Кадыы бе азы эргези бе?

Май 16-да ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) биче залынга «Туберкулезтуң ажык хевиринден аараан, эмнедиринден ойталап турар кижилерниң хостуг чоруурун кызыгаарлаарын күштелдирериниң дугайында» айтырыгны көдүрген хурал болуп эрткен. Хуралды Дээди Хуралдың кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде комитединиң даргазы Ульяна Монгуш башкарып эрттирген. Ук хуралга республиканың өкпе аарыгларынга удур диспансерниң кол эмчизи Мерген Кызыл-оол, ТР-ниң Прокурорунуң улуг дузалакчызы Валентина Бережецкая, ТР-ниң Дээди судунуң даргазының оралакчызы Алекмаа Салчак, ТР-ниң Хереглекчилерниң чаагай чоруунуң эргелерин камгалаар адырда хайгаарал талазы-биле федералдыг албанның ТР-де эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак, Россияның кеземче күүселдезиниң федералдыг албанының ТР-де эргелелиниң эмчи килдизиниң начальниги Байлак Дивии, ТР-де ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле полицияның килдис начальниги Чечек-оол Тава, ТР-ниң ДХ депутаттары, кожууннар чагыргаларының социал айтырыглар талазы-биле оралакчылары киришкен.

Өкпе аарыгларынга удур диспансерниң кол эмчизи Мерген Кызыл-оол сөс ап, республикада байдал-биле таныштырган:

— Россия Федерациязы өкпе аарыының талазы-биле делегейде 13 дугаар черни ээлеп турар, а Тыва 1991 чылдан эгелеп РФ-те болгаш СибФО-да 1 дугаар черде. Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Чаа-Хөл, Улуг-Хем, Кызыл, Тере-Хөл, Тожу кожууннарда болгаш Ак-Довурак хоорайда байдал дүвүренчиг. 2012 чылдың көргүзүү-биле алырга республикада өкпе аарыг 1439 кижи бүрүткеттинген. Ук аарыг-биле 52 хуузу ажыл чок улустар аарып турар. Өкпе аарыын эге чадазында тодарадыры-биле ажыл кудуку деңнелде. Бо чылдан эгелеп хөрек тырттырар аппаратка 12 хардан эгелеп шинчилээри көрдүнген. Ыраккы кожууннарда хөрек шинчилээр аппараттар чок. 2012 чылда 163 аарыг кижи эмнедиринден ойталаарга, прокуратураже билдириишкин киирерге, судтуң шиитпири-биле суд приставтары эмнелгеге эккеп, чыттырган. Олар 2-3 хонгаш база катап дезип чоруптары дүвүрелди болдуруп турар. РФ-тиң девискээринде хааглыг хевирниң (демир хана-карактар-биле дуглаан, узун херимнерлиг) эмнелгелер чок, а бистиң эмнелгевисте хайгааракчы безин чок.

ТР-ниң Прокурорунуң улуг дузалакчызы Валентина Бережецкая: — 2012 чылда биске келген билдириишкиннерни өөренип көргеш, судче дамчыткаш, херекти ойнап алган бис. Суд приставтары ол шиитпирни күүседип, эмнелгеге күш-биле чедирип турар. Өкпе аарыг кижилерге кеземче херээ оттурар хоойлу РФ-те чок.

ТР-ниң Дээди судтуң даргазының оралакчызы Алекмаа Салчак: — Бис прокуратура дамчыштыр херектерни көрүп, оларның негелдезин күүседип турар бис, эмчилер чүге боттары дорт билдириишкиннер киирбейн турарыл? Эмчи боду билдириишкинге аарыг кижи чоок-кавы кижилерге, дөргүл-төрелдеринге, хөй-ниитиге кандыг айыылдыг байдалды тургузуп турарын шын, чедимчелиг дамчыдып болур. Аарыг кижилерниң аъш-чем талазы-биле хандырылгазы дыка куду деңнелде-дир. Оларның аъш-чеми дыка шынарлыг болгаш янзы-бүрү болур ужурлуг. Ол база сегиириниң бир чылдагааны-дыр. Бо чидиг айтырыгны шиитпирлээринге тускай хоойлу, хамаатыларның эргелерин хажытпазы-биле, бо айтырыг шиитпирлеттине бээр бе? — деп, айтырыгны көдүрген.

ТР-ниң Хереглекчилерниң чаагай чоруунуң эргелерин камгалаар адырда хайгаарал талазы-биле федералдыг албанның ТР-де эргелелиниң удуртукчузу Людмила Салчак: — Бо нарын айтырыг-дыр, өкпе аарыг кижи инвалид болганы дээш пенсиялыг болганда, аарыын когун үзе эмнедирин оралдашпазы чажыт эвес. Ук аарыг-биле хөй кезиинде социал байдалы берге улус аарып турар болганда, 100-500 рубль түңнүг торгаалды онаарга, оларга берге, ооң орнунга эмнедирин бодай бээр-лер. Ынчангаш аарыгны эмнедип алырының аргаларын тывар болза эки деп саналдаан.

Россияның кеземче күүселдезиниң федералдыг албанның ТР-де эргелелиниң эмчи килдизиниң начальниги Байлак Дивии: — Истелге изоляторунда бо хүннерде 276 аарыг кижи бар. Хосталгаже үнген аарыг улустарны дораан өкпе аарыгларынга удур диспансерже чорудуп турар бис.

ТР-де ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле полицияның килдис начальниги Чечек-оол Тава: — Истелге адаандан үнген кижилерниң эмнээшкин чуруму бо-ла хажыттына бээр. Аарыг улусту сөөртүр тускай машина-балгат чок, ынчалза-даа шуптузун шинчип, хемчеглерни ап турар. Күзелдиг кижилерни кажан-даа шинчииринге белен бис. Күш-биле оларны шинчиир эрге бисте чок. Аарыг кижилерни дилээри-биле, кады ажылдажылганы күштелдирер.

Кадык камгалал сайыды Орлан Донгак илеткелдерни дыңнап, бо нарын айтырыгга шиитпирни чогуур ужурлуг албан черлери-биле демнежип тургаш, үндүрерин дыңнаткан. РФ-тиң Кадык камгалал яамызының сайыдынче бо нарын айтырыгны шиитпирлээриниң аргаларын тывары-биле кыйгырыгның сөзүглелин чедир ажылдааш, чорудар деп шиитпир хүлээп алдынган.

Автордан: Бо социал чидиг айтырыгны бедик деңнелге көдүрүп, ону шиитпирлээр аргаларны тып көөрүн чогуур ужурлуг албан черлериниң, депутаттарның чыылганы чугула. Аарыг кижи бодунуң кадыынче сагыш салбас болза, канчап оларга дуза кадып болурул? Олар чанында ажы-төл, чоок кижилерге айыылдыг байдалды тургузуп турарын билип, боданза эки эвес бе? Аарыгны хоочураткаш, сөөлгү чадазында эмнелгеге кээри кымның буруузул? Ол таварылгада аарыгны эмнээри үр хуусаалыг болур. Аарыгның эге чадазында эмнедип алыр болза, каң кадык амыдыралды эки талаже углай бергениниң магадылалы улуг. Суд шиитпириниң дузазы-биле күш-биле эмнедир силер бе азы кадыыңарже кичээнгейни салып, ол чүгле бодуңарга херек деп боданып, шүгдүнүп көрүңерем.

Шончалай Ховалыг

"Шын" солун.

№ 57 2013 чылдың май 21, вторник