«Байлаңдан байыыр»

Барыын-Хемчик кожууннуң Ак сумузу — Тываның бир өзүп-сайзырап, үениң аайы-биле чаарттынып олурар суурларының бирээзи. Актың чагырга даргазы Иван Оттук-оолович Куулар бодунуң чаңгыс чер-чурттугларының дугайында чоргаарал-биле чугаалап олурар:
– Ак сумузу Барыын-Хемчик кожууннуң девискээринде. Ында ниитизи-биле 845 кижи чурттап турар. Уруг-дарыывыс суурнуң уруглар садында, ортумак школада хаара туттунган. Школада 100 өөреникчи бар, эмнелге ажылдап турар. Дөң-Терезинден чонувустуң чоргаа-ралын кыптыктырып чоруур ат-алдарлыг улус-даа үнген. Ада-чурттуң Улуг дайынынга эки туразы-биле Монгуш Шет болгаш Чот ийи алышкылар киришкеш келген. Тывада эң билдингир чаңгыс чер-чурттувус — бирги Президентивис Шериг-оол Дизижикович Ооржак. Ол маңаа төрүттүнген, бистиң школавыска үжүк-бижикке өөренген.
– Суурнуң чону республиканың өске булуңнарында дег колдуунда мал тудуп амыдырап турар-ла ыйнаан?
– Ийе, бода мал-маганның ниити саны 12 муң, шээр мал 16 муң чедир өскен. Чоннуң хуу коданнарында чылгы мал 300 баш ажыг. Хаван, дагааны база чон тудуп турар.
Бистиң суурувусту долгандыр кара хөрзүннүг суггаттыг шөлдер. Ынчангаш ногаа, картошка тарываан өг-бүле чок. Бо чылын дүжүт база чаагай болган.
Сумунуң муңчу малчыны Дадар-оол Ооржак үлбүңович малын Ээдегей деп черде семиртип турар. Шээр малының бажы 1500 ажыг кижи.
Чылгы малды Шолбан Көк-оолович Ооржак улуг соруктуг өстүрүп турар. Ол чажындан тура аът сонуургаар, шолазы безин Чылгычы кижи болгай.
Суурнуң турар чери эптиг, оъттуг-шыктыг болурундан аңгыда, Ак-Довурак хоорайдан 7 км черде: аргыжарда таарымчалыг, хереглел барааннары болгаш аъш-чем хандырылгазының талазы-биле бергедээшкин чок.
Чаңгыс четпес чүүлүвүс – Культура бажыңы чок. Спорт- залдың хүрежир кезиин эде кылып алган бис. Эрги клубтуң бажыңынга Культура одаан кылып болур деп экспертиза түңнелин Культура яамызы бадыткаптар болза, шупту демнешкеш, кылып кириптер бис.
— Көдээ черге ажылчы олуттарны тургузар болгаш сууруңарны сайзырадыр талазы-биле кандыг угланыышкынныг ажыл чоруттунуп турарыл?
 — Көдээни сайзырадырынга «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» деп программа улуг идиглиг. Бистиң хууда сайгарлыкчывыс Хертек Мартай-оол Бараан-оолович бо программага даянып, балык эъдин болбаазырадыр талазы-биле бизнес-планны тургузуп алган. Ногаан-Хөлче 1975 чылда балыкты киирген соонда, оон балыктавайн турганындан балыктың хемчээли бичиилей берген. Ынчангаш ону улуг хемчээлдиг кылдыр өстүреринге таарымчалыг байдалды тургузары-биле «Морис» деп Минусинскиниң фирмазының технолог специалистери-биле керээ чарып алган. Балыкчылар бригадазын Сергей Михайлович Нечаев удуртуп турар. Ажылдакчызы Николай Владимирович Колесников-биле олар керээ езугаар бо чылын 3 муң тонна балыкты туткаш, дузааш, ыш-тааш, консервалаарын планнап турар. Бистиң балыкчыларывыс-ты база өөредип турарлар.
Бо ажыл ам шуудай берген. Дуржулга чогувустан болбаазыраттынган балык эъдин садып-саарар дугайында керээни үезинде чарып албаан болган бис. Ынчалза-даа Барыын-Хемчик кожуунда база Ак-Довурак хоорайның аъш-чем садып турар хууда сайгарлыкчылары кады ажылдажылга чорударынга улуг сонуургалын илередип турар, чүге дээрге бистиң балыывыс арыг Ногаан-Хөлден туттунган болгаш, шынары эки. «Байлаңдан байыыр» деп чоннуң үлегер чугаазы бар болгай.

Айлаңмаа Донгак белеткээн.