Авам, ачам — баштайгы дыңнакчыларым

Александра Маратовна Пирлей — аялгалар чогаадыр болгаш боду ону күүседир кайгамчык талантылыг аныяк композитор. Ол Кызылдың уран чүүл колледжизиниң хөгжүм школазын, Абаканның хөгжүм колледжизин дооскан. Амгы үеде Казань хоорайның Н.Г. Жиганов аттыг күрүне консерваториязының фортепиано, композитор факультединиң сөөлгү курузунда өөренип турар.

Ооң баштайгы башкылары А.Ф. Семенова, М.А. Покорская, Н.М. Раитина, Ч.В. Комбу-Самдан олар болган. Хөгжүм школазынга өөренип тургаш, республика чергелиг «Чалыы композитор» мөөрейлерге шаңналдыг черлерни ээлеп турган. Бичиизинде ооң сонуургалдары  хөй турган, ынчалза-даа хөгжүмге ынаа улуг бооп, ону шилип алган. Школачы чылдарында аялгаларны чогаадып, пианинозунга ойнап, ада-иезинге ону күүседип берип турза-турза, чоорту ооң хөгжүмче сонуургалы көстүп келген болгаш ылап-ла амыдыралында кол мергежили дээрзи илереп эгелээн.

2003 чылда Улан-Баторга болган делегей чергелиг хөгжүмчүлер мөөрейинге пианинога ол киришкеш, 2-ги черни чаалап алган. Аңаа Азия чурттарының шупту төлээлери киришкен болганда, аныяк хөгжүмчүнүң тиилелгезиниң деңзигүүрү база улуг болган. Пианино ойнакчылары чер­ле кайы-даа чурттарда үнелиг мергежил, ол ховар талантылыглар санныг.

Эрткен чылын Казань хоорайга эрткен делегей чергелиг студентилерниң универсиадазынга даянып алгаш, ол хоорайның Культура яамызы студентилер аразынга мөөрей чарлаан. Аңаа 577 киржикчи киришкен. Тываның төлээзи Артык Ховалыгның сөзүнге «Айның чырыы, Дээрниң кааңы» ырызы «Эң дээре национал ыры» номинацияга 1-ги черни алган. Ол ыры тиилелгени бүзүрелдии-биле чаалап алганы дыка өөрүнчүг, Алексей Пирлейниң сөзүнге «Шорох снега» деп ырыны немей күүсеткен. Мөөрейге чуваштар, башкирлер, татарлар, буряттар, казахтар, орустар дээш, өске-даа аныяк артистер киришкен.

Улуг мөөрейниң эртип турганы А. Сайдашев аттыг концерт залынга ол улуг-даа сүрээдевээн, чүге дизе ында студентилер, чаңгыс курсчулары деткип турган. Ол сценага школачы үелеринден тура үнүп  турган болгаш, сценага бодун алдынып билир, ырыларын сеткилинден ырлаар. Ол делегей чергелиг мөөрейге аңаа киржири дээрге безин улуг аас-кежик деп бодап турган. Тиилекчи болур деп ооң бажында бодал-даа турбаан. Мөөрейге шылгараан эң тергиин ырларның дискизин тускай комиссия шилээш, үндүрген.

Аныяк композиторнуң сеткилинге аялгалар ала-чайгаар тыптып келир, ол аянга киир, аңаа таарыштыр сөстер чогаадыры белен эвес. Сөс тывылбаан, аялга чаа төрүттүнүп турар үеде бир кежээ авазы Артык Ховалыгның үш-дөрт хире номнарын садып алган чедип келген. Номнарның аразындан сонеттер кирген ном сеткилинге дыка таарышкан. «Айның чырыы, Дээрниң кааңы» деп сонедин номчуптарга, бажында аялгазынга ол сөстер аажок аяннажып таарышкан, чогаадыкчы идепкей салдыкпайн, ыры «төрүттүнген». Ооң аялгазы, чүгле ол сонетти манап турган ышкаш, ол-ла кежээ пианинозунга чаа ырыны ада-иезинге күүседип бээрге, олар аажок магадап дыңнаан. Аялга биле шүлүк боттарын тып алган деп болур. Чамдык аялгалар үезин манап чыдар ышкаш болур деп, ол чугаалады.

Ооң бижээн ырылары – 43, шала бижиттингеннери база элээн хөй. Аялгаларын ол кашты бижээнин сагынмас болду, 100 ашкан боор деп чугаалады. Тываның билдингир чогаалчылары: Александр Даржайның, Артык Ховалыгның, Чооду Кара-Күскениң шүлүктеринге, сонеттеринге аялгаларны ол бижээн. Удавас «Чаяап каан  ынакшыл» деп чаа ыры үнерин ол дыңнатты. Ол ырның сөзүн Ийи-Тал чурттуг Мерген Соскал бижээн. Ырларының аялгаларынга ол хөгжүм херекселдериниң үнүн албан киирер. «Угулза» бөлүүнүң күүседип турары «Тыва чуртум» деп ырының сөзүн Алексей Пирлей, аялгазын Александра Пирлей бижээн. Чонче ырылары тарап эгелээн аныяк композиторга, ыраажыга чогаадыкчы чедиишкиннерни күзеп, консерваторияны чедиишкинниг дооскаш, Тывага бодунуң чогааткан ырыларын боду күүседирин ол күзеп турар.  Бо база бир янзы эки эгелээшкин боору чугаажок. Боду чогааткаш, боду күүседирге, утказын дамчыдары белен чадавас. Чаа, чараш ырларны чонга шаңнаар болзун деп йөрээп каалы.

«Чараш, уяранчыг, онза «аялгалыг» орукче мени углап-баштап, деткип, аарып чорууру дээш «Шын» солун дамчыштыр ада-иемге сеткилимниң ханызындан четтиргенимни, кызыгаар чок ынакшылымны илередип тур мен» — деп чылыг сөстерин дамчыдарын диледи.

Шончалай  Ховалыг.

"Шын" солун