Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Россияның составынга Тываның каттыжып киргениниң 75 чылынга тураскааткан байырлыг хуралда

- Байырлыг хемчегниң хүндүлүг киржикчилери! 

Эргим чаңгыс чер-чурттуглар база республиканың хүндүлүг аалчылары!

Бөгүн бистиң төрээн Тывавыс кайгамчык юбилейин демдеглеп эрттирип турар!

 Хөй националдыг күчү-күштүг күрүнеде бактааттынган Сибирьниң чоннары-биле чаңгыс өг-бүлеге чурттаар дээн өгбелеривистиң дыка хөй чылдарда күзеп чораан күзели боттанып, тыва чон ону албан ёзузу-биле чедип алганындан бээр, бөгүн таптыг-ла чеден беш чыл оюн демдеглеп турар.  

Федеративтиг күрүнениң составынче бот-догуннаан аныяк республиканың эки тура-биле бактаап киргени – бистиң Ада-чуртувустуң төөгүзүнде онзагай болуушкун болуп турар. Чүгле бистиң республикада улуг төөгүлүг эвес, а бүгү Россияда ниитилел-политиктиг ужур-уткалыг байырлал-биле силер бүгүдеге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! 

ССРЭ-ниң составынче Тыва каттыжып турар үеде, бот-догуннаан күрүне Тыва Арат Республика 23 чылдаан турган. Ол чылдарда аныяк күрүнени Совет Эвилели деткип, улуг дузаны көргүскен. 

ССРЭ-ниң талазындан улуг деткимчени болгаш кады ажылдажылганы чүгле республиканың удуртулгазы эвес, а Тываның күш-ажылчы чону бедии-биле үнелээн.  

Тыва чон Совет Эвилелинче фашистиг Германияның оор езу-биле халдап киргенин улуг килең-биле хүлээп алган. Фронтудан ыракта, Азий диптиң төвүнде бичии күрүне – Тыва Гитлерге удур дайынны албан ёзузу-биле чарлаан. Тыва чон фашизмни чылча шаварынга чедир Россия-биле чаңгыс доң болуп - шупту чүвени фронтуга, шупту чүвени Тиилелгеге деп кыйгырыг-биле амыдырап турган. Республика дайынчы амыдыралче эде тургустунган. Усинск оруундан фронтуже материалдыг дузаламчы калбаа-биле чоруп турган.  

Тывадан аъттанган орус дайынчылар Кызыл Шеригниң одуруунга эрес-дидими-биле тулушкан. 1943 чылдың чазынында фронтуже Тыва эки-турачы танкычыларны аъткарган, ол-ла күзүн эки турачы аъттыг эскадронну үдээн.  

Дайынның аар каъгы ТАР биле Россияның чоннарын улам чоокшулаштырган. Дайын чылдары болур 1944 чылдың октябрьда Тыва РСФСР-ниң составынче кирген, оон тура 1990 чылга чедир Совет күрүнениң составынга шапкын хөгжүлдени алган. 

 Ол чылдарда социал инфраструктуралыг – амгы үениң дериг-херекселдери-биле четчелеттинген яслилер, школалар, эмнелгелер, спортчу комплекстерлиг база культура ордуларлыг суурлар, хоорайлар туттунган. 

 1946 чылдан 1990 чылга чедир экономика база социал адырже капитал салыышкын 240 катап өскен! Үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли – 88 катап улгаткан! Республикада улуг үлетпүр бүдүрүлгелери, энергетика, оруктар, транспорт, харылзаа, көдээ ажыл-агыйының дыка хөй адырлары, эртем хөгжээн. Республика өөредилге, кадык камгалал, культура адырында канчаар-даа аажок улуг үре-түңнелдерни чедип алган.  

Тыва чааскаан ындыг улуг чедиишкиннерни чедип алыры берге турган. Бүдүн чурттуң киржилгези-биле аныяк республиканы тудушкан. 1985-1990 чылдарда Тывада бүдүрүлге болгаш социал-культура объектилериниң тудугларынга Россияның он беш регионнарын хаара тутканы - эң көскү чижек. 

 Бистиң республикага хамаарыштыр күрүнениң политиказы езулуг-ла Ада човаашкынныг болганын демдеглээр апаар. Совет үеде федералдыг чазак Тывага хамаарыштыр республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедир 6 доктаалды хүлээп алган. Ооң күүселдези-биле эвилел ужур-дузалыг ийи үлетпүр комбинадын – «Тыва даг-дүгү» биле «Тувакобальт»-ны ажыглалче киирип, Каа-Хем хөмүр-даш уургайын ажылдаткан. 

 Бистиң республиканы Красноярск край база Хакассия-биле каттыштырган ийи автомагистральды туткан. Авиарейстер Кызыл хоорайны Москва, Новосибирск, Красноярск, Иркутск дээш, Россияның өске-даа хоорайлары-биле тудуштурган. Тус черниң авиашугумнары доктаамал ужуп турган. Улуг-Хемни кежир ийи улуг көвүрүгнү туткан. Республика 1990 чылда 1 млн. ажыг тонна хөмүр-дашты казып, 150-170 муң тонна шынарлыг даг-бүгүн бүдүрген. Республиканың хереглелдеринге база айтырыгларынга чурттуң удуртулгазының доктаамал кичээнгейи-биле ол бүгү чедип алдынган. 

Бистиң республиканың төөгүзүнде совет үениң түңнелдерин үндүрүп тура, 1990 чылга чедир Тыва чогуур материал-техниктиг, социал-культурлуг болгаш кадр курлавырлыг турганын демдеглекседим.

Байырлалдың хүндүлүг киржикчилери! Төөгүнү кижилер башкарар дээр, ынчангаш төөгүлүг бо юбилейде бодунуң көскү изин арттырган кижилерни демдеглээри дыка эптиг арга. Республика ындыг башкарыкчы кижилерниң база муң-муң бөдүүн ажыл-ишчи кижилерниң ачызында берге 90 чылдарны шыдажып эрте берген. Совет экономиканың кол үндезиннери көдээ ажыл-агыйы сандарап, үлетпүр бүдүрүлгелери бүрүнү-биле хоозураан. 

Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путинниң демдеглээни ышкаш, бистиң чуртувус ХХ-ги чүс чылдың 90 чылдарында, кандыг-даа чонга, кандыг-даа нацияга болгаш чуртка эң-не дүвүренчиг чүүл – күрүнениң хоозурап, буурап каап болуру эң-не айыылдыг байдалга кээп, бодунуң төөгүзүнде эң-не берге үелерниң бирээзин чурттап эрткен. «Орус чоннуң база Россияның өске-даа чоннарының төрээн чуртунга ынакшылының, эрес-дидиминиң, шыдамыкай база ажыл-ишчизиниң ачызында бистиң чуртувус ол айыылдыг байдалдан чайлай берген». Хөй националдыг российжи чон ол шенелделерни туруштуг эртип, кошкай берген туружун чоорту быжыглаан. 

 Тывага база-ла ындыг болган. Бистиң республиканың чурттакчы чонунуң саны совет үеде 4 катап өскен турган болза, 90 чылдарда 312 муңдан 303 муң кижи кылдыр кызырылган. Бөгүн бис ол «демографтыг тамыны» чок кылган бис – ам бистиң санывыс 325 муң кижи четкен. 90 чылдарда кижилерниң ортумак хар-назыны 62,5 хар турган болза, 2004 чылда – 54 хар болган. Шак ындыг берге үени чурттап эрттивис. Ниити күжениишкиннеривис ачызында дидиренчиг байдалды чок кылган бис. Амгы үеде кижилерниң ортумак назы-хары 66,3 хар четкен. Назы-харны 12 хар чедир узадып алган-даа болзувусса, чуртта ортумак көргүзүгден – 72, 7 хардан чыдып каап турарывыс шын. 

 Россияның чамдык регионнарынга деңнээрге, бистиң республика транспорт аргыжылгазы кызыгаарлыг, чырык-чылыг чедишпес, экономикада бергедээшкиннерлиг, инфраструктурада чедир шиитпирлеттинмээн элээн улуг айтырыгларлыг эде тургузуушкуннуң берге чылдарынче кирген.

Республика экономиказының кол адыры – көдээ ажыл-агый нарын байдалга таварышкан. Ынчангаш 2007 чылда чаартырган удуртулга командазының бирги чарлыктарының бирээзи – бистиң республика чонунуң амыдырал-чуртталгазының үндезинин тургузуп турар ол адырга саң-хөө деткимчезин каш катап көвүдедериниң дугайында чарлыкты үндүргени болур. Оон бээр агроүлетүр комплекизин акшаландырары 6,5 катап өскен. Ооң түңнелинде, совет үеде турган мал бажын катап тургузуп, 1 миллион 300 муң баш кылдыр ажыр өстүрүп алган бис. 

Бо чылдарда үлетпүр бүдүрүлгези 9 катап өскен. Бир дугаарында, ол хөмүр-даш тывыжы-биле чедип алдынган. Хөмүр казып тывары-биле совет үедеги чедиишкинни, 2015 чылда катап чедип алган бис. 2018 чылда бистиң шахтерларывыс 1 миллион 766 муң тонна хөмүрнү казып тыпкан. Совет үеде безин ындыг көргүзүг чедип алдынмаан турган.  

2008 чылдан тура хуу инвесторлар республиканың экономиказынче 52 миллиард рубль акша салыышкынын салган. Шак ындыг “кургаг сан-чурагайлар” чокка-ла, сөөлгү чылдарда республика шапкын хөгжүлдези көскү. Совет үеден бээр туруп келген, “кыраан” тудугларны ажыглалда киирген бис. Бүдүн республикада инфраструктурлуг, социал, культура база спортчу 100 объектини куруг черден тудуп үндүрдүвүс. Чаңгыс чер-чурттугларывыс эргижирээн бажыңнарындан амгы үениң чаагайжыттынган оран-саваларынче көжүп кирип турар. Оруктар тудуу, септелгези доктаамал чоруп турар. Найысылал Кызылда коммунал көвүрүгнүң улуг тудуу удавас доостур. Федералдыг төптен деткимче көвүдээниниң, чурттуң база Сибирьниң регионнары-биле сырый кады ажылдаанының, Тываның хөй националдыг чонунуң карак кызыл күш-ажылының ачызында чаартылганың бо бүгү үре-түңнелдери чедип алдынган.

Чедиишкиннер көскү. Ындыг болзажок, республикада шиитпирлээр айтырыглар ам-даа бар, ажыл чок чорук, ядыы-түреңги байдал – оларның эң колу ол. Чурттуң удуртулгазы тургустунган байдалдың чөптүг чылдагааннарын билир. Амгы үеде, 2025 чылга чедир социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программаларын Россия Федерациязының он субъектизинге хамаарыштыр ажылдап кылып турар. Россияның эң аныяк болгаш хөй ажы-төлдүг региону – бистиң республиканың Программазы ындыг прогромманың эң баштайгы болур. Программаның бюджеди барык 990 миллиард рубль, республиканың экономиказынче федералдыг бюджеттен 130 хире миллиардты, бюджеттен дашкаар дөстерден 850 ажыг миллиард рубль кирер. 

Программаның кол сорулгазы - экономиктиг хөгжүлдени шапкынчыдып, чурттакчы чоннуң орулгаларын ийи катап көвүдедирин чедип алырын ол чедип алыр. Ортумак российжи көргүзүгден ядыы чоруктуң саны 17 хуу, ажыл чок чорук деңнели 7 хуу эвээжээр. Амыдырал-чуртталганың шынары экижээнинден кижилерниң ортумак назы 75,6 хар чедер ужурлуг. 

Бүгү-ле сорулгаларны чедип алыр дизе, кижи бүрүзү шалыпкын хөй ажылдаар апаар. А ону чедип чедип алырының кол аргалары бисте бар – хүндүлүг хоочуннарывыстың күш-ажылчы арга-дуржулгалары, бистиң республиканың чонунуң хөй кезии болур идепкейжи болгаш чогаадыкчы аныяктарывыс, бойдустуң болгаш минералдыг чиг эттиң байлак курлавырлары, чурттуң Президентизиниң база Чазааның улуг деткимчени, бистиң алдырлыг чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның Маадыры, чурттуң камгалал сайыды Сергей Кужугетович Шойгунуң алдар-аттыг үлегер-чижээ болгаш дузазы. Россияның хй националдыг улуг демниг өг-бүлезинде онза камгалал барын үнелеп билир, мерген угаанныг, талантылыг болгаш күш-ажылчы кижилер республикада чурттап турарын олар билир!

 Хүндүлүг эштер! Бөгүн бо залда чыглып келген, экономиканың аңгы-аңгы кезектеринге база социал адырынга ажылдап чораан республиканың хоочуннарга улуу-биле өөрүп четтиргенивисти илередип көрейн!!! Бо чылды оларга алдар болдуруп Күш-ажылчы Кижиниң чылы кылдыр чарлаан бис! Оларның үлегер-чижээ, оларның төөгүзү база кежик-чолдары күш-ажылчы чаа-чаа чедиишкиннерже хей-аът киирип, чедиишкиннерге бүзүрелди оттуруп турар!  

Владимир Владимирович Путинниң дараазында сөстери-биле илеткелимни доозайн: «Россия – ында чурттап чоруур бир демниг чоннарның езу-чаңчылдарын болгаш культураларын бодунда камныг сиңиргеш, ооң хөй талалыын, онзагайын чаңгыс черде чыып, кадагалап чоруур сайзыраңгай депшилгелиг чурт болуп турары онзагай. Россия Федерациязының чоннарының бот-тускайлаңынга болгаш ниити аяннажылгазынга чоргаарланып, ону үнелеп чоруур бис». 

Хөй националдыг Ада-чурттуң составында Тываның 75 чыл болган төөгүзү – аңаа тодаргай бадыткал ол!

 Юбилей-биле, эргим чаңгыс чер-чурттуглар!