Эдегей – Тываның онзагай чараш арны

Тывада чаштар уран чүүлү бедик деңнелде сайзырап турар. Аңаа көскү херечи боор «Эдегей» танцы-сам болгаш тыва костюм театры 2014 чылда 15 чылдаанын демдеглээр. Ооң үндезилекчилери — Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Вячеслав Октябрьевич биле Кима Чозаровна Донгактарның өг-бүлези. Россияга болгаш даштыкы чурттарга уран көрүлделерниң хөй дакпыр тиилекчилери, Тываның кайгамчык чараш культуразын өске чоннарга таныштырып чоруур «эдегейжилер» келир чылын Сочиге болур кышкы Олимпий оюннарын каастаар.

«Эдегейниң» удуртукчузу Кима Донгак-биле ужурашкаш, солун чугааны кылдым.

— Кима Чозаровна, катаптаттынмас чараш театрыңар амыдыралында кандыг чаа чүүлдер немешкенил?

— Чылдың-на бистиң ансамбльдиң төөгүзүнде албан бир солун болуушкун турар. Ол дээрге даштыкы аңгы-аңгы чурттарже чорууру. Тываның таныштырылгазынга киржири база чалаткан аайывыс-биле бир улуг хоорайның байырлалынга киржир бис. Бо эртип турар чыл база өскелерден дудак чок, солун болуп турар. Чаа чыл үнүп келген турда, бир дугаар Лондонче чораан бис. Аңаа оюн-көргүзүүвүс дыка эки эрткен. «Турркцой» бүгү делегейниң компаниязының удуртуп эрттиргени «NEWRUSS» байырлалга база Турцияның 20 хоорайларынга оюн-көргүзүглерни бараалгаттывыс. Турцияның аныяктар болгаш спорт яамызының эрттиргени 25 чурттарның киришкени уран көрүлдеге 6 хонук иштинде киржип келдивис. Делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан келген 400 хире артистер болгаш чогаадыкчы коллективтерниң аразынга бистиң уругларывыс уран-талантызын көргүзүп, олардан чыда калбайн улуг режиссерлар, программа тургузукчуларынга мактадып турган. Боттарының чурум, шимчээшкини, музыказы, костюмнары чараш деп ындыг үнелелди ап, Тывазын бедик деңнелде таныштырып көргүзүп чоруур ансамбль бооп турар.

— «Эдегейжигештерни» чалап, боттарының байырлалын каастап алыксаарлары билдингир. Ам кайнаар белеткенип турарыл, Кима Чозаровна?

— Июнь 12-15 хүннеринде Красноярск хоорайның үндезилеттингенинге тураскааткан байырлал баар бис. Олар бисти 2 дугаар чыл чалап турар. Байырлыг чыскаалга, Красноярск хоорайның мэриниң байырлыг кежээзинге киржип, бодувустуң программавысты бараалгадыр бис. Оон чедип келгеш, бистиң ажы-төлүвүс «Океан» бүгү Россияның уругларның дыштанылга төвүнүң юбилейлиг байырлалынче чоруур. Аңаа ба-раалгадыр дыка солун программаны белеткеп турар бис. Июль айның ийиги чартыында Пекин хоорайга Тываның оюн-көргүзүүн бараалгадыр бис. Моолга барып «Тываның культуразы, туризми база национал костюму» деп делгелгеге база киржир бис. Орта Тываны төлээлеп баар бис. Сентябрь айда Парижче баар бис. Орта база «ЮНЕСКО» залынга улуг программаже бисти чалап турар.

— Даштыкы чурттар чорууру улуг чедиишкин дээрзи чугаажок. Орук, кызыгаар чарыгдалдарын канчаар шиитпирлеп ап турар силер?

— Бо шупту чоруп турар черлеривисте орук база виза чарыгдалдарын чалап турар тала боттары төлеп турар. Ол бот-тывынгыр, салым-чаяанныг ажы-төлдүң, чаштарның ансамблиниң бедик деңнелдиин көргүзүп турар. Эң улуг чедиишкинивис – каяа-даа баргаш бистиң ансамбливис хемчеглерни каастап турар. Келир чылын «Эдегей» 15 харлаар. Ынчап кээрде, бо үениң дургузунда ажылдап келген ажылывыстың түңнелдери хөй, чедиишкиннери бар. Ам-даа улаштыр сайзырадыр сорулгаларывыс бар, ам-даа программавысты экижидер дээш кызып турар бис. Бо аян-чоруктарже чаа программаны белеткеп тургаш, чаа костюмнарны даарадып, чаа көргүзүглерни чо-гаадып турар кол сорулгавыс – 15 чыл юбилейивисти тергиин деңнелге эрттирери.

— 2014 чылда Сочиге Олимпий оюннарынга барып бистиң уруг-ларывыс киржип, «Эдегейниң» онзагай адын бадыткаар. Бо дугайында бодалыңар кандыгыл, Кима Чозаровна?

— «Эдегей» ансамбли каяа-даа Тываның чараш арны, ооң катаптаттынмас культуразының төлээзи апарган. Бо удаада көрүлде-мөөрейже ортуку танцы-сам бөлүүн ап чораан мен. Кандыг-даа мөөрейлер, хемчег-лерниң оргкомитеттери «Эдегейни» чалап алыыл деп бисти сактып чугаалап турары дээрге-ле бистерге чоргааранчыг, өөрүнчүг бооп турар. Ынчангаш ол хүндүткел, сонуургалды бадыткаар дээш хүн бүрүде ажылдап турар бис. Бир солун медээ - августуң төнчүзүнде кыдат модельер-дизайнерниң коллекциязын бистиң ансамбль уруглары таныштырар. Модельер коллекцияларны белеткеп турар, «Эдегей» баргаш шоуну көргүзер. Салым-чаяанныглар чурту, бүдүн делегейниң сайзыраңгай күрүне Кыдаттан: «Вячеслав Октябрьевич, презентациявысты Эдегей-биле кылып бериңерем, силерниң коллекция көргүзериңер онзагай-дыр. Бичежек шиижиткен көргүзүг ышкаш болур-дур» деп үнелел-биле чалап турар. Ол биске кончуг улуг чедиишкин-дир.

— Чаңгыс сөс-биле «Эдегей» кайы-даа чоннарның таныыр-билири Тываның «брендизи» апарган. Кандыг үнелелди онза деткимче кылдыр хүлээп алдыңар?

— Делегейде тыва чоннуң эртинези хөөмейниң соонда «Эдегей» деп чугаалаза частырыг болбас боор. Чүге дээрге, Лондонга оюн-көргүзүг үезинде англи хамаатылар, тыва хөөмей бүдүн делегейни эжелепкен, ооң соондан тыва костюм чоруп орар дээрге мен дыка өөрээн мен. Мынча үеде ажылдап келген ажылымның үнезин бо-дур деп хүлээп ап, сеткил ханып турду. Бистер күрүнеден акша-хөреңги албайн турар-даа болзувусса, күрүнеге дузалажып турар бис. Бистерни бо ажылды кылырынче кым-даа албадавайн турар, ону сеткиливистен кылып турар бис.

— Вячеслав Октябрьевичиниң чогаадып чураан костюмнары делегейге хамыкты кайгадып турар. База «ооң школазын» эрткен даңгыналарның дурт-сыны, кылажы безин онзагай деп даштыкы чурттарда үнелеп турар. Бо бүгүнү чырыдып турар солун-сеткүүл черле турза эки боор. Кима Чозаровна, силер чүү деп санаар силер?

Солун үнүп турган ынчалза-даа, чарыгдалдарын төлеп шыдавайн барган. Ажылдап алган акша-хөреңгивисти костюмнарже углап турар бис. «Эдегей» бажыңы-ның залында уруглар күш-ажылга кижизидилгени ап турар. Олар кичээлдерден хостуг үелерде боттарының костюмнарының өөктерин, каасталгаларын илип, даарап ап турар. Өөк азы чинчи үстүп калбазын база ол дээш харыысалганы уруглар бичезинден эгелеп шиңгээдип турар. «Модус» деп модель агентилелинде 12 хардан өрү назылыг уруглар өөренип турар. Республикадан бис-тиң агентилел эң-не шын, эң шыңгыы мөөрейлерге баргаш, дээди шаңналдарын ап турар бис. «Эдегей» чурттар аразының мөөрейлеринче сөөлгү 3 чыл иштинде барбастаан. Гран-при ап турар мөөрейлерге бистерниң оруувус өртээн төлээш чалааш, гонорар төлеп бергеш, дээди шаңналын база берип турар. Чүге ынчап турар силер дээривиске, бистиң мөөрейниң эрге-байдалы бедиир болзун деп харыылаан.

«Эдегей» ансамблинге уруглар күзелдии-биле кээп турар. Маңаа олар бодунуң сагыш-сеткилинден дыштанып, боттарының талантызын сайзырадыр дээш келир. Биске кээп турган уругларның аразында эп-найыралы быжыг, моон доозуп үне бергеш безин эдержип чоруурлар. Чаңгыс өг-бүлениң уруг-дарыы дег өзүп турар, олар караавысты шийиптерге безин көстүп кээр. Ол хире эргим, уян-чараш чүүлге маңаа уруглар өөренир.

— Эдегей деп ат кайыын, канчап тыптып келгенил? Сонуургадып көрүңерем, Кима Чозаровна?

— Бо ансамбльди тургузуп алгаш, бир чыл чартык иштинде ат тып чадап каан бис. Хүн үнерге-ле, бис-тер челээш, харжыгаш, хек-даван дээн ышкаш чараш аттар дилеп турган бис. Каяа-даа чорааш, үргүлчү номнардан чараш сөстер, аттар дилеп турдувус. Тыва номнар, тоол-дар, уран-мерген шүлүктер дээш, чүден-даа дилээшкинни уламчылап турган бис. Чараш аттарны даңзылап алгаш, Вячеслав Октябрьевичиге номчуп бээримге: «Чок, чок» — дээш таарышпаан. Оон харын Барыын-Хемчик кожуунга чеде бээривиске бо чер дээрге Эдээгей деп чер-дир дээрге, иелээн шуут кайгап калган бис. Иелээ сырбаш кынган дег, удур-дедир көрген дораан-на ол секунда, минутада ансамбльди адаар дээн бис. Эң солун чүүл — ол үеде Вячеслав Октябрьевич Саян ансамблинге ажылдап турган. «Дуу ол даглар дээрге Саян даглары-дыр, бо баткан Улаан-Кара дагның эдээ Эдээгей деп чер бо-дур. Ол Саян ансамблиниң эдээнден туттунуп алган эдегейжилер-дир бис» дээш ынча деп адап алганывыс ол. Эдээ дээрге-ле улуг уран чүүлдүң эдээнде бис, оон үргүлчү бедиктерже чүт-күп, чедиишкиннерже сорулгалыг ажылдап, чаңгыс черге турбайн чечектелир бис дээн». Оон келгенивис соонда «Эдегей» деп адаттынып алгаш, бир мөөрей чорааш, ол хевээр арткан бис.

Чаяна Чыкай.
Чуруктарны «Эдегей» ансамблиниң архивинден алган