Тываның Баштыңы: «КЫЗЫГААР ЧООГУНУҢ РЕГИОНУНЧЕ КИЧЭЭНГЕЙ ОНЗАГАЙ БОЛУР УЖУРЛУГ»

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Федерация Чөвүлелиниң «Вместе-РФ» телеканалынга интервью берген. Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннериниң үезинде сенаторлар-биле ажылдың дугайында республиканың удуртулгазының бодалын база регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң онзагай талаларын журналистер сонуургааннар.

— Шолбан Валерьевич, сенаторлар-биле ажылдың түңнелдериниң дугайында Силерниң бодалдарыңар кандыгыл?

— Ол дээрге регионнар-биле ажылдаарының аажок эки хевири-дир. Бистиң республиканы деткээни дээш Федерация Чөвүлелиниң Даргазы Валентина Ивановна Матвиенкога өөрүп четтирдим. Yш хүннүң дургузунда комитеттерге ажыл бачым-чымыш болган. Политиктиг ажыл-чорудулганың хоочуннары, чижээ, Николай Рыжков, Евгений Бушмин болгаш өскелер-даа Тываның сайзыралының чугула айтырыгларын сайгарып турдулар. Оларның дыка хөйү аңгы-аңгы чылдарда республикага каш удаа кээп чорааннар. Бистиң кайгамчык булуңувусту билирин олар чугаалап, аңаа эрге-чагырганың федералдыг органнарының дузазы херек деп санап турдулар. Транспорт айтырыының, энергияның чедишпес чоруунуң, социал амыдыралдың, кадык камгалалын сайзыраңгайжыдарының дугайында, а ол ышкаш бистиң республиканың геополитиктиг байдалын ажыглаарының эргежок чугулазының дугайында чугааны кылган бис. Тыва кожазында акы-дуңма Моол-биле кызыгаарлажып турар, а ажыл-агыйжы харылзааларның талазы-биле кызыгаарда шимээн чок. Ындыг турбас ужурлуг. Кызыгаар чоогунуң онзагай талаларын ол девискээрде чурттап турар кижилерниң чаагай чоруунга ажыглаар ужурлуг бис. Ынчангаш кызыгаар чоогунда регионга, ооң инфраструктуразының талазы-биле онзагай кичээнгей херек. Сенаторлар-биле сонуургалдыг чугаа болган. Эки сүмелерни, кол чүүл — кол-кол айтырыглар талазы-биле Федерация Чөвүлелиниң деткимчезин алдывыс.

— Тыва, шынап-ла, Россияда эвээш санныг кижи чурттап турар регион бе?

— Чүгле Россияның эвес, Сибирьниң безин деңнелинге ындыг чер болур. Чоннуң сырыйы — бир дөрбелчин километрде 2 кижи. Кижи саны ындыг эвээш болурга, амгы үениң депшилгелиг арга-байдалдарын тургузуп алырынга бергедээшкиннерлиг болур. Рынокче шилчилге база чоннуң мөөң чурттаар байдалын өскерткен—кижилер суурлардан хоорайларже көжүп турар апарган. 20 чыл бурунгаар көдээ чоннуң саны хөй турган болза, бо хүнде байдал аңгы апарган.

Маңаа суурларның аразының ырак болуп турарын база немээр херек — ортумаа-биле 100 хире километр, а ол ышкаш агаар-бойдустуң байдалы нарын — чайгы болгаш кышкы агаарның температуразы чамдыкта Цельсийнии-биле 80-90 градус чеде бээр. Амыдырап-чурттаарының өртээниң аары, социал адырга чарыгдалдарның улуу, ол каттышкан бюджеттиң бүгү чарыгдалдарының 70 ажыг хуузу чедип турары мооң уржуунда болуп турар.

— Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң кол-кол угланыышкыннары кандыгыл?

— Сөөлгү чылдарда республиканың экономиказында болгаш социал амыдыралында улуг-улуг өскерлиишкиннер болган. Чоннуң социал чаагай чоруун болгаш сагыш-сеткилин тодарадып турар адырларга байдалды экижидер аргалыг болган бис. Хамыктың мурнунда ол көдээ ажыл-агыйга хамааржыр, тыва өг-бүлелерниң амыдыралының үндезини ында бооп келген. Дыка хөй күрүне программаларын күүсеткениниң ачызында малдың баш санын дыка өстүрер, 90 чылдарда бадырган көргүзүүвүстү катап эгидер, ажылдаар чаа олуттарны тургузуп тургаш, АYК-тү чаа деңнелче көдүрер аргалыг болдувус.

Ийиги угланыышкын ол дээрге тудугну катап эгелээри. Чуртталга бажыңнары көдээде хөйү-биле туттунуп турар, Кызыл хоорайда болгаш кожууннар төптеринде чуртталга тудуу калбарган. Сөөлгү алды-чеди чылдарның дургузунда федералдыг Чазактың деткимчези-биле болгаш республиканың эрге-чагыргаларының күжениишкиннери-биле сөөлгү он беш чыл дургузунда туттунмайн келген социал объектилерни туткан бис. Чүгле спорт тудуглары 20 ашкан, ында улуг-улуг спорт комплекстери болгаш бассейннер кирип турар.

Орук адырында байдал көскүзү-биле өскерлип эгелээн, бүдүрүлге бодунуң күчүлерин улгаттырып, ажылдың хемчээлин өстүрүп турар. Ол чорук республиканың орук четкизин чаартыр арганы берген, ооң иштинде сөөлгү чээрби хире чыл дургузунда чүү-даа кылдынмайн турган көдээниң оруктарын септээн бис.

2013 чылдың түңнелдериниң дугайын тодаргай чугаалаар болза, Тыва ону Россияның ортумак көргүзүглериниң деңнелинге дооскан, харын-даа чамдык угланыышкыннар талазы-биле мурнай берген бис. Чуртталга бажыңнарын тударының темпизи 2012 чылдаазынга деңнээрге, 110 хуу болган, ол дээрге Россияның болгаш Сибирьниң федералдыг округунуң ортумак деңнелдеринден безин бедик болган. Тудуг ажылдарының хемчээли 1,6 катап өскен. Бо көргүзүг талазы-биле Тыва Россияга — 4-кү черни, Сибирьге 1-ги черни ээлээн.

Чонга төлевирлиг ачы-дуза чедирериниң хемчээлиниң өзүлде темпизиниң талазы-биле ийиги черде бис. Yүрмектеп садыглаашкынның немелде өзүлдези-биле округта 7-ги черни ээлеп турар бис. Yлетпүр бүдүрүлгезиниң болгаш ажыктыг казымалдарны казып тыварының талазы-биле бичии хожудаанывыс шын, ооң чылдагааны — мурнуку чылдарда ооң түңнелдериниң бедик болуп турганы, үлетпүр продукциязынга — даг-дүгүнге болгаш хөмүр-дашка негелдениң кызырылганы.

2013 чылда чоннуң кижи санынга онааштыр орулгазы эрткен чылдаазынга деңнээрге, 8,2 хуу бедээн.

— Тыва Республиканың сайзыралының кол-кол сорулгаларын чугаалап көрүңерем.

— Кол сорулга ол дээрге республиканың транспорттан хоорук чоруун чайладыры, чаа транспорт инфраструктуразын тудары. Тыва мынчага чедир Россияның транспорт четкизи-биле экономика талазы-биле ажыктыг аргыжылгазы чок чер болуп келген, ооң уламындан долузу-биле сайзырап шыдавайн турар бис. Ындыг байдал Сибирьниң өске-даа регионнарынга сайзыраар арганы бербейн турар.

Тываны Транссиб-биле харылзаштырар демир-оруун тудары — бо айтырыгның чогумчалыг шиитпири-дир. Төлевилел-шинчилел ажылдарын сөөлгү беш чылдың дургузунда чорудуп келген. Төлевилелди акшаландырарының дөстерин амгы үеде дилеп тып турар, Россияның Национал чаагай чорук фондузу база ында кирген. План езугаар алыр болза, 2018 чылда орук Ыраккы чөөн чүк угланыышкынынга ажыттынар ужурлуг. Тывага ол дээрге эң чугула төлевилел болур, үлетпүр шиңгээдип алыышкынынга, ылаңгыя республиканың девискээринде ажылдап турар улуг-улуг чеди инвестиция төлевилелдеринге күчүлүг быраны тыпсыр. Ооң колу — кокстуг хөмүр-даштың делегейде эң улуг деп санаттынар курлавырын ажылдап кылыры, чылда 15 млн. тоннаны казып тывар болгаш сөөртүр. Төлевилеттинген күчүзүнге четкен соонда ажылдап кылыкчының үндүрүгге киирер орулгазы республиканың дотациялыг чоруун 10 хуу кызырар, социал-экономиктиг дыка хөй айтырыгларны шиитпирлээр арганы тургузар.

— Республиканың инвестиция байдалының дугайында чүнү чугаалап болур Силер?

— Тыва инвестицияларга аажок келир үелиг чер, хамыктың мурнунда черниң ажыктыг казымалдарының байлак курлавырлары бар. Республиканың девискээринде чер иштиниң байлактарын казып тыварының талазы-биле улуг-улуг бизнес рынок чаартылгаларының эгезинде-ле сонуургап эгелээн. Ылаңгыя хөмүр-дашты, черниң ховар болгаш үнелиг металлдарын, өске-даа курлавырларны.

Чүгле демир-орук чогундан инвесторлар дадагалзап турарлар. «Кызыл — Курагино» демир-оруун тударынга киржилгезиниң дугайында Россия Федерациязының Чазаа чарлапкан соонда Тываның казымал байлактар чыдар черлериниң лицензияларын дораан садып алгаш барганы таварылга эвес.

Демир-орук көстүп келген соонда дораан-на Тываны инвестиция сонуургай бээр деп кажан-даа санавайн турган бис. Ынчангаш Кызыл — Курагино төлевилелин бурунгаарладыры-биле чергелештир өске-даа угланыышкыннарга инвестицияның сонуургалдыг чоруунуң айтырыгларын республиканың Чазаа шиитпирлеп эгелээн. Чижээ, республикага политиктиг турум чорукту хандырып турар эргелеп-башкарылганың күрүне органнарының улуг хемчээлдиг чаартылгазын эгелээн бис. Инвестицияга чогумчалыг байдалдарны тургузар биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорукту сайзырадырынче күжениишкиннерни мөөңнедивис. Амгы үеде тудугда, садыгда, аргыштырылгада, аъш-чем продуктуларының бүдүрүлгезинде, болбаазырадылга үлетпүрүнде болгаш өске-даа черлерде ооң төлээлери ажылдап турар.

Бизнеске административтиг шаптараазыннарны долузу-биле чайлаткан регионнарның бирээзи Тыва болур. Бисти чиигелделиг үндүрүг чурумун ажыглаар черлерниң аразынга киирген. Республиканы мурнады сайзыралдың зоназы болдурар дээш республиканың Чазаа бүгү чүүлдерни кылып турар, ынчан инвесторларга немелде аргалар тургустунар.

Мындыг ажылдар республикага инвестицияның ат-алдарын бедидеринге деткимче болур. Регионда бизнес эки талаже өскерлип турар дээрзин инвестицияларның дүрген өзүп турар хемчээли бадыткаар. 2008 чылда инвестицияны чүгле бюджет акша-хөреңгизи-биле тыпсып турган болза, амгы үеде ооң чартык кезии хуу компанияларныы апарган.

— Шолбан Валерьевич, Федерация Чөвүлели-биле кады ажылдажылгадан чүнү манап турар Силер?

— Республикага чугула ужур-дузалыг айтырыгларга сенаторларның деткимчези биске улуг ужур-дузалыг. Ылаңгыя Россия биле Тываның демнежилгезиниң, республика найысылалының 100 чылын демдеглээривис бо чылда ол аажок чугула. Федералдыг деңнелдиг байырлал болгай. Юбилей дээрге биске инфраструктура айтырыгларын шиитпирлээринге чогумчалыг аргалар-дыр. Федерация Чөвүлелинге Тыва Республиканың хүннерин бистиң регионнуң сайзыралының кол-кол төлевилелдерин көргүзеринге немелде арга деп санап турар бис.

«Вместе-РФ» телеканал.