун чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургузары – өзек айтырыгларның бирээзи. Девискээрлерге комплекстиг тудуглар тударының улуг төлевилелдерин ажылдап кылган. Чер участоктарын тускайлаан. Чиигелделиг ипотека чээлизин ажыглаарынга дугуржулгаларны чоруткан.

Инвестиция төлевилелдериниң боттаныышкынынче    инфраструктурага бюджет чээлизин ажыглаары эптиг арга бооп турар. Бо база келир чылда миллиард хире рубль акшага бирги инфраструктура чээлизин алгаш, республикага чуртталга тудуун тудар улуг төлевилелди эгеледивис. Бөгүнде 9 инвестиция төлевилелдериниң инженерлиг инфраструктура ажылдарынга инвесторларның үндүрген чарыгдалдарының 60 ажыг хуузунга субсидияны берген. Ол микрорайоннарга 176 хөй квартиралыг бажыңнарны тудары планнаттынган.  2024-2025 чылдарда 342 миллион рубль акшага чээли бээрин чөпшээрээн.

2013 чылдан бээр “шөйлүп келген”, аварийлиг болгаш эргижирээн чуртталга бажыңнарындан өскээр көжүрер программаны бо чылын бүрүнү-биле доостувус. Ол чылдар дургузунда 80 ажыг муң дөрбелчин метр аварийлиг чуртталга бажыңнарын чок кылып, муң-муң өг-бүлелерниң чуртталга байдалын экижиткен. Ам улаштыр шимчеп болур бис.

Билдингир чылдагааннар база улуг чарыгдалдар турзажок, боттарының хүлээлгелерин күүседип шыдапкан тудуг организацияларынга четтиргеним илередип көрейн.

Бөгүн Сергей Васильевич Уюсовту, Хачатур Андраникович Буликянни, Орлан Комбуевич Аракчааны, Оскал-оол Иванович Кысыгбайны мында чалаан бис. Кылган улуг ажыл-ижи дээш, оларга база шупту тудугжуларга байырдан чедирип, четтиргенивисти илередип каалыңар!

2017 чылга чедир ажылдаар “Коммуналдыг инфраструктуралар системаларының чаартылгалары” федералдыг программаже кирер аргалыг болган бис. Чоокку 2 чылга 600 млн ажыг рубль көрдүнген. Олар аргажок эргижирээн чылыг болгаш суг хандырылгазының участоктарын солуурунга херек.

Сибирьниң тургузукчу компаниязының удуртулгазы-биле концессиялыг чөпшээрежилгеге баш удур ат салыр дугайында дугуржулга чедип алдынган. Ол дээрге-ле компанияның чаартылгалыг программазының акша-хөреңгизинден 1,5 млрд рубль-биле Кызылдың чылыдылга-энергетика төвүн, чылыг четкилерин чаартыр, төп чылыдылга хандырылгазынче оон-даа хөй объектилерни кожар, Кызылды ыштан арыглаар арга-дыр.

Хүндүлүг коллегалар! Көдээ ажыл-агыйы республиканың экономиказының өзек звенозу бооп артпышаан. Ооң чедиишкининден Тывада аъш-чемниң айыыл чок чоруу база республика чурттакчыларның чаагай амыдыралы хамааржыр. Ынчангаш агроүлетпүр комплекизиниң ниити хөгжүлдезинче онза кичээнгейни углап, чүгле бо чылын ол секторже 1 млрд ажыг рубльди салган.

Продукцияны чүгле бүдүрүп эвес, а ону шыгжап-кадагалап, болбаазырадып, хереглекчиге чедирери чугула. Таңды кожуунда ажыттынган улуг тараа шыгжаар чер эки ажылдап турар. Чаа-Хөл, Тарлаг база Межегей суурларда тараа шыгжаар үш черниң тудуу бо чылын эгелээн. Чаа-Хөлде борбактап үүрмектээн мал чеми белеткээр цехти туткан, Сукпак суурда 1000 тонна ногаа аймаа шыгжаар болгаш консервалаар цех тудуун эгелээн. Гречиха, перловка, ячка база  көже тараа бүдүрер цехти ажыдар ажылдар эгелей берген. Аът эъди болбаазырадыр цехти эде кылгаш, удавас ажыдар.

Колдуунда-ла мал ажыл-агыйының продукциязы-биле продукцияның өзүлдези хандыртынган. Шээр малдың баш саны-биле Россияда беш дугаар, чылгы мал ажыл-агыйлыг регионнардан чурттуң  баштайгы бештиң санынче кирип турар бис. Малывыс эъди эң чаагай, сүүзүннүг. Эът продукциязын бүдүрер болгаш болбаазырадыр улуг бүдүрүлгени ажыдары - соңгаарладып болбас айтырыг.

Хуу кижилер мал бажыңының 80 хире хуузун тудуп турар  болганда, хууда дузалал ажыл-агыйларының болбаазыраткан продукциязының хемчээлин каш катап көвүдедип, күрүне чагыынга база садыг-саарылгага дээштиг структураны тургузуп, эът база балыкты консервалаарынче, быштак продукциязын бүдүреринче  кичээнгейни  угландырар.

Үлетпүр бүдүрүлгезинде болбаазыраткан эът продукциязының үлүүн көвүдедир херек.  Бо чылын кожууннарда мал аайлаар 5 цехти ажылдаткан.  Сентябрьдан ажылдап эгелээн, мал согар көжүп чоруур автоцех бүдүрүкчүлерге херегин көргүскен.  Хөй шээр болгаш бода мал баш санныг Өвүр, Бай-Тайга, Улуг-Хем база Бии-Хем кожууннарга малдың чиг эдин болбаазырадыр мал согар цехтерни ажыдар ажылды уламчылаар бис. 

Кааңнаашкынныг бо 2022 чыл үнүш ажыл-агыйында бедик айыылдар барын база катап бадыткаан. Оон түңнел чаңгыс -  суггаттыг черлерниң шөлдерин улгаттырар. Келир чылда мурнады боттандырар ажыл - мелиорацияны хөгжүдүп, суггат системаларын катап тургузар.

Дүжүткүр элээн черлерни хаара туткан, суг хандырылгазының курлавырлары четчир Мажалык, Кочетов база Элегес дээш, өске-даа суггарылга системаларын  катап тургузар ажылдарже бүгү күштерни база аргаларны мөөңнээрин негеп тур мен. 

2023 чылда көдээ ажыл-агыйының техниктиг чепсеглээшкинин уламчылаар бис. Фермер бизнезин база көдээ ажыл-агый кооперативтерин хөгжүдер фонд бо чылын  Росагролизинг-биле кады демниг ажылдаан. Ноябрьның 14-те Кады ажылдажылга дугайында дугуржулгага аттарны салдывыс. Керээ езугаар республикаже эккээр амгы үениң көдээ ажыл-агый техникаларының саны немежир. Чоокку беш чылда 1,3 млрд рубль акша түңүнге 390 санныг техника аймаан садып алыры планнаттынган.  

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Херек кырында, кол чүве техникада  эвес. Эң кол чүүл - көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинче бүгү амыдыралын  өргүпкен кижилерде. Көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлери - «Мөген-Бүрен» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң директору Өшкү-Саар Аракчаевна Ооржак, «Оргаадай» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң директору Эрес Лопсанович Мандан-оол, «Адарган» муниципалдыг унитарлыг бүдүрүлгезиниң директору Владимир Сагаанович Ооржак, фермер ажыл-агыйларының баштыңнары Виктор Зотович Пирогов база Михаил Анатольевич Санников оларның ады-сураа Тывада алгаан.  

Оларга база көдээниң ишчилеринге байырны чедирээлиңер!

Бистиң регионга сонуургалдың, республиканы кээп көөр күзелдиң алыс утказы - Тываның  кайгамчыктыг бойдус чурумалы, өгбелерден дамчып келген өнчү-салгалы, улусчу ужур-чаңчылдарлыг ховар дээн бир тускайлаңында. Ынчангаш туризмни хөгжүлде-сайзыралывыстың кол шимчедикчизиниң бирээзи, өг-бүлелерге немелде орулга ажылдап алырының база бир аргазы кылдыр көрүп турар бис. Чедер хөлге кадыкшылга чери, Чагытай биле Дус-Хөл хөлдерге дыштанылга баазалары, Тайга станциязынга дагдан хаактаар комплекс тудар улуг төлевилелдер боттанып турар. Туризм ачы-дузаның шынарын бедидип, хөй талалыг ажылдыг, таарымчалыг объектилерни тудар херек. 

Тыва бо чылын «Сибирь дыштанылгалары» улуг национал турисчи маршрутче кирген. Республикага  российжи специалистерниң улуг бөлүү келгеш, Тываның турисчи улуг курлавырын боттуг ажыглаарының  талазы-биле сүмелерни берген. Чоокта чаа “2023-2028 чылдарда туризмни база хүндүлээчел чорукту хөгжүдери” Тыва Республиканың күрүне программазын бадылап, туризм адырын хөгжүдериниң сорулгаларын болгаш айтырыгларын тодарадып, инфраструктураны хевирлээриниң бирги базымнарын тодараткан.  

Бо чылын Күжүгет Сереевич Шойгу аттыг фонд ховар дээн чараш бир объект – Буддага тураскаалды «Азия төвү» архитектурлуг-скульптура комплекизинде тургускан. Чаа объектиже канат оруун келир чылын тударының айтырыын республика чазаа ажылдап көрүп турар. Ол ышкаш шимчэшкинниг дыштанылга адырында комплекстиг хөй ачы-дуза көргүзер Каа-Хем кожуунга турисчи-логистика төвүнүң төлевилелин, Улуг-Хемнеп сугга аян-чорук оруунуң төлевилелин белеткеп турар.

Туризм агентилели база Орук-транспорт  комплекизиниң яамызы ол төлевилелдерни сайгарылгаже чоокку үеде киирер ужурлуг.

Соңгаартан аян-чорукчулар хүлээп алыр улуг инфраструктураны тудары-биле чергелештир, республика иштинге өөредиглиг, эмнээшкинниг туризмни сайзырадыр херек. Төөгү-билиишкинниг, көшкүн чоннуң чаңчылчаан амыдыралынче угланган, элээн каш кожууннарның тураскаалдыг черлерин каттыштырган регион маршруттарын ажыдарын Туризм талазы-биле агентилелге дагзып тур мен.

Хүндүлүг коллегалар! Республиканың күш-ажыл рыногунда нарын чүүлдер бар-даа болза, байдал турум арткан. Бо чылдың 10 айында республикада албан езузу-биле бүрүткеткен ажылчоктарның саны, эрткен чылдың ол үезинге деңнээрге, 43 хуу эвээжээн.  Ажыл чок чок хамаатыларның ниити саны 7 муң кижиге кызырылган. Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук адырында ажылдап турарларның саны 20 хуу өскен.

Сайгарлыкчыларга ажылдаар байдалдарны тургузары – муниципалдыг удуртукчуларның ажылының шынарынга көскү көргүзүг болур. Олар боттарының тывынгыр чаңгыс чер-чурттугларын эт-хөреңги-биле деткип, боттарында уттундурган тудуглар, ээзи чок эт-хөреңги, чер участоктары-биле таптыг ажылдаар ужурлуг. Республиканың Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызы бизнес инфраструктуразын деткиирин дүрген эгелээр. 2022 чылдың декабрьда бадылаан хемчээлден чурттакчы чоннуң орулгаларының деңнелин бедидер база амыдырап-чурттаарының кудуку хемчээлинден эвээш орулгаларлыг өг-бүлелер үлүүн эвээжедир талазы-биле стратегияны боттандырарын уламчылаар бис.

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! 2023 чылда республиканың социал политиказының кол угланыышкыны - амыдыралдың берге байдалында хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерже, чедимчелиг эвес өг-бүлелерже  кичээнгейни углап, өг-бүлеге деткимчени көргүзери болур деп санаар мен. Ада-чурт камгалакчыларының өг-бүлелериниң дугайында сагыш човаашкын – мурнады боттандырар угланыышкын болуп артар.   

Ниитилелде байдалдың көргүзүү - өг-бүлениң социал чаагай чоруунда. Харыысалгалыг, ажылчын, ынакшыл бүргээн өг-бүледе келир үениң таваа салдынган. Ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткииринче күрүне, Россияның Президентизи боду онза кичээнгейни угландырган. Ол сорулгага федералдыг бюджеттен хөй түңнүг акшаларны тускайлаан. 2023 чылда ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиир чаңгыс социал пособиени киирген. Төлевирлерни үе-шаанда алган турарын чедип алыр дээш, шупту чүүлдерни кылыр. Маңаа күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дузаны чурагайжыдары чугула. 

Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының тургузуунда “Мээң өг-бүлем төвүн” ажыткан.  Специалистер “чаңгыс көзенек” таварыштыр өг-бүлеге консультацияларны берип,  чидиг дыңнадыгларын аайлаар. Келир чылын үш кожууннуң өг-бүлеге болгаш уругларга деткимче көргүзер төптериниң баазазында шак ындыг шенелде төптер ажыттынар.  Алызы барып шупту  социал төптер ынчаар ажылдаар. Берге өг-бүлелерниң чүгле боттары-биле ажылдавышаан, комплекстиг ачы-дузаларны база боттуг дузаны көргүзер.

Инвалид улуска улуг кичээнгей херек. Республикада оларның саны – 20 муң ажыг кижи. Кижи бүрүзүнүң кадыының байдалының, сонуургалдарының аайы-биле деткимчени көргүзер. Саң-хөө талазын, эмчи хайгааралын, эм-таң болгаш техниктиг хандырылгазын көөр.

Тускай шериг операциязының үезинде балыгланган бистиң дайынчыларывыстың эмчи болгаш социал реабилитациязын онза контрольга алыр. Ол ажылды эгелеп алдывыс, ам ол эрге-чагырганың шупту деңнелдериниң мурнады күүседир ажылы апаар.

Бистиң кичээнгейивистиң төвүнге уруг-дарыг турар ужурлуг. Бичии уруглар болгаш элээдилер хүрээлелинде дүвүренчиг хөөннерни эскерип, түңнелдерни үндүрүп, тодаргай хемчеглерни дораан хүлээп алыр.

  2023 чылда Уруглар дыштанылгазын база оларны ажылга хаара тударын организастаар талазы-биле ведомстволар аразының комплекстиг планын тургузуп, ооң ажылынче сонуургалдыг шупту структураларны киирип,  чаартынган социал объектилерниң аргаларын база амгы үениң техниктиг дериг-херекселдерин бүрүнү-биле ажыглаар даалганы чазактың социал адырынга дагзып тур мен. Социал сайгарлыкчы чорук деткимчезин уругларның немелде өөредилге адырынга олуттарны ажыдарынче угландырар. Ол ышкаш “Уругларның чогаадыкчы сайзыралының эң эки школачы төвү” деп конкурсту келир чылын  эрттирерин саналдап тур мен. 

Өөредилге инфраструктуразын модернизастаар ажыл шалыпкын  чоруп турарын демдеглэр апаар. Ук адырда эргижирээн оран-саваның үлүү 20 хуу кызырылган.

Бо чылын Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар, хары угда 27 школага капитал септелгени кылган. 8 чаа школа тудуу эгелээн, бистиң регионда өөредилге хүрээлелин калбартырынга туруп көрбээн чижек болган. Ол дээш чурттуң чазаанга база федералдыг Чырыдыышкын яамызынга четтиргенивис  илереттивис.

Өөредилге чорудуун сайзыраңгайжыдарынга кол угланыышкын  школа бүрүзүнде шынарлыг билиглерни бээри болур. Амгы салгалдың кадрларын хевирлээри, бистиң республиканың база чуртувустуң чедиишкинниг келир үезиниң үндезини ында.

2023 чылда Тываның башкыларының съездизин чыып, школа өөредилгезиниң шынарынга демдекти салып, билиглерниң шынарын бедидер дээштиг аргаларны ажылдап, инновациялыг башкылаашкын технологияларын нептередири чугула деп санап тур мен.

Национал культураның быжыг үндезини дылывыста. Тыва дылды кадагалап арттырары, сайзырадып хөгжүдери, бүгү адырларга орус дыл-биле кады ону ажыглаары конститусчу нормалар-биле быжыглаттынган.  Тывага дыл политиказын боттандырар талазы-биле санал-оналдарны ажылдап кылыр күрүне комиссиязын тургузар дугайында чарлыкка атты салдым. Комиссия тыва дылды хөгжүдериниң, эң сөөлгү чурагайлыг технологиялар ажыглалы-биле ийи дылдың аяннашкаан хевирлээр стратегияны ажылдап кылыр ужурлуг.

Кызылдың 2 дугаар ниити өөредилге школазынга “Национал  гимназия” деп эрге-байдалды тыпсыр даалганы берип тур мен. Ол тыва педагогиканың методиктиг төвү апаар ужурлуг. Ниити өөредилге системазында шупту федералдыг стандарттарны база чижилгени хандырган чаңгыс аай өөредилге хүрээлели аңаа хевирлеттинер. 

Россияда чарлаттынган Башкы база дагдыныкчының чылының бүдүүзүнде, боттарының өөреникчилеринге күш-ажылын, күжүн болгаш талантызын өргүп чоруур республиканың башкыларынга  четтиргеним илередийн.  

30 хире башкылар бар Конгарларның башкы династиязы хөйге билдингир. Бөгүн мында Тыва Республиканың Өөредилге яамызының хоочуну Анна Салчаковна Ооржак киржип турар. ССРЭ-ниң, Россияның база Тываның алдар аттыг башкылары кирген Араптаннарның башкы династиязын Россия Федерациязының алдарлыг башкызы, Тыва Республиканың Улустуң башкызы, РСФСР-ниң улус чырыдыышкынының тергиини, Кызыл кожуунда Сукпак школазында ооң адын эдилээн Борбак-оол Иргитович Араптан бөгүн мында төлээлеп келген.  Ат-сураглыг башкылар өг-бүлези  Безъязыковту чон таныыр.

Алдар аттыг башкыларны адап тура, Кызылдың 8 дугаар ниити өөредилге школазында дээди категорияның психолог аныяк башкызы,  “2022 чылда Россияның педагог-психологу” бүгү-российжи  профессионал мергежил мөөрейиниң призеру Айдаш Владимирович Наваждайны демдеглээри чугула.  

Оларга байырны чедирип, Тываның шупту башкыларынга четтиргенивисти  илередип каалыңар.

Кадык камгалал адыры сайзыраан. Бирги звенону эде чаартыр ажылдар уламчылавышаан.  32 фельдшер-акушер пунктуларын, 11 эмчи амбулаторияларын, ниити практиканың 2 эмчизиниң офизин чаартыр кылдыр эрткен чылын эгелээн программа 2025 чылда доостур.  Чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путинниң даалгазы езугаар,  туберкулезка удур эмнелгениң база  онкология диспансериниң чаа оран-савазының дөзевилел документилерин келир чылын ажылдап кылыр  айтырыг шиитпирлеттинип турар.

Бо адырда кайгамчык специалистер хөй. Эмчилерниң аныяк салгалы шинчиир болгаш эмнээриниң  чаа аргаларын, сөөлгү үениң  дериг-херекселдерин шиңгээдип ап турар. Бо чылын чаштарның өлүп-хораар чоруу 12 хууга кызырлып, Тыва ниити российжи деңнел-биле  деңнежип, чок болурунуң ниити көргүзүү федералдыг сан-чурагайлардан эвээш болганы - көскү түңнел.

Эмчилерни деткээн регион хемчеглериниң ачызында бедик мергежилдиг, арга-дуржулгалыг эмчилеривис төрээн черинче дедир чанып эгелээн. Бо чылын өске регионнардан 76 эмчи чедип келген. Шак ындыг специалистерниң бирээзинге медицина эртемнериниң кандидады, чүрек-дамыр хирургу Шораан Биче-оолович Саая хамааржыр. Россияда билдингир медицина албан чери -  академик Е.Н. Мешалкин аттыг төпке  дыка херек турган. Ол төрээн черинге чанып келгеш, чаа кардиохирургия салбырын ажыткан. Тывадан чүс-чүс аарыг кижилер өске регионнарже чорбайн, ол угланыышкынга бедик технологтуг дузаны удавас алырлар. 

Тываның  кадык камгалалының хүндүлүг хоочуннары – Аргина Дмитриевна Пала, Александра Норбуевна Куулар, Виктор Павлович Хайжок, Людмила Юрьевна Шруб, Александр Георгиевич Смирнов мында олуржуп турар.

Республиканың аңгы-аңгы салгалының шупту эмчилеринге буянныг ажылы дээш четтиргенивисти илередип, байырдан чедирээлиңер!

2022 чылдың чогаадыкчы программазы дүжүткүр болган. Тываның культура болгаш уран чүүлүнүң  шылгараңгай ажылдакчыларынга тураскааткан дыка хөй солун хемчеглер эрткен. Россияда чарлаан чоннарның культурлуг өнчү салгалының чылында, республика бот-тускайлаңының хөй талалыын бараалгаткан.  “Енисей Сибириниң” каттышкан культурлуг төлевилелдери боттанып, бистиң коллективтеривис улуг гастрольдарже үнген.  

Кызылдың Аныяк көрүкчүлер театрының удуртукчузу  Айлана Леонидовна Чадамбага улуг өөрүшкү-биле байырдан чедирээлиңер. Ол ышкаш Кызылдың Аныяк көрүкчүлер театрынга культура, уран чүүл болгаш чогаадылганың делегей конкурузунга тиилээни дээш байыр чедирип тур бис.

Бо чылын Максим Монгужукович Мунзуктуң 110 харлаан юбилейин демдеглеп турар бис. Сергей Кужугетович Шойгунуң бодунуң деткимчези-биле юбилейлиг хүнге уткуштур, ат-сураглыг тыва артистке тураскаалды шуткуп кылган. Ону Национал театрның фойезинде тургускан, кижи бүрүзү сонуургап болур. Удавас тураскаалды найысылалдың төвүнге тургузуптарга, ол Тываның чараш черлериниң бирээзи апаар.

Кожууннарга культура адырының инфраструктуразын тударынче улуг кичээнгейни угландырган бис. Ындыг-даа болза, ол ам-даа четпес. Чоокта чаа культура ажылдакчылары-биле ужуражып турумда, ук адырның албан черлеринге чаа, амгы үениң оран-саваларын тудары чугула апарган деп айтырыглар көдүрүлген. Ооң-биле чергелештир уруглар база аныяктарга культураның эртинелери-биле таныжарының айтырыы-биле чидии-биле тургустунуп келген. Ынчангаш  «2021-2025 чылдарда культура болгаш уран чүүлдүң хөгжүлдези» деп амгы күрүне программазын чаартыры чугула апарган. Культура яамызындан, чогаадыкчы эвилелдерден база культура болгаш уран чүүлдүң ат-сураглыг ажылдакчыларындан санал-оналдарны манап тур мен.

Кызылга баштай сумога бүгү-российжи маргылдааны, ооң соонда хостуг хүрешке Россия чемпионадын эрттиргени – чылдың улуг спортчу болуушкуннары болган. Чоокта чаа Саян Хертек самбога делегей чемпиону атты чедип алган. Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар, чайынналчак тиилелгези дээш мөгевиске база  бо чылын улуг чедиишкиннерлиг болган шупту тыва спортчуларга байырдан чедирип каалыңар. 

Бичиизинден-не күш-культура-биле белеткел, бедик чедиишкиннерни бээр. Дыка хөй улус спорт-биле доктаамал белеткенип турар болгаш, ындыг кижилерниң саны чылдың-на көвүдеп турар. Келир чылын республиканың шупту чурттакчылыг суурларынга, уруглардан эгелээш пенсионерлерге чедир киржир  Республика спартакиадазын эрттирер даалганы Спорт яамызынга берип тур мен. 

Хүндүлүг коллегалар! Социал адырже эвээш эвес акша-хөреңгини салып турар. Ынчангаш ол эң улуг үре-түңнелди бээр ужурлуг. Чаарттынган школалар, уруглар садтары, клубтар, модельдиг библиотекалар, спортчу объектилер чаартыкчы, тургузукчу, чогаадыкчы ажылдарга 100 хуу киржип, кижилерниң амыдыралын экижидер  ужурлуг.  

Чаа салгалдың кадрларын хевирлээри социал адырда чугула айтырыг апарган. Чаа технологиялар болгаш чурагайлыг курлавырлар ажыглалынга даянып, кадрларны калбаа-биле эде белеткээр. Аныяктарның профессионал угланыышкынында ажылды эге чадаларында чорудуп эгелээр. Аңаа бо чылын хүлээп алган 2025 чылга чедир Тыва Республикада уругларның болгаш аныяктарның профессионал угланыышкын системазын хөгжүдериниң стратегиязы дузалаар.

Хүндүлүг коллегалар, эмчи биле башкы - ийи хүндүлүг мергежилдерниң төлээлери ниитилелде онза черни ээлээр ужурлуг деп бодалга чөпшээрежир боор силер деп, бодап тур мен.

Тускай угланыышкынныг яамыларның кичээнгейиниң төвүнде ийи мергежил бар -  “Мээң эмчим” биле “Мээң башкым” деп төлевилелдерни ажылдап кылыр даалганы берип тур мен. Башкылар болгаш эмчилерни деткип болгаш  шаңнаарының хемчеглерин ажылдап, дагдыныкчы чорукту хөгжүтпүшаан, кадрларны белеткээр, өөредир болгаш эде өөредир хемчеглерни мөөңнеп каттыштырар.  

“Мээң башкым” төлевилелдиң кол сорулгазы – өөредилгениң шынарын бедидери, чаа школаларга амгы үениң кадрларын белеткээри, немелде өөредилге черлеринге ажылдаар чогаадыкчы кижилерни дилеп тывары, педагогиканың мурнакчы  технологияларының ажыглалын хандырар.  

 “Мээң эмчим” төлевилел, бир дугаарында, көдээ суур эмчилеринге оларның күш-ажылы чугула херек деп бодалды берип,  муниципалиттерже эмчилерни хаара тударынга идигни бээр ужурлуг.

Муниципалитеттер удуртукчуларындан дилээрим болза, силерниң кожууннарыңарда бүгү-ле байдалдар бар, бир дугаарында бажың-биле хандырылгалыг болза, специалистер  келир. Хостаттынган өрээлдерни, хостуг объектилерни киириштирип, чуртталга фондузун эде тудуп, албан бажыңының муниципалдыг чуртталга фондузун четчелээр.  Көдээ ипотека болгаш бажыңнар хөлезилээриниң курлавырларын ажыглаар.

Кадрлар-биле ажылдың шупту угланыышкыннарын сайзыраңгайжыдар айтырыглар чүгле өөредилге болгаш кадык камгалалынга хамаарышпазы билдингир. Экономика болгаш социал адырның шупту угланыышкыннарында амгы үениң специалистери негеттинип турар. Кадр политиказын доктаамал сайзыраңгайжыдар ажылдарны ам-даа уламчылаар бис.

Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле тодаргай чедиишкиннер бар. Республикада кем-херек үүлгедиишкиннерин эвээжедир талазы-биле ведомстволар аразының комплекстиг планы ажылдап турар. 2022 чылда бүрүткеттинген кем-херек үүлгедиглериниң саны 22,5 хуу кудулаан. Эзирик байдалда херек үүлгедиглериниң саны эвээжээн. Криминалдыг байдалды чавырылдырарынга “Элээр суур” төлевилел салдарлыг болган.

Ыраккы кожууннарже үнүп, чон-биле дорт чугаалажып, хууда хүлээп алыышкыннарны чорутканы дээш, корум-чурум тудар структураларының шупту удуртукчуларынга, ылаңгыя республиканың прокурору Сергей Николаевич Дябкинге хөй-ниити организацияларын база күүсекчи органнарның удуртукчуларын хаара тутпушаан, республиканың кожууннарынга доктаамал ажылдаар болгаш кем-херек үүлгедиглерин эвээжедир комплекстиг планны бадылаар инициативаны кииргени дээш, четтиргеним илереттим.

Хүндүлүг коллегалар!  Бюджет социал болгаш экономика политиказының боттаныышкынында  чугула черни ээлеп турар. Кол саң-хөө документизин шынарлыг хевирлээринге демниг ажылдааны дээш, депутаттар корпузунга четтиргеним илереттим. 

Хүндүлүг коллегалар! Президент Владимир Владимирович Путинниң чурттуң камгалалын быжыглаар, социал турум байдалды арттырып, шупту социал магадылалдарны хандырар талазы-биле даалгаларын күүседир дээш,  ниитилелдиң шупту иштики  күштерин мөөңнеп, оларны каттыштырар херек. Ынчангаш экономиканың хөгжүлдезин база кижилерниң амыдырал байдалын экижидер дээш, республикада дыка хөй чүүлдерни өскертир апаар.

Россия Федерациязының субъектилерден рейтингиниң бирги одуруунда черлерниң арга-дуржулгазын регион болгаш муниципалдыг удуртулга органнарының ажылын сайзыраңгайжыдарда калбаа-биле ажыглаар. Бистиң коллегаларывыстың арга-дуржулгазында шиңгээдип алыр ажыктыг чүүлдер хөй. Москваның Чазаа болгаш Татарстанның Чазаа-биле чарган дугуржулгаларга даянгаш, бистиң специалистеривистиң деңнелин бедидер стажировкаларны эрттирер. 

Хуралдар эрттирер чурумдан эгелээш, Тываның күүсекчи эрге-чагырга органнарының структуразы болгаш дээди күүсекчи органның бодунуң аппарадынга чедир,  республика чазааның ажылын сайзыраңгайжыдар хемчеглерни алыр.  

Муниципалдыг звенонуң, ылаңгыя кожууннар баштыңнарының, ролюн улгаттырары чугула деп санаар мен. Төлээлекчилер хуралдарының анаа-ла удуртукчулары болурундан аңгыда,  кожууннар баштыңнары  чагырга даргалары-биле кады шупту ажыл-херектерге киржип, муниципалитетте, суму бүрүзүнде ажыл-херектерниң байдалы дээш, долу харыысалганы чүктээр. Кожууннар баштыңнарының отчеттарын дыңнаар практикаже кирер бис. Бо чоокку хүннерде республиканың Күрүне чөвүлелиниң хуралын эрттирип, аңаа ол айтырыгларны сайгарып, дээштиг шиитпирлерни хүлээп алыр бис.

Тывада ажылдап турар федералдыг структуралар-биле республика Чазааның кады ажылдажылгазын дээштиг деп үнеледим. Шуптувустуң сорулгазы чаңгыс – республиканың чонунуң амыдыралын экижидер, экономиканы хөгжүдер, айыыл чок чорукту, эрге-хоойлуну, корум-чурумну база ниити социал-политиктиг турум чорукту хандырар.

Тывада политиктиг партиялар салбырлары, хөй-ниити организациялары, волонтерлар, хамааты ниитилелдиң шупту институттары республика хөгжүлдезиниң талазы-биле ажылда улуг үлүг-хуузун киирип турар. Политиктиг партиялар база хөй-ниити организацияларының кады ажылдажылгазының талазы-биле бистиң тургускан Чөвүлеливис таварыштыр демниг ажылды уламчылаар бис.

Тывада Уруглар болгаш аныяктарның ниити-российжи шимчээшкининиң регион салбыры тургустунган. Уруглар кижизидилгезинге, өзүп олурар салгалдың мергежил шилилдезин, хостуг үезин, бүгү талалыг сайзыралын база бодунуң эки талаларын сайзырадырын организастаарынга, сагыш-сеткил болгаш мөзү-бүдүштүң үнелиг чүүлдеринге делегейже көрүүшкүнүн хевирлеп, ниитилелдиң шылгалдаларынга белеткээринге дузаны кадар ужурлуг. Ниитилелдиң ол чаа тургузуун бүгү тала-биле деткиир херек. Ооң-биле чергелиштир, бо шимчээшкинден күш-ажылга ынак, бодунуң база Ада-чуртунуң салым-чолу дээш харыысалгалыг, ниитилелге ажыктыг кижи кылдыр аныяк-өскенни кижизидер ажылдарга идепкейлиг киржилгени манап тур бис.

Буддийжи өөредилгениң шажынчы-мөзү-бүдүш үндезиннери бисти быжыг доңнаштырган. К.С. Шойгу аттыг фондунуң инициативазы-биле Кызылда туттунуп турар улуг хүрээзиниң ажыдыышкынын республиканың сарыг шажын чүдүкчүлери четтикпейн манап турарлар.

 Дыка хөй чаңгыс чер-чурттугларывыстың амыдыралында улуг рольду өске шажын өөредилгелер, сүзүк-чүдүлгелер ойнап турар. Шажын-чүдүлгениң хостуу база чүдүүр-чүдүвезиниң хостуунуң айтырыгларында чөпшээрежилгени, бот-боттарынга билчилгени база хүндүлежилгени быжыглаар сорулга-биле, Тываның Баштыңының шажын организациялары-биле демниг ажылдаар бүрүн эргелиг төлээзиниң албан-дужаалын киирери чугула деп санап тур мен.  

Хүндүлүг коллегалар! Чоокта чаа, ноябрьда,  Россияның Президентизи «Российжи сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынарның үнелиг чүүлдерин кадагалап арттырар болгаш быжыглаар талазы-биле күрүне  политиказының үндезиннерин» бодунуң чарлыы-биле бадылаан. Ол документ езугаар үндезин үнелиг чүүлдерге чуртталга, төлептиг мөзү-бүдүш, кижиниң эргелери болгаш хостуг чоруу, төрээн чуртка ынакшыл, Ада-чуртка бараан болуру болгаш ооң салым-чолу дээш харыысалга, бедик үлегерлиг мөзү-бүдүш, быжыг өг-бүле, тургузукчу күш-ажыл,  кижиге ынакшыл, ачы-буян, шынчы чорук, коллективизм, бот-боттарынга дуза болгаш хүндүткел, салгалдарның төөгүлүг сактыышкыны, Россия чоннарының чаңгыс деми хамааржыр деп бижээн. «Күрүне политиказының эге билиглериниң…» көстүп келгени российжи күрүне тургузуун быжыглаарынга быжыг базым болган. Олар российжи ниитилелге сүзүктүг сагыш-сеткил болгаш мөзү-шынарның үнелиг чүүлдерин катап бодарадырының болгаш  быжыглаарының талазы-биле  ажылга удуртулга болур ужурлуг.  

Президентиниң Чарлыының дүрүмнери Тывада чурттап турар чоннарның үндезин культуразынга, сагыш-сеткилдиң үнелиг чүүлдеринге дүүштүр, ниитилеливистиң амыдыралынче кичээнгейлиг көөрүвүстү бистен негеп турар. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Президентиниң Чарлыында чоннуң сагыш-сеткилиниң үнелиг чүүлдерин айыткан билиглериниң ужур-утказы дыка улуг.  Чижээ, “тургузукчу күш-ажыл” деп билиишкин-дир. Кижи бүрүзү тургузукчу ажыл-ижи-биле тодуг-догаа чедимчелиг амыдыралды чедип алыр ужурлуг.  А кижиниң чедимчелиг амыдыралы бүгү чурттуң хөгжүлдезиниң магадылалы болур.

Тываның чурттакчы чоннуң чамдык кезээнге Тургузукчу  күш-ажыл үнелиг чүүлдерже амдыызында айтыкчы орук болбайн турары, чажыт эвес. Чамдык чаңгыс чер-чурттугларывыс күрүне азыралынга чурттаксаар хөөннүг. Бодунуң күжү, күш-ажылы-биле амыдыралын бут кырынга тургузуп алыр тура-сорук-даа, бодал чок бооп турар.

Бөгүн, даарта тудуг ажылдарынга, чаа үлетпүр бүдүрүлге объектилеринге, хөй-ниити транспортун, өөредилге болгаш кадык камгалалының чаа албан черлерин хөгжүдеринге ажылчын холдар дыка херек. Ажылдаан акшазын өг-бүлезинге эккээр аңгы-аңгы мергежилдерниң база квалификацияларның ажылчыннарын ажылдар манап турар.  Амдыызында күш-ажыл кижиниң хереглели апарбаан шаанда, баш-мээвистен азырадыкчы, шүшпең чорукту үндүрбээн шаавыста, кижи күжү негеттинер республиканың бүдүрүкчү күжүн хөгжүдүп шыдавас бис.

Төөгүнү сактып, салгалдарның соон салгаар принципти  удуртулга болдургаш, ниитилел амыдыралының чамдык талаларын эде тургузар ужурлуг бис деп санап тур мен. Кыдыындан чүве манавайн, карак-кызыл ажылдап, бодунуң күш-ажылы-биле бодунуң, өг-бүлезин, күрүнени деткип чораан адаларывыс база кырган-адаларывыстан үлегерлиг чижекти алыр ужурлуг бис. 

Бистиң республиканың бир тускайлаңын өөренип көрбүшаан, Тывада  үндезин  мөзү-бүдүштүң үнелиг чүүлдерин катап тургузуп база быжыглаар талазы-биле күрүне политиказын боттандырар үр хуусаалыг программаны ажылдап кылыры чугула апарган деп санап тур мен. 

Хүндүлүг коллегалар!  Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентиге) Айыткалымны доозуп тура, республика Чазааның эгелээшкиннерин деткип, үре-түңнелдиг кады ажылдажылгазы дээш, шупту депутаттар  корпузунга, ооң даргазы  Каң-оол Тимурович Даваага четтиргеним илереттим. Тыва чонувустуң чаагай чоруу дээш, ам-даа кады ажылдажылгавыска идегээр мен. 

Кижи бүрүзүнүң хууда харыысалгазы, корум-чуруму, күш-ажылга бердингени, ниитилелде чаңгыс эп-сеткил болгаш бот-боттарынга дузалаар чорук – бөгүнде эң кол чүүлдер болур.  Тиилелге быжыг тыл-биле чедип алдынар, фронтуда эвес болзуңза, Тиилелгени чоокшуладыр дээш, тылга шупту чүвени кылыр ужурлуг сен.  Тыва чон чүү дээр ийик, «олутта олча чок, чыдында чыргал чок».  Чүгле күш-ажылывыс, чүгле демниг күжениишкиннеривис-биле чедиишкиннерни чедип алыр бис!

Тываның хамааты ниитилежилгезиниң дыка хөй төлээлериниң инициативазын деткип, бистиң республикага 2023 чылды Чоннуң чаңгыс эп-сеткилиниң  чылы кылдыр чарлаарын саналдадым!