«Часкы хүн чылды чемгерер»

Частың кидин-түлүк үезинде хову-шөлге тарылга ажылдары эгелээни-биле көдээ ажыл-агый адырлары чаңгыс аай угланыышкынныг болур. Бистиң республикада часкы тарылга ажылдарынга тодаргай хемчеглер алдынып турар.
    2013 чылдың часкы хову ажылдарынга белеткелдиң кандыг деңнелде чоруп турарының дугайында Бии-Хем кожууннуң төвү Туранга Тываның Чазааның үнүүшкүннүг хуралынга ук айтырыгларны көрген. Чазак Даргазының бирги оралакчызы Михаил Козловтуң удуртулгазы-биле сайгарып чугаалашкан.

     Хуралга ТР-ниң яамылар сайыттары, муниципалдыг тургузугларның болгаш улуг тараалаң ажыл-агыйларның удуртукчулары киришкеннер. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының сайыды Самойлов Монгуш илеткелин кылган. Бо чылын чер ажылдыгларга тарылга шөлдериниң хемчээлин улгаттырарының талазы-биле сорулгаларны чедип алыр, аңаа эвээш эвес күштү үндүрер апаар. Ниитизи-биле көдээ ажыл-агый культураларынга хамааржыр тарылга шөлү 14,7 муң га болур, а 2012 чылга деңнээрге, 4,1 муң га хөй болур. 2013 чылда ниити тараа чыылдазы 25,1 муң тонна болур. Картошканы 33,4 муң тоннадан эвээш эвести ажаап алырын планнап турар. Амгы үеде улуг комплекстиг организас-техниктиг хемчеглерни ап чорутканын чугаалаан. Тургустунуп келген айтырыгларны дүрген шиитпирлээри-биле база часкы хову ажылдарын чорударынга республика штавын тургускан. Ындыг штабтар кожуун бүрүзүнде ажылын эгелей берген. Тарылга шөлдериниң тургузуун болгаш ниити дүжүт чыылдазын ажылдап кылган болгаш бадылап каан. Хуралга демдеглээни болза, часкы хову ажылдарын чорудары-биле холбаштыр албан черлериниң болгаш ажыл-агыйны чорудуп турар субъектилерни дыштаныр хүн чок ажылче шилчидерин шиитпирлээн.
     Мен бодаарымга, чер ажыл-агыйлыглары боттарының планын күүседип шыдаарлар, а тараа шөлдерин улгаттырарын шупту кожууннарда ажылдап кылган. Кол сорулга болза, суггаттыг черлерге тарылга шөлүн улгаттырары көр-дүнүп турар, ол кааңдаашкынныг, изиг хүннерден камгалаар арганы тургузар. Часкы ховуга тарылга ажылдарынга машина-техника айтырыы эң-не кол болур. Техниканың белеткели дооступ турар. Эң-не эки белеткелдиг кожууннарга Бии-Хем – 98 хуу, Каа-Хем, Кызыл – 95 хуу, Сүт-Хөл, Чеди-Хөл болгаш Таңды – 90 хууга беленин дамчытканнар. Хурал эгелээр мурнунда «Туран» КХН-ниң машина шөлүнге чедип, ында техника тарылгаже үнеринге беленин бүзүреп көрдүвүс. Бии-Хемниң часкы тарылга ажылдарының дугайында, кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги Александр Монгуштуң чугаалааны-биле, бо чылын тараа культураларын 3200 гектар шөлге тарыыр, а мал чеминге 950 гектар болуп турар. Кожуунда тараа тарып турар үш кол ажыл-агыйлар бар: «Туран» КХН, «Колос» көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези база Уюк суурдан фермер Аяс Тюлюш эрткен чылын 100 гектарга тараан болза, бо чылын тарылга шөлүн 500 гектар чедирер деп турар. Часкы тарылга ажылдарынга техника быжыы-биле белеткеттинген, 6 Киров болгаш 5 МТЗ-82, а механизаторлар техникаларның үүрмек септелгезин кылып доозуп турарлар. Прицеп кожуглары база белен. Шөлде амгы үениң тарылга комплекизи «Кузбасс» деп техниказын таныштырды. Эрткен чылын бүдүрүлге чаа техниказын шенеп ажыглааннар. «Кузбасс» хары угда 6 аңгы нарын ажылды күүседиптер, ооң иштинде тарылганы, чемишчидилгени хөрзүнче төгерин болгаш өстүрерин база үрезинниң чарыгдалын таарыштырар болгаш бүдүрүүшкүннүң технологиязын хажыдар арганы бербес.
     2012 чылда Тывага улуг кааңнаашкын болганындан республикада бодунуң тараа үрезининиң курлавыры хереглелдиң чүгле 12 хуузу болуп турар. Красноярск край болгаш Хакасия-биле үрезин бээриниң керээзин чарган. Ажыл-агыйлар ону сөөртүп эгелей берген. А оон ыңай тарылга кампаниязының үезинде ажыл-агыйларга кывар-чаар материалдар бээриниң дугуржулгаларын чарып, чээли алырының аргазын ажылдап кылып турар.
    Бо чылын үнүш-дүжүт өстүреринге күрүне деткимчезин 33 миллион рубльге бээри көрдүнген, ооң иштинде эрткен чылдыындан 15,9 миллион азы 15 хуу хөйнү респуб-лика бюджединден бээр. Федералдыг бюджеттен 17,1 миллион рубльди аңгылаан. Муниципалдыг тургузугларның бюджединден 966 муң рубльди үндүрүп бээр. Федералдыг бюджеттен субсидия республикада шилчип келген, ону ажыл-агыйларга үлеп эгелээн. Кол сорулга — шупту бар турган курлавырларны ажыктыг башкарары.
     Часкы хову ажылдарынга белеткелдиң дугайында хуралга Улуг-Хемниң, Бии-Хемниң болгаш Каа-Хем кожууннарның чагырга даргалары илеткээннер. Тодаргайлаарга, Улуг-Хем кожууннуң чагырга даргазы Мерген Анай-оолдуң дыңнатканы-биле алырга, тарылганы 1640 гектарга чорудар, ол эрткен чылдыындан 10 хуу хөй болур. Мал чеминиң культураларынга 800 гектарны бээр, өскээр чугаалаарга, 2012 чылдың деңнелинден 156 хуу болур. Ынчаар улгаттырган чылдагааны болза, мал ажылында малдың баш саны өзүп турар болгаш сүт-бараан фермалары тургустунуп турары-биле холбашкан болуп турар. Yрезинниң хереглели 410 тонна болуп турар. Ажыл-агыйларда 105 тонна бар, 77 тоннаны кааңнаашкынның уржуктарын чайладыр талазы-биле алган акша-хөреңги-биле садып алган, Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызын таварыштыр 127 тонна үрезинни алган. Ам 100 тонна үрезин четпейн турар, ону садып алырының аргазын дилеп турар.
   Часкы тарылга ажылын апрель 25-те доозарын планнап турар. Кол суггарылга системаларының арыглаашкынын чорудуп турар, 6,5 километрни аштап-арыглап алган.

Бии-Хем кожууннуң Уюк суурдан фермер ажыл-агыйлыг Аяс Тюлюш-биле, каксы-даа бол, чугаалаштывыс.
     — Чоокта чаа арат ажыл-агыйын тургузуп ажылдап эгеледим.Тарааны чылдың-на тарып, ажаап ап турар бис. Ону сайгарарын Эрзинниң «Бай-Хөл» ажыл-агыйы-биле керээни чарып, демниг ажылдап чоруур бис. Тарылга үезинде ажылдаар Беларусь, МТЗ тракторлар база комбайн бар. Олар шупту эрги техника-дыр, чаа техника садып алырынга ам-даа элээн чылдар херек, нарын айтырыг-дыр. Эрткен чылын 100 гектар шөлге суланы тарыдым, а бо чылын 500 гектар шөлдү берип турар, кызып ажылдаарын бодап тур мен. Тарылга ажылындан аңгыда, мал-маган база тудуп турар бис, шээр малдың саны 600, чылгы болгаш инек каттышкаш, 90 ажыг. Картошканы чылдыңна артыкшылдыг кылдыр ажаап ап турар бис. Ону садып-саарып алган акша-төгерикти ажылдакчыларывыстың ажыл төлевиринге берип турар бис. Тарылга ажылдарынга үрезин садып алыры-биле деткимчени көргүзүп турарын эки деп санаар мен.

Ася Базыр-оол.
Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруктары.
"Шын" солун № 48 2013 чылдың апрель 23, вторник.