Тывызык ус-шеверлер

«Сибирь – идегелдиң девискээри» шуулганынга келген журналистер Тываның сайгарлыкчы бүдүрүкчүлериниң Арат шөлүнге делгээн барааннарын база сонуургаан. Ук делгелге үезинде болган конференцияга республикада чарлаттынган губернатор төлевилели «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» дугайында Тываның Чазааның Даргазының оралакчызы Сергей Огнев кысказы-биле таныштырган: «Тыва боттарының бүдүрген барааннарын республикадан дашкаар сайгарып ап турар. Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелин ажылдап кылган. Ажылгыр, кызымак сайгарлыкчылар боттарының барааннарын бүдүрери-биле суур бүрүзүнде биче бүдүрүлгелерни тургузуп, ажылын шуудады берген».

Тус черниң бүдүрген барааннарын делгеп салган сайгарлыкчылар республиканың ырак-чоок суурларында «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң киржикчилери болдулар. Майгыннарда делгеп салган барааннарны эргий кезээш, олардан  сонуургаан айтырыгларымны салдым:

Дарисю Данзурун, Кызыл кожууннуң Кур-Чер суурунда арат ажыл-агыйның удуртукчузу: «Мен бо делгелгеде 30 аңгы хевирниң ак чемин эккелдим. Соңгаартан келген журналистер тыва чоннуң амданныг, чаагай чемнери — сүттен ээжегей, курут, сарыг-суг суксуну, чөкпек, саржагны сонуургааш, садып ап турдулар».

Чечек Монгуш, Кызыл хоорайда хуу сайгарлыкчы: «2010 чылда ажылдап эгелээн мен. Аржаан суу болгаш янзы-бүрү шайларны кылып турар бис. Бо суксуннарны кылыр дериг-херекселди 13 миллион рубль-биле  садып алдывыс. Сугну арыглаар, шүүрээр херекселдер-биле бүрүн дериттинген. Бүдүрүлгеде 10 кижини ажылга хаара туттум. Лимоннуг болгаш персиктиг соок шайны болгаш аржаан суун хөй-ле албан черлеринде аппарып берип, кады ажылдап турар бис. Таңды кожууннуң Бай-Хаакта аржаан суу узуп алыр черивис бар. Тываның аржааннары шупту эм шынарлыг. Бо сугну 2011 чылда Москвага эрткен делгелгеге аппаарывыска, эм шынарлыг арыг суг-дур деп үнелээш, алдын медаль-биле шаңнаан.   Оон-моон келген аалчылар дыка сонуургаар чорду».

Эдуард Лопаа, Тожу кожуундан шеверлекчи: «Сыын мыйызындан аът сивирер херекселди, чонар-даштан, дыт дазылындан, инек мыйызындан, хадың урузундан, буур мыйызындан кылыгларны, каасталгаларны, кидистен, кештен чадыгларны, тыва хөгжүм херекселдерин, тос-каракты болгаш оон-даа өске хереглелдерни чазап кылып турар мен. Чазап кылган ажылдарымны Москвага, Санкт-Петербургка делгелгеге киришкеш, шаңналдыг ээп кээр-дир мен. Чамдык ажылдарны ол-ла дораан садып аппаар. Республикада «алдын холдуг» оолдар хөй-дүр. Оларның кылган ажылдары шевергин, чараш, келген аалчылар дыка сонуургаар, айтырыгларны салып туруп бээр-дир».

Юрий Доржукай, Таңдының Дүргенден хуу сайгарлыкчы: «7 чыл бурунгаар ары азырап  өстүргеш, мед алыр ажылды эгеледим. Ары азыраары амыр эвес иш-тир. 5 өгден чаңгыс хойлааракты алыр. Менде 20 өг бар, 4 хойлаарак болур. 10-15 хонук дургузунда чечектелирин манаар, ооң соонда медту алыр. Бир өгге-ле 70-80 муң ары турар. Бодумнуң өг-бүлем-биле бо ажылды кылып турар бис. Ары өглерин Дүрген суурнуң хову талазында аппарып салдывыс. Бо ажылды сайзырадыр дээш кызып тур бис. Боттуң кылган бараанын улус дыка сонуургаар, дораан садып алгаш баар, оон ыңай мед дээш чагыгларны база киирип турар».

Бо делгелгеде оон-даа өске узаныр-чазаныр, даараныр, аргыттынар шеверлерниң ажылдары делгеттинген. Ылаңгыя Дарисю Данзуруннуң сүттен болбаазыраткан курудун, сарыг-суун болгаш оон-даа өске чемнерин база Долаана Саттың куруттарын журналистер дендии сонуургаан. Курутту болгаш өске-даа тыва чемнерни канчаар кылырын айтырып шаг болганнар. Таңдының Кызыл-Арыгдан Юбилян Лойгу сүттен таракты кылгаш, делгээн. Чазаныкчы Марат Дамдынның тывызыксыг ажылы база солун-дур. Бызаанчы, чанзы, гитара, дошпулуур, чадаганны шуптузун чазап кылган. Чадаганы ийи каът, бир талазында сыгытчы-хөөмейжи Геннадий Туматтың овур-хевирин сиилбээн, а өскезинде тыва херээжен кижиниң чуруун оюп кылганын тайылбырлады. Оон ыңай чүгүрүк аъттың бажын тыртар чүген-суглук дээш, чүнү чок дээр. Кызыл ко­жуундан Шаанак Донгак 17-20 аңгы чазаныр ажылдыг шеверлекчи болду. Ол-ла кожууннуң Кур-Черден Дарисю Данзурун  сүттен каш янзы чемни, тыва идик-хепти даарааш, делгеп көргүскен. Ол Моолда Ховд аймааның Буянт сумузундан шеверлекчилер-биле кады ажылдап турарын чугаалады. Тыва Yндезин культура төвүнүң даараныкчылары тыва сыртыктарны, чеңи-чоктарны болгаш оон-даа өске идик-хеп аймаан эккеп салган. «Алдын холдуг» шеверлекчилерниң көвүдеп турары өөрүнчүг-дүр. Тыва кижи бүрүзү даараныр, узаныр-чазаныр дизе, хөөрем чугаа болбас.