Тываларның ус-шевер уран чүүлү

Алдан-Маадыр музейинге сентябрь 5-те «Тываларның ус-шевер уран чүүлү» деп мөңгүн кылыглар делгелгезиниң ажыдыышкыны болуп эрткен. Улуг байырлалдар эртип турар болгаш ындыг бе, музейде келген чоннуң хөөнү бедик, каас-шиник кеттинген, байырлал шинчилиг. Делгелгени театржыткан көргүзүг-биле бурун шагның хамы дүңгүрүн соктап, музейниң оран-савазын арыглап, оран-делегейниң ээлерин кыйгырган алгыштарын ырлап тургаш ажыткан. 

Уран чүүлге сонуургалдыг аалчылардан аңгыда Күрүне Думазының депутады Л.К.Шойгу, Кызыл хоорайның баштыңы Д.И.Оюн, ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды К.А.Бичелдей, ТР-ниң культура сайыдының бирги оралакчызы В.Н.Лапшакова олар киришкен.

ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей мындыг чараш мөңгүн байырлалынга кээп киришкен чонга байыр чедирип: «Мөңгүн дээрге чер-чуртувустуң каас-чаражы-дыр. Ус-шеверлерниң холунга мөңгүн чараш  дүрзүлер бооп хуула бээр. Мөңгүн  — тываларның бурун шагдан эдилеп чораан үнелиг металлы, ол арыг, чымчак сеткилдиң демдээ-дир. Сагыш-сеткилиңерниң мөңгүнүн кадагалап чоруңар» деп чараш, угаадыглыг сөстер-биле чагаан. Алдан-Маадыр музейиниң директору В. С. Чигжит бо делгелгени чыып, дерип каастаан ажылдакчыларын база ТР-ниң Культура яамызының деткимчези дээш өөрүп четтиргенин илереткен.

Музейниң ийиги каъдында улуг өрээлде бурун шагның тыва шеверлериниң мөңгүнден кылган эдилелдерин дерээн болду. Ында кадын кыстарның каасталгалары, эр кижиниң эдилелдери оттук, бижектен эгелээш, тыва аъттың бүрүнү-биле дериг-херекселин делгээн. Ылаңгыя херээжен кижиниң кызыл шуру карактарлыг 990 үнелиг мөңгүн сыргаларын көргеш, ол үениң дарганнарының ус-шеверин магадап ханмадым.

Чоннуң кичээнгейин залдың ортузунда тургускан мөңгүнден кылган субурган хаара туткан. К.А. Бичелдейниң тайылбыры-биле бо «Тыва бижиктиң мөңгүн тураскаалын» тургузарда, 22 кг арыг мөңгүнден кылган. Ооң дөрт ханазында кириллица, латин, тибет, эрте-бурунгу моол бижикти сиилбип кылган. Субурганның шыпшык бажында кадыг демдекти кылганы ужур-уткалыг. Кадыг демдек – тываларның өске чоннардан ылгалып турар демдээ деп болур. Кадыг демдекти каш-ла сөстерде бижип турза-даа, дыка хөй сөстерни чугаага ажыглап турарын Каадыр-оол Алексеевич демдегледи.

Алдан-Маадыр музейниң төөгү килдизиниң эргелекчизи Шончалай Момбужаевна Ондардан кыска тайылбырны диледивис: «Мында аъттың дерии биле херээжен кижиниң каасталгаларын санаваска, колдуунда улустуң эдилевейн барган эдилелдерин делгээн. Бо делгелгениң бир дугаар коллекциязын эрткен чүс чылдың 20-30 чылдарда чыгган. 1950 чылдарда дыка хөй эдилелдерни музейниң ажылдакчылары бүдүн Тываны кезип тургаш, колдуунда Барыын-Хемчик, Бай-Тайга, Эрзин, Тес-Хем кожууннардан чыгган. Дыка хөй дарганнарның ат-сывы билдинмес. Эрзинниң Нарындан ус-шеверниң кылган бижектери, Барыын-Хемчиктен Ооржак Шыдыраа дээр дыка шыырак дарганның ажылдарын мында делгээн. Амгы үеде тыва аян-биле ажылдап турар ус-шеверлер, дарганнардан Николай Самданны, Сергей Кочааны, Владимир Салчакты, Кенин Сатты адап болур. Кожууннарда ам-даа ат-сывы билдинмес дарганнар бар, чижээлээрге, Венера Никулина, Олег Хомушку база Каң-оолдарның ажылдарын демдеглеп болур».

Тыва чоннуң мөңгүннү бурун шагдан амгы үеге чедир ажыглап чоруурун, кижиниң көрүп көрбээни чараш эдилелдерин, бүрүнү-биле мөңгүнден кылган кылагар ак субурганны караа-биле көргеш, чоргаарланып, магадаар.