Хүндүткели онзагай

Россияның ак, көк, кызыл өңнерлиг күрүне тугу көзүлбес чер бөмбүрзекте бөгүн чок деп чугаалап болур. Бистиң чуртувустуң күрүне тугу Соңгу-Доштуг океанның дүвүнде безин чалгып чыдар. Делегейниң кайы-даа девискээринге Россияның үш өңнүг тугунуң киискип чорууру— бистиң күрүневистиң күчү-күжүнүң херечизи.

Ак, көк, кызыл өңнерлиг тукту эң-не баштай 1667 чылда Орел аттыг орус шериг кораблинге көдүрген. Чүгле харын ол тукту бо корабль үр эвес эдилээн, үш чыл болганда ону Степан Разинге баштаткаш, тура халыышкын кылган орус тараачыннар өрттедипкен деп төөгү дыңнадыгларында демдеглээн. Орус күрүнениң сүлде демдектериниң бирээзи кылдыр бо тукту доктааткан кижи—Петр I хаан. Садыгжы корабльдарга ак, көк, кызыл өңнүг туктарны азып алгаш чорууру албан дээрзиниң дугайында чарлыкты 1705 чылдың январь 20-де бо хаан үндүрүп, ол кандыг хевирлиг болурунуң чуруун боду чурааш, каяа кандыг өңнүг боорундан безин айтып каан. Эң адаанда кызыл туктуг дилиндек — эрес-маадырлыг, төлептиг мөзү-шынарның, ортузунда көк өңнүг дилиндек — чаагай, чөптүг сагыш-сеткилдиң, эң кырында ак өңнүг дилиндек сагыш-сеткилдиң арыг-чаагайының илергейи деп санап турар. Россияның тугунуң өңнериниң утказынга хамаарыштыр албан-езузунуң-даа болгаш өске-даа чаңгыс аай тайылбыр чок, ынчалза-даа билдингир тайылбырлар эрес-маадырлыг чорук, эки сеткил, чуртунга ынакшыл-биле холбаалыг.

Хаан бо тукту чүге садыгжы корабльдарга азар деп чарлык болганыл деп айтырыг база бар. Кайы-даа шагда садыглажыышкын чоннарны, чурттарны чоокшулаштырар, харын-даа мырыңай найыралдаштырар чораан. Садыгжыларның улуг-улуг хемелери далайларның, океаннарның делгемнеринге эжиндирип, садыглажып, күрүнелерниң аразынга кады ажылдажылганың таваан салып турган. Делегейниң, бети дизе, Европаның далайларынга садыгжыларның корабльдары Россияны төлээлеп чоруурунуң демдээ болзун дээш, оларга үш өңнүг тукту азып алгаш чорууру албан дээн Петр I чарлыын, аңаа кошкан хаанның чуруун Россияның күрүне тугун доктаатканының төөгүлүг барымдаазы деп, төөгүчүлер санап келген. Петр I хаан доктааткан тукту садыг корабльдарынга азып каарга, Европаның болгаш өске-даа диптерниң чурттары ону орус күрүнениң тугу деп билир апарганнар. Петр I соонда кезек үеде Россияның күрүне тугунуң дугайында айтырыг чидии-биле көдүрүлбээн. Садыг корабльдарынга азып турар тук Россияның тугу деп билиишкин чоннуң, хааннарның угаан-медерелинге улам сиңнигип келген. Онза байырланчыг таварылгаларда бажыңнарны ак, көк, кызыл дилиндектерлиг чүгле орус тук-биле каастаарын чөпшээрээр деп айтыышкынны 1883 чылдың апрель 28-те Александр III хаан берген. Николай II хаан 1896 чылдың март айда Россияның императорунуң дүжүлгезинге олурарының бүдүүзүнде Россияның национал тугунуң дугайында айтырыгны чугаалажып көөр дугайында айтыышкынны берген. Алыс черле ханы, делгем эртем-билиглиг болгаш, бо хаан күрүне тугунуң чурттуң ниитилел-политиктиг амыдыралынга чугулазын билип турган. Россияның күрүне азы национал тугунуң дугайында чөвүлел хуралга Петр I доктаатканы тук, ооң өңнери Россия империязының күрүне тугунга дүгжүр деп түңнелди үндүрген.

Ынчангаш Россия империязының күчү-шыдалының таваан салган Петр I хаанның доктааткан тугунуң өңнери төөгүнүң кадыг-берге, будалчак үелерин өттүр бодунуң өңнерин, утка-шынарын чидирбээн.

1917 чылда Октябрь революциязының тиилелгезиниң соонда безин совет эрге-чагырга Россия империязының тугунуң өңнерин Совет Россияның тугунга ажыглап турган. Совет күрүнениң удуртукчуларының бирээзи Я.М.Свердловтуң саналдааны-биле кызыл өңнүг тукту Совет Россияның күрүне тугу кылдыр 1918 чылдың апрель 8-те бадылаан. 1991 чылда Совет Эвилели буступ   дүшкүже чедир РСФСР-ниң тугу кызыл өңнүг турган.

1991 чылдың август айда болган үймээн үезинде Ак бажыңның камгалакчыларының тугу Россияның үш өңнүг тугу болган. Петр I хаанның доктааткан тугу Россияга катап эглип келген деп, чон ону ынчаар билип алган. Россия Федерациязының Президентизи турган Борис Ельцин «Россия Федерациязының Күрүне тугунуң дугайында» чарлыкка 1993 чылдың декабрь 11-де атты салган. Шак ынчаар Россияның төөгүлүг тугу бөгүнгү Россияның Күрүне тугу апарган. Борис Ельцин 1994 чылда чурттуң күрүне тугунуң дугайында база бир чарлыкка атты салган. Ында бижээни болза: «Российжилерниң хөй салгалдарының ат-алдары-биле шыптынган Россияның үш өңнүг күрүне тугун 1991 чылдың август 22-де катап тургусканы-биле холбаштыр күрүне сүлделеринге хүндүткелдиг чорукту Россияның хамаатыларының амгы болгаш келир үеде салгалдарынга кижизидер сорулга-биле доктаадырым болза: Россия Федерациязының Күрүне тугунуң хүнү байырлалды доктаадыр болгаш ону август 22-де демдеглээр».

Россияның Күрүне тугунга боттарының хүндүткелин ооң хамаатылары янзы-бүрү болгаш онзагай кылдыр илередип турар. Россияның эң улуг хемчээлдиг тугун 2011 чылдың август айда Чечен Республиканың Ойсхара биле Центорой суурларының аразында бедии 300 метр даг кырынга  көдүрген. Ол туктуң хемчээли 150 дөрбелчин метр, сывының бедии 70 метр. 2013 чылдың июль 7-де Владивосток хоорайның чурттакчылары ак, көк, кызыл өңнерлиг тукчугаштарны холга туткаш, Золотой Рог мугулдур кежир көвүрүгге чыскаалыпкаш, 707 дөрбелчин метр Россияның Күрүне тугун чурупкан. Бо болуушкун «делегейде эң улуг дириг тук» деп демдеглел-биле Гиннесстиң рекордтар номунче кирген.

Россияның Күрүне тугунга российжилерниң хүндүткели онзагай-дыр!

Шаңгыр-оол Монгуш парлалга материалдарындан белеткээн.

"Шын" солун