ТАСС: Тыва туризмниң улуг сезонун ажыдарынга белеткенип турар

 2027 чылга чедир республикага аян-чорук кылып чедер туристерниң саны 30 ажыг катап көвүдээрин эксперттер санаан. Тыва Республиканың экономиктиг хөгжүлдезиниң мурнады боттандырар бир угланыышкыны — туристерге сонуурганчыг овур-хевирни калбартыры болур. Россияның ыраккы региону «Сибирьжи Швейцария» апаарын республика баштыңының парлалга албаны демдеглээн. 

 Аэропорт комплекизиниң чаартылгазы, чурттакчылыг пунктуларже харылзааның волокно-оптиктиг шугумун шөйери, соңгу чүк ивилериниң болгаш сыыннарның баш санын көвүдедип өстүрери – бо шупту пунктулар Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган хемчеглерниң комплекстиг планында кирген. 2015 чылда хүлээп алган документиде чугула айтырыгларны болгаш берге чүүлдерни дыка таптыг ажылдаан.  

 Республика ол айтыышкынның ачызында федералдыг төптен база хуу компаниялардан миллиард түңнерлиг инвестицияларны ап турар. Ол акша-хөреңгини транспорт инфраструктуразын тудуп, чаартырынче (оруктар болгаш аэропорт), регионнуң энергетиктиг айыыл чок чоруун быжыглаарынче (подстанцияларны тудуп, эде чаартырынче), мал ажыл-агыйын хөгжүдеринче угландырган. Эмнелгелер болгаш культура одагларын, өөредилге албан черлерин тудуп, эде чаартып, республиканың чедери берге кожууннарынче интернет четкизин шөйүп турар. 

 Регионнуң эрге-чагыргазы республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң бодунуң киржилгези-биле идепкейлиг ажылдаанының түңнелинде, РФ-тиң Чазаа Тываның сайзырал-хөгжүлдезиниң комплекстиг планын бадылаан. 

 Социал-экономиктиг күчүлүг бурунгаарлаашкынның боттуг үндезини - «Орук картазын» тургускан. Ында 2025 чылга чедир Тывага элээн каш миллиард рубль акша салыышкынын үндүрери көрдүнген.

 Тывада шупту чүүлдер бар! 

  Санкциялар, кризис, террорисчи кыжаныышкыннар Россияның чонун иштики туризмче ээлдирген. 2016 чылдың түңнелдери-биле алгаш көөрге, ындыг аян-чорукчуларның саны элээн каш миллионга көвүдээн – алды кижиниң бирээзи-ле, шөлээзиниң үезинде Россияның бир-ле булуңунга четкен. Бир эвес иштики туризмни шын ажыглаар болза, регионнуң казназын элээн долдуруп болурун Тыва Республиканың Баштыңының парлалга албаны демдеглээн. Ынчангаш Тываның эрге-чагыргазы республиканың турисчи улуг курлавырын долу ажыглаар дээш улуг күжениишкиннерни салып турар. 

  Тываның аалчылары бедик баштыг тайгалардан эгелээш, кургаг, элезинниг ховуларга чедир чурумалдыг бойдус байлакшылды магадап болур. Чүгле саванналар болгаш джунглилер чок дээрден башка, ырадыр-даа чорувайн Черде бар бойдус куржагларын көөр. Мында 16 заказниктер, бойдустуң 14 тураскаалдыг черлери, ийи заповедник, кылаң кара суглуг хөй санныг хемнер, меңги суундан бүткен хөлдер, кайгамчык чараш шуралгактар бар. Республиканың аң-меңи болгаш чечек-чимизи байлак. Чурттакчы чон улусчу ужур-чаңчылдарын, культураның болгаш төөгүнүң өртээ турбас тураскаалдарын камныы-биле кадагалап, камгалап чоруур.  

 Республика девискээриниң 90 ажыг хуузу – аңныыр шөлдеринге хамааржыр. Кижи чедип көрбээн черлерни, Кызыл дептерже киир бижээн ховар - киш, саян дииңи, дырбактыг, чекпе, ас, адыг, бөрү, сыын, архар, тооргу база ирбишке таваржып болур. Республиканың делгемнеринде сүт чемиштиглерниң 85 аңгызы база куштарның 300 ажыг хевирлери бар.  

 Владимир Путинниң Тывага аян-чоруунуң соонда, Тывага балыктаашкын делегейде алдаржып, аңгы-аңгы чурттардан "президент ышкаш шортан " тудуп алыксаан муң-муң балыкчыларның сонуургалын болдурган. Хемнер болгаш хөлдерде эң-не чаагай амданныг балыктарның 18 хевири, оларның аразында - ала-буга, шортан, мыйыт, сиг, пелядь, мезил, сөөктүг-балык бар. Стерлядь биле арыг-кылаң суглуг черлерде 1,5-2 м чедир өскен, 60-80 кил чеде берген "хаан-балык" тайменьни тудуп ап болур.

  Республика бот-тускайлаң этниктиг культуразын арттырып алган байлак төөгүлүг, культура өнчү-салгалдыг. Ол дээрге тываларның чурттаар өө, ус-шевер, ус-дарган чогаадылгазы, уран чүүлдүң (чонар-даш) болгаш спорттуң (тыва хүреш, аът чарыжы, кара адары) национал хевирлери, хамнаашкын болгаш сарыг шажынның база эрги орус чүдүлгениң чаңгыс черде таваржыры-дыр. Бүгү делегейниң хөгжүмге ынактар ортузунда тыва хөөмей-сыгытка үнелел канчаар-даа аажок улуг. Ынчангаш аңгы-аңгы чурттардан болгаш Россияның булуңнарындан муң-муң аалчылар, аңгы-аңгы хөгжүм жанрларының төлээлери «Азия төвүнде хөөмей» база «Үстүү-Хүрээ» хөгжүм фестивальдарын четтикпейн манаарлар. 

  Археология туризми 

  Эң улуг болгаш тывызыксыг археология төвүнүң бирээзи Тыва деп анаа эвес санаар. 2000 чылдар эгезинде делегей экспедициязы Бии-Хем кожууннуң девискээринде базырыктан кайгамчык нарын кылдыр алдындан сиилбээн идик-хептиг болгаш дериг-херекселдерлиг, бистиң эрага чедир VII вектиң ийиги чартыында чурттап чораан скиф баштыңчының хөөрүн казып тыпкан. Ук тывышты XXI чүс чылдың бирги археологтуг сенсациязы деп санаан. Алдын тывыштың кол кезии Кызылда Алдан-Маадыр аттыг республиканың Национал музейинде, а чамдыызы Күрүне Эрмитажында кадагалаттынган. 

  Кадыкшылга туризми 

  Тываның девискээринде изиг, соок аржаан суглар хөй. Чойган аржааны – изиг болгаш соок күгүрлүг аржаан баштарлыг кайгамчыктыг комплекс. Дустуг хөл Дус-Хөл бодунуң эм шынары-биле Израильде Өлүг далайдан безин ажыг. Моол-биле кызыгаарда, Шишхид-Гол хемниң оң талакы эриин дургаар 80-85 градус изиг температуралыг аржааннар бар. А дустуг Чедер хөлдүң малгажы болгаш рапазы эм шынары-биле алдаржаан.

  Республикада сарыг шажынның 16 хүрээлери бар, аңаа аңгы-аңгы чурттардан муң-муң чүдүкчүлер кээп турар. Эң-не билдингир хүрээлерниң бирээзи - Үстүү-Хүрээ-биле дөмей аттыг дириг хөгжүмнүң болгаш чүдүлгениң делегей фестивалы 18 дугаар болуп эрткен. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналдааны-биле, эрги орус шажын чүдүлгелиг Сизим суурда орус культураның регионнар аразының фестивалы сурагжаан. Сизимге ужуражылгалар киржикчилериниң, артистерниң саны сөөлгү чылда каш катап көвүдээн.

  "Тывалар чүс-чүс чылдар культура төөгүлүг болгаш, чоргаарланыр чүүлдери-ле хөй чон. Кандыг-даа республиканың, кандыг-даа чоннуң чүгле Россияга эвес, а делегейге чоргаарланып болур - скифтерниң «хааннар шынаазы», Пор-Бажың мында" – деп, Россияның Президентизи Владимир Путин Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылдаан байырлалының үезинде онзалап демдеглээн. 

 Тываның турисчи курлавыры улуг болгаш онзагай. Республиканың удуртулгазы Тываны «сорунзаның күжү», «уттундурбаан ужур-чаңчылдарның чурту», Россияның мурнуу-чөөн талазында келир үеде туризмниң төвү, Соңгу-Чөөн Азия чурттарынга «Чөөн чүк дээрбээ» транскызыгаар туризм маршрудунуң өзек угланыышкыны кылдыр көргүзүп турар. Турисчи-рекреация зоназын, 700 дөрбелчин метрде бедик сайзыралдыг инфраструктура шөлдүг, делегей чергелиг деңнелдиг, шупту сезоннарда ажылдаар курорт тудар планныг.  

 Тыва улуг турисчи сезонну ажыдарынга белеткенип, ол угланыышкында шалыпкын ажылдап турар. Тыва 2015 чылга деңнээрге, 2016 чылда төлевирлиг туризм ачы-дузаларын 9 хуу хөй, азы 102,4 млн рубь акшага чедирген. Туристерниң саны көвүдээн: 2015 чылда Тывага 55 муң аян-чорукчу келген болза, эрткен чылын республикага 65 муң хире кижи келген. 2015 чылдың түңнелдери-биле, Тыва Сибирь федералдыг округда болуушкуннуг туризм талазы-биле мурнуку одуругже үнген. Ол чылын "Үстүү-Хүрээ" дириг хөгжүм болгаш чүдүлге фестивалы, "Азия төвүнде хөөмей" делегей мөөрейи, "Евразияның интеллектуалдыг алдыны" аныяктарның бирги шуулганы, Сизимге орус культураның регионнар аразында фестивалы турисчи сорунзаның драйверлери болган. 

 Экономика адырында турисчи бизнес специалистериниң бодалы-биле алырга, республика 2027 чылда - Россия, Белоруссия база ХКД, Европа чурттарындан, Кыдат, Моол, Япония, АКШ, Австралия база Канададан амгызындан 30 катап хөй, 2 млн. хире туристерни хүлээп ап болур деп, Тываның Баштыңының парлалга албаны демдеглээн. 

  Кирип моорлаңар! 

  Туризм адырының хөгжүлдезин үнелээр көргүзүглер хөй. Тывага оларның эң колу – транспорттуң чедингири, бүгү тала-биле таарымчалыг аалчылар бажыңнарының бары. Ол айтырыгларны шиитпирлеп алза, ынчан сервизтиң шынарын бедидеринче шилчип болур. 2016-2017 чылдарда республикада ол талазы-биле ажылдар идепкейжээн.  

 Бо чылдың мартта, Республиканың күрүне чөвүлелиниң туризм айтырыынга тураскааткан президиум хуралынга Шолбан Кара-оол сөс ап тура, Россияның регионнарының аразында Тыва кайгамчык эртине болганда, эрге-чагырганың экономика политиказында мурнады хөгжүдер адыр туризм болур ужурлуун айыткан. "Мээң сорулгам – аэропорттуң ужудуп-хондурар шөлүнүң тудуун бо чылын доозары. Таптыг авиааргыжылга чокта, туризм болдунмас» - деп, ол демдеглээн.

  Эрткен чүс чылдың 70 чылдарында агаар шугуму ажыттынганын сагындыраал. Кызылга ужудуп-хондурар бирги дилиндекти чүгле ынчан туткан. Оон бээр аңаа улуг чаартылга негеттинип турган. Шолбан Кара-оол ол айтырыгны РФ-тиң Чазааның хуралдарынга, Россияның Президентизинге чаңгыс эвес удаа көдүрген.  

 Федералдыг төп-биле билчилгелиг, сырый харылзаалыг ажылдың түңнелинде, Кызылда аэропортту модернизастаар төлевилел чурттуң транспорт стратегиязынче кирген. 

 Кызылда аэропорт комплекизин бүрүнү-биле эде чаартыр талазы-биле 2015 чылда эгелээн ажылдар бөгүн доостур чоокшулаан. 2017 чылдың август 1-ниң байдалы-биле алырга, 1811,34 млн. рубль ниити акша түңүнге ону акшаландырган, ооң 1013,01 млн. рублин федералдыг бюджеттен тускайлаан, а 710,55 млн рубли – инвесторнуң акша-хөреңгизи. Республика бюджединден ол улуг төлевилелче чүгле 87,78 млн рубльди үндүрген. Объектиде ажылдар графикти мурнап, 2017 чылдың ноябрь 30-де ажыглалга кирер. 

 Ужудуп-хондурар чаа шөлдү шупту чугула инфраструктура – чырык хандырылгазының база чырык-медээ дериг-херекселдериниң системалары, суднолар турар черлер, чаа айтыкчы оруктар-биле дерээн. Чаартынган аэропорт кандыг-даа хевирниң агаар судноларын хүлээп алыр, аргыжылганың хемчээли улгадыр, ачы-дуза шынары бедиир. Чоокку үеде аэропортка делегей эрге байдалын тыпсырын чедип алыр дээш республика ажылдап турар. 

 Кызылдың төвүнде, Арат шөлүнүң чанында, "Эне-Сай" амгы үениң, чеди каът аалчылар бажыңын байырлыы-биле ажыткан. Отельде 100 ажыг номер бар. 

 РФ-тиң Чазааның 678-р дугаарлыг айтыышкыны-биле планнаан инфраструктура төлевилелдерин уламчылап, республиканың агаар шугумнарын модернизастап, 4 сылдыстыг бирги отельди ажытканы – регионнуң турисчи сонуурганчыын бедидеринге чугула херек.