Шагаа - бурун байырлалывыс

2014 чылдың январь 30-ден 31-же эртенгиниң 5 шак 40 минута турда чаа чыл – Аът чылын уткуп, ыдык байырлалывыс Шагааны байырлаар бис. Бистиң Чыраа-Бажы суурнуң чурттакчылары чылдың-на Шагаа байырлалын кым удуртуп, углап-баштап эрттирерин баш бурунгаар тодарадып ап чаңчыккан бис. Бо чылын Монгуш төрел аймак чаңгыс чер-чурттугларын ойнадып, хөгледип, янзы-бүрү мөөрейлерни организастап, чонун өөртүрүнге белеткенип турар.

Yдеп турарывыс чыл Чылан чылы болгай. Ооң кудуруу узун, орааштыг бооп болур, ынчангаш оваарымчалыг болуру черле артык эвес.

Чыл санаашкынында дириг амытаннарның бирээзи-ле 12 чыл болгаш эргилип кээр азы чаа чыл үнер. Шагааны байырлаар. Шагаа - тыва чоннуң бурун шагдан ыдык байырлалы. Шагаа езу-чаңчылдарның, кижизидилгениң, сагыш-сеткил арыглаашкынының, шажын-чүдүлгениң -- Тос Дээринге, Долаан Бурганынга, Айга, Хүнге, оран-таңдызынга чүдүп тейлээриниң байырлалы.

Бистер, тывалар, эрте-бурун шагдан бээр Богда бурганга азы сарыг шажынга болгаш хамнаашкын деп ийи чүдүлгелиг чораан бис. Амга чедир ол езу-чаңчылын чон салбаан, харын-даа ишти-хөңнүвүстен, хан-дамырывыстан идегеп, бүзүрээривис улам ханылаан. Тывалар Шагааны он ийи чылдың эргилдезин барымдаалап эрттирип чораан. Оларның чыскаал аайы-биле туружу, ады мындыг: 1.Күске. 2. Инек. 3.Пар. 4.Тоолай. 5.Улу. 6.Чылан. 7.Аът. 8.Хой. 9.Мечи (Сарбашкын). 10.Дагаа. 11.Ыт. 12.Хаван. Кижи бүрүзү бо чылдарның кайы-бирээзинде төрүттүнген, аңаа хамааржыр болур. Чурагачылар чылдарны азы бойдустуң демдектерин «кадыг» база «чымчак» деп ылгап турар. Кадыг чылдарга Күске, Пар,Улу, Аът, Ыт, Сарбашкын чылдары хамааржыр. Чымчак чылдар – Инек, Тоолай, Чылан, Хой, Дагаа, Хаван. Амыдыралдан херек кырында эскерип чоруурга, шынап-ла, ол эскериг херек кырында дүгжүп турар боор-дур.

Январь 30-ниң хүнүн Шагаа бүдүүзүнүң азы бүдүүнүң хүнү дээр. Даарта уткуп алырывыс Шагаа дүнези. Бурун шагдан бээр чаңчыл езугаар ол дүне хондур удувас, ойнап-хөглеп, шыдыраалап, даалылап, көзерлеп ора хонар ужурлуг. Бүдүүнүң дүнезинде удуваан кижиге ол дүн бир чылды немээр, чыл дургузунда омак-сергек болур. А удуп калган кижилерни үстүү оранда бурган башкылар «өлген» кижилер санынче киирип кааптар дижир. Чырып хонган от,чула өг, өрегеже хай-бачыт киирбес, оон чайладыр, камгалакчы болур.

Шагаа эртенинде Хүн чөөн чүктен херелденип үнүп орда, Шагааның саңын өг,өреге, аал-кодан бүрүзү калбак даш кырынга кыпсып салгаш, сүттүг шайын, аъш-чеминиң дээжизин, артыш-шаанаан саңынче өргүп, бурганнарга тейлеп, соңгу чүкче ак сүдүн чажып чалбарыыр. Бажыңынга, өөнге келгеш, от чаяакчызынче аъш-чеминиң дээжизин өргүп, бурганнарын ашкарып-чемгерип, тариналарын номчуур. Бүгү-ле сагыш-сеткилди Шагааже, чаагай күзел-бодалдарже, хүндүлежилгеже угландырар.

Хоорай, суурларга Шагаа байырлалын эрттирерде баш бурунгаар белеткенири чугула. Суурларга Шагаа хүнүнде чоннуң оюн-тоглааларын бедик хавак кыры азы тейлерге эрттирери чугула. Улуг-бичии аңаа чуңгулаарынга, хаактаарынга, арыг,ак харга кактанырынга таарымчалыг. Шагаа аъш-чемин белеткээр улуг одагга «кошкар баштыг, үш буттуг демир ожук» кылып алырын сүмелээр-дир мен. Ол национал байырлалды улам аян киирер, ханы уткалыг болдурар.

Шагаа хүнүнде чалама ыяап-ла турар. Ийи бичии чагылар кадааш, ээрип каан ак чүңнү чагыларга хергеш, ак, сарыг, ак-көк, ногаан өңнерлиг 12 чиңге дилиндек пөстерни кожа-кожа баглагылаптар. Кижиниң сагыш-сеткили арыг, ак, оруу ак, чорук-херек чогунгур болурун, үдеп турары чылда бүтпээн ажыл-херектер чаа чылда бүдер болзун дээн уткалыг сүзүглел-дир. Чаламаның адаа-биле харга аңдаштанып, чалбарып эрткеш, кактаныр.

Билир силер бе?

Дагыл, чула, колду деп чүл? Дагыл дээрге чула кыпсыр, үс кудар хүлер азы хола сава-дыр. Чула дээрге Шагаа дүнезинде өжүрүп болбас, хондур кыпсыр бурган чырыы болур. Колду дээрге бурганнар мурнунга чула кыпсыр херексел-дир.

Курайлаары. Шагаа саңы салган черге хөй чон чыылгаш, чалбарып, йөрээл кылгаш, «Йөрээл доктаазын, курай-курай!» деп чалбарыыры болур.

Чолукшууру. Улуг-бичии, эр-херээжен бүгү чон Шагаада ужуражып келгеш, амыр-мендизин айтыржып чолукшуур. Бичии кижилер улуг назылыг кижилерге уткужуп келгенде, ийи холунуң адыштарын өрү көрүндүр сунарга, улуг назылыг кижи ийи холдарының адыштарынга дегзип мендилежир. Ону чолукшууру дээр. Шаанда амгы ышкаш хол тутчуп мендилешпес турган. «Сол менди-ле-дир бе, аңар, думаа-ханаа өршээлдиг-ле бе, ыт-куш сол-ла-дыр бе, аңар?» — дээш-ле баар. Даңза сунуп таакпылажыр. Шагаада өг, өрегезинче, аал-коданынче чалажып, аалдажыр, белек-селээн солчур, ойнаар-хөглээр, чир-шоң дүжүп-ле турар боор чүве болгай.

Шагаа чеми. Шагаада хереглээр семис иртти азы хойну күзүн кыштагга кээп турумчуп алгаш, өзээш, чүмү-биле үүжелеп кааш, Шагаада бузуп, эргизип, шуптузун хайындырар. Чодураалыг чөкпек, анаа чөкпек, ааржы, курут, баскан база шөйген быштак дээн ышкаш ак чемнерин ыяк шыгжааш, манчы-бууза, тараа-далган-биле кады Шагаа байырлалында чиир, аалчыларын ооң-биле хүндүлээр. Чылгы малдың казы биле соктаан чиңге-тарааны холааш, чочак кылып каарга, ындыг амданныг чем-даа чок ийин.

Шагааның саң салган черинге эң улуг назылыг эр кижи йөрээл кылып, сүзүглел салыр, чер-чурт ээлерин ашкарып-чемгерер, сүзүглээр, курайлаар. Бир эвес бедик черлерге саң салып, от кывыскан болза, херээжен улус ынаар барбас.

Шагаада янзы-бүрү делгелгелер, мөөрейлерни эрттирип, кожа суур, сумулар удур-дедир аалдажып, концерт оюннуг, омак-хөглүг аныяктар болгаш хоочуннар демниг байырлаарын чонумга күзеп, улуг «Шын» солунувусту дамчыштыр изиг байырымны чедирип ор мен.

Тываларның тыны тудуш

Сүзүглели чогум чүдел?

Тыва кижи чоргааралы

Чүлдү-чүрээ, ыдыы кайдал?

Дагылгалыг тайгазында,

Дагларының оваазында,

Авыралдыг аржаанында.

Сагыызын дег хумагалыг

Чаңчылдарда, ужурларда,

Бурун шагның Шагаазының

Буян өргээн шажынында.

 Оолак Кара -Сал.

Чыраа-Бажы суур.Чөөн-Хемчик кожуун.