Тываның чону шыдаар

Алексей Маадыр-оол, Кызыл хоорайның хоочун чурттакчызы:

— Күштүг ССРЭ үезинде безин бо делгелгеде ышкаш тыва кижилерниң боттарының холу-биле кылган мындыг хөй, мындыг янзы-бүрү национал аъш-чемни, идик-хепти көрүп көрбээн мен. Чүү-даа бар-дыр. Бичии уругларның бопук идикчигештеринден, аңдарык думчуктуг кадыг тыва идиктерге чедир. Ак чем аймаа мырыңай эңдерик-тир. Чон ажылдап өөрени берген-дир. Сөөлгү үеде солун-сеткүүлге хөй бижип турар «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң салдары-дыр деп бодаар-дыр мен.

Владимир Бойко:
— Мээң ачам бөрт, унты идиктер даараар чораан кижи. Чажырып даараар. Совет эрге-чагырга үезинде ындыг кижилерни «олуртуп» каар-даа чыгыы турган болдур ийин. Оларның ындыг ажылын хоойлу-дүрүмге дүүшпес, ажылдап алган акшазын күш-ажылчы эвес орулга дээр. Мээң ачам бо шагда чурттап чораан болза, даараан бөрттерин, унтыларын мында делгеп алган садып турар боор деп бодаар-дыр мен. Ачамның шеверин дөзевээн, чевен болганым хомуданчыг-дыр. Оон башка маңаа садыгланып турбас мен бе. Тыва национал идик-хеп, чем аймааның хөйүн магадаарым аажок. Творог садып алдым. Кара-оол дарга эр хей-дир. Республикага сайгарлыкчы чорукту бедик деңнелче доюлдуруп үндүрүп келген.

Николай Ооржак, хууда ажыл-агыйлыг:

-- Пенсияже үнгеш, Кызыл хоорайда уруг-дарыымче чоокшулап, дачаларже көжүп келгеш, ында каш малым азырап өстүрүп чоруур мен. Кара-оол дарганың арга-сүмези-биле боттандырып турар «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң делгелгези болур дээрге, сонуургап чедип келдим. Делгелгеде колдуунда көдээниң араттары киржип турар чүве-дир. Чамдыызы-биле чугаалаштым. Төлевилелге киришкени дээш акша дузазы-биле ажыл-агыйын бут кырынга тургузуп алганнары бар-дыр. Кара-оол дарганың эгелээни төлевилелдиң дугайында чогуур черлерден билип алгаш, арат ажыл-агыйын тургузар бе деп-даа бодал сагыжымга кирер. Ажы-төлүм-биле сүмележип көөр бе? Делгелгениң киржикчилериниң бүдүрген продукциязын көргеш, тыва кижи чүнү-даа шыдаар-дыр деп бүдүү иштимде чоргаарланып тур мен.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң киржикчилери болгаш көрүкчүлери каш-даа кижи-биле чугаалаштым. Кайгамчыктыг чүве көңгүс бөдүүн болур деп мерген угаанныглар шаг-төөгүде чугаалаан. Тываның Баштыңының саналдаан төлевилели база көңгүс бөдүүн-дүр, ооң чажыды база. Тываның чону чүнү-даа кылып шыдаар, республиканың хөгжүлдезинге херек шупту чүве төрээн чуртувуста бар деп бүзүрелге «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел даянган-дыр.

БYЗYРЕЛ

Губернатор төлевилелинге бүзүреп, аңаа киржип, ооң деткимчезин ап, ажыл-агыйын шуудады бергеннер дугайында.

Одалга суугулары бүдүрүп, оларны чуртталга бажыңнарынга, албан-организация черлеринге тургузуп турар «КРОКК Энерго» КХН-ниң суугуларын сонуургап көрүп турган аныяк оол-биле чугаалажы бердим. Таңды кожууннуң Кызыл-Арыгдан Юбилян Лойгу «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел үнер мурнуу чарыында хууда мал-маганын азырап, ооң ачызында амыдырап-чурттап чораан. Төлевилел дугайында билип алгаш, аңаа киржириниң байдалы-биле таныжып, ажыл-херекке ажыктыг дээрзинге бүзүрей берген. Ынчангаш бо 2013 чылдың эгезинде арат-фермер ажыл-агыйны тургускан. Бергелер бар-даа болза, Юбилянның ажыл-херээ чоорту шуудап орар. Губернатор төлевилелиниң ачызында күрүнеден 300 муң рубль акша дузазын алган. Юбилян Лойгунуң арат-фермер ажыл-агыйы инек азырап өстүрүп, ооң сүдүн болбаазырадып турарындан аңгыда, Таңды кожууннуң чамдык араттарындан сүттү чыып, ону Кызылда «Тыва сүт» бүдүрүлгеге дужаап турар. Тыва таракты бистиң өгбелеривистиң шаг-шаандан ажыглап келген аргалары-биле кылып турарын Юбилян хөөреди (боду чугаакыр кижи чорду). Часкаар-ла, хой-өшкү төрүп, оларның сүдүнден авамның кылып турганы тарактың чаагай амданы аксымга чайгаар-ла билдинип келди. Бүдүргени таракты Лойгу садыгларга дужаап турар.

—Хөй садып алыр-дыр бе? — деп айтырарымга:

— Бир садыгга хүнде 15-20 шил таракты дужаарымга, дөгерезин садып алгаш баар – деп, ол бүзүрелдиг харыылады.

Тыва национал ак чемниң шынарынга негелделерни ооң шынарын хынаар чогуур органнар бадылап каан, хыналданы эрткеш, негелделерге дүүштүр сүт продукциязын бүдүрери, садып-саарары арат кижиниң бодундан кончуг хамааржыр дээрзин Юбиляндан билип алдым.

Бо ажыл-ишчи, эрес-кежээ эр арат-фермер ажыл-агыйын ам-даа сайзырадыр сорулгалыг. Ынчангаш «КРОКК Энерго» КХН-ниң суугуларын, оларның шынарын сонуургап турганы ол.

— Бистиң кол продукциявыс сүт, чазын инектер төрүп, сүттели бээрге, көвүдээр. Ооң бетинде дериг-херекселди тургузуп, ажылдаарын шенээр херек – деп, ол чугаалады. – Ажыл-агыйымга 5 ажылчын немей хүлээп алыр мен. Ажылга Чонну хаара тудар албан чери таварыштыр.

Ажылга Чонну хаара тудар албан черинге бүрүткедип алгаш, ажыл дилеп турган кижини ажылга хүлээп алырга, ажыл берикчизинге 100 муң рубль акшаны бээр деп чүвени база Юбилян Лойгудан билип алдым.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелдиң дугайында хөй-ле чүүлдү ам-даа билбес-тир мен деп миннип, ооң дугайында ам-даа тодаргай билип алыр-дыр деп шиитпирледим.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелинге бүзүрээш, хууда ажыл-агыйдан арат-фермер ажыл-агыйын тургускан Юбилян Ширинович Лойгунуң ажыл-херээ чедиишкинниг боор дээрзи чигзинниг чок.

БАЛЫКЧЫГА СЫЫРТКЫЫШ ДЕГ

«Кайы-бир кижини тоттурар дизиңзе, аңаа балыкты эвес, а сыырткыышты бер» деп чоннуң мерген чугаазы бар болгай. Өттүр-ле сөглээн де. Шынап-ла, харын, аштаан кижиге балыкты берген херээ чүү боор – ону чипкеш, оон база аштай бээр-ле болгай. А бир эвес сыырткыыш берип каар болза, кижи кезээде тодуг чоруур – аштай бергеш, сыырткыыш-биле балыкты тудуп чиир – ол-ла.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилел Алдан-Маадыр суурдан Кежик Ооржакка балыкчыга сыырткыыш дег болган дизе, хөөредиг чок. Бо аныяк кижи кожууннуң Чонну ажылга хаара тудар албан черинге ажыл чок мен деп бүрүткедип алган турган. Мен бодаарымга, ол шуут-ла кайын ажыл чок орган деп, хууда ажылы турган-на боор. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелге киржирге ажыл чок кижиге 100 муң рубль бээр деп билип алгаш, Кежик Ооржак арга-дуржулгалыг кижилер-биле сүмележип, төлевилелге киржир сорулгазын, кылыр ажыл-ижиниң уг-шиин тодарадып, деткимче акшаны алгаш, хууда сайгарлыкчылай берген. Ооң бүдүрүп турар продукциязы сүттен болбаазыраткан сметана, саржаг, чөкпек, быштак, хойтпак дээш, өске-даа ак аъш-чем аймаа. Аныяк сайгарлыкчы сүттү Василий Ондарның арат-фермер кооперативинден ап турар.

Хууда сайгарлыкчы биле кооперативтиң мындыг кады ажылдажылгазы көдээде мал ажылының улам сайзырап турарының херечизи. Ооң кол чылдагааны арат ажыл-агыйларының малының бажының көвүдээни, эътти, сүттү, дүктү мал ээзи чааскаан болбаазырадып күш четпес апарганы. Ынчангаш малды өстүрер ажыл-агыйлардан аңгыда, малдың эт-кежин, сүдүн, дүгүн болбаазырадыр ажыл-агыйларның тыптып эгелээни ол. Бо дээрге республикада мал ажылының сайзыралының дараазында чадазы-дыр деп чугаалап болур. Совет Эвилелиниң үезинде безин Тываның малының баш санын миллион чедирер деп план күүсеттинмейн барган болгай. Ам республикада 1 миллион ажыг мал бар. Малды диригге садары, азы ооң эъдин, дүгүн, сүдүн болбаазыратпайн садары эвээш орулгалыг дээрзи мал-маганның чүгле бараанын көрген кижилерге безин билдингир. А бо малды ийи холу-биле азырап өстүрүп турар малчыннар малдың продукциязын болбаазырадырының ажык-дузазын ылап биле бергеннер. Кежик Ооржак ышкаш кижилер бо ажылга боттарының туружун ээлеп эгелээни ол. Оларның бо чугула ажылының моон соңгаар сан-даа, шынар-даа талазы-биле сайзыраарынга «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели ужур-дузалыг боору чугаажок. Мал продукциязын республикага бүдүрери көвүдеп, оон үнген аъш-чемниң шынары эки боор болза, садыгжыларның Саян артындан сөөртүп эккеп турар аъш-чем барааннарынга Тываның бодунуң агаар-бойдустан арыг аъш-чеми адааннажылганы тургузуп шыдаар апаар.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң ийиги делгелгези тыва национал аъш-чем бүдүрериниң хемчээлиниң көвүдээнин, ону садып-сайгарарының культуразының бе дээнин көргүскен. Аъш-чем аймааның хаптарын, саваларын кылганы шынарлыг, оларны каастааны көрүштүг. Аъш-чем аймаан чүгле делгелгелерге көргүзерде чараштыр, шынарлыг кылдыр хаптаарывыс чажыт эвес болгай. Аңаа каразааш, мындыг янзылыг чигзинчиг айтырыгны чамдык сайгарлыкчыларга салырымга, аъш-чемнерни, барааннарны делгелгеге делгээнивис ышкаш кылдыр хаптап, савалап садып турар бис деп харыыладылар. Бир эвес ылап-ла ындыг, үргүлчү-ле ындыг болза, кончуг-ла эки-дир. Даштында «Тыва далган» деп бижип каан хаптарда далганны, «Сүт-Хөл» деп бижиктиг хаптарда балыктарны, «Тарак» бижиктиг чук саваларда таракты көөрге, магаданчыг-ла чорду.

ЧАРАШ ЧYYЛДYҢ ТӨЛЕВИЛЕЛИ

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелиниң кол сорулгазы көдээ ажыл-агыйны хөгжүдери турганы чугаажок. Төлевилелдиң адындан ол илдең. Ынчалза-даа төлевилелдиң кызыгаары оон-даа делгем. Бети дээрге, аъш-чем аймаан хаптаары, савалаары безин чараш чүүл, оон ажыл-агыйның чедиишкиннери хамааржыр дээрзин төлевилелдиң бо делгелгези бадыткаан. Губернатор төлевилели чараш чүүлдүң төлевилели деп чүвени ажыл-иш, амыдырал көргүскен.

Ак-Довурактан Марина Ооржак даараныр салым-чаяанныг. Чүгле хүн бүрү кедер идик-хепти эвес, концерттерге, куда-дойга, байырлалдарга кедер каас-чараш тыва национал хептерни даарап турар. Ус-шевер кижилерге «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел чогаадыкчы сеткил-сагыш-биле ажылдаарынга, акша-хөреңги-даа талазы-биле деткимче болду деп, Марина Биче-ооловна чугаалап, республиканың чонунуң ажыл-ишчи бүдүжүнге, чогаадыкчы салым-чаяанынга үндезилээн чаа төлевилелдер тыптып кээр деп санап турар.

«Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилели бодунуң сорулгазын күүседиптерге, улам бурунгаар хөгжүүрүнүң программазы тургустунары чугаажок.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" солун