Тулган эрлер

Эр кижи чуртун ээлээр, аал-оранын камгалаар, ажы-төлүн кижизидер дээн бедик хүлээлгени тудар база быжыг күрүнени үндезилеп тургузарынга ханы, мерген, чазыг чок шиитпирни кылып, кезээде чонун баштап чоруур. Республикада Ада хүнүн таварыштыр хөйнүң киржилгези болгаш бедик көдүрлүүшкүнү-биле эрткен байырлыг хемчеглерге «Ада кижи! Шынчы, чөптүг, күштүг, чоргаар болгаш үлегерлиг бол!» деп кыйгырыг-биле Эрзин кожууннуң Адалар чөвүлелиниң удуртуп эрттирген шуулганы онзагай болган.

Ноябрь 13-те Эрзинниң Кыргыс Сорукту аттыг төп Культура бажыңынга кожууннуң эр чонунуң шуулганынга көрүкчүлер залын долган улуг-бичии назылыг адаларның хей-аъттыын көргеш, чүгле магадап, өөрүшкүм хайныгар болду. Кожууннуң Адалар чөвүлелиниң даргазы Валерий Сынааның удуртулгазы-биле кожууннуң бүгү сумуларында эр чоннуң каттыжыышкыннарының 2013 чылда кылып чоруткан ажыл-чорудулгазын чугаалап түңнээн. Дараазында шуулганның эрттирикчилериниң отчедунга эки деп үнелелди чон берген. Адалар чөвүлелиниң чедиишкинниг ажылының көскү чижээнге бо чоокта ажыглалга кирген чоннуң тудуглары: Эрзинде спорт шөлү база Булуң-Бажы суурнуң эмнелгезин адаары чугула. Алды сумуларны төлээлеп олурушкан, ниитизи-биле 150 ажыг эр хиндиктиг чоннуң киржилгези-биле кожуунда үш дугаар чыл эртип турар адалар шуулганынга чон кажангызындан артык чугаакыр болган болгаш бодалдарын хөй-биле эвээш эвес үлешкен. Откун Магывал база Дүкчээ Комбу дээн мерген өгбелериниң сөглээн сөзү аныяк-өскенге чүден артык үнелиг болганы чугаажок. Эр чоннуң ортузунга корум-чурумну экижидерин, бот-кижизидилгени шын чорударын, өзүп орар салгалдарга үлегер болур төлептиг чүүлдерни кылырын база дараазында канчаар ажылдаарын адалар ажыт-чажыт чокка саналдажып, кезек черге шүгүмчүлежип-даа турду... Ада кижиниң төлептиг ажыл-ижин үе-шаанда бедик үнелээри соңгаар салдынмас хемчеглерниң бирээзи деп, ол чугаалааш, Мөренниң алдар-хавыяалыг малчыны Намдал Орус Сандыкчаповичиниң күш-ажылын алдаржыдып мактаан демдек кылдыр суурнуң бир кудумчузун адап мөңгежидер-дир деп Мөрен сумузунуң адаларының баштыңы Анатолий Доржунуң саналдаанын эр чон чүүлдүгзүнүп, адыш часкаашкыннары-биле уткуп турду. Мооң мурнунда туруп турбаан онзагай саналдарны дараазында төлептиг адалар, үлегерлиг удуртукчулар кылдылар: Эрзин кожууннуң чагырга даргазы Роман Шинин, хамааты камгалалының специализи Милан Кыныраа, онза байдалдар диспетчери Семен Сагар, Эрзинниң ниити-билиг школазының директору Болат Кунуужап, сураглыг чурукчу, Бай-Даг школазының башкызы Вячеслав Дүпчүр.

Тываның Баштыңы – ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң бот-идепкейи-биле үндезилеттинген болгаш, бүгү эр чоннуң бадылааны тыва Эр кижиниң дүрүмүн Россия Федерациязының бүрүн эргелиг хамаатызы деп шынзыткан документ – паспорт-биле кады 15 элээди оолдарга байырлыг байдалга тывысканы хемчеглерниң эң-не көрүштүг кезээ болган. Эрин салы үнмээн-даа бол, эр кижиниң дорт хүлээлгелерин миннип, келир өйде чонун, чуртун камгалажыр аныяк хамаатыларга Эрзинде паспорт-виза албанының начальниги Аяна Монгуш чылыг-чымчак күзээшкиннер-биле тыпсып турда, кожууннуң хөйнү көрген адалары чоргааралын илередип, байырны чедирдилер. Аңаа улаштыр шериг албан-хүлээлгезин күүседиринче кыйгырткан 7 оолдарны Эрзинде шериг хүлээлгелиг хамаатылар-биле ажыл чорудар салбырның начальниги Сайын-оол Саая оларның Россияның кайы булуңунга чедип база кандыг кезекке шериг эрттирерин таныштыргаш, оолдарга ак орукту күзеп, суй белектерни сунду. Адалар чөвүлели маңаа кайгап орбаан: эрестиг тура халышкаш, солдат оолдарны үдеп, хамыкка билдингир хей-аъттыг «Солдат идет по улице» деп ырыны чиртиледир бадырдылар. Кожууннуң Төлээлекчилер хуралының шиитпири-биле Тыва Республиканың Хөй-ниити палатазының Эрзин кожуунда төлээзи, сумудан депшиттиргеш, Дээди Хурал депутадынга чедир соңгуттургаш, хөй чылдарда ажылдап чоруур мерген угаанныг өгбе Мөңге Махоевич Майдырга «Эрзин кожууннуң Хүндүлүг чурттакчызы» деп бедик атты тывыскан.

Адалар хүнүнге тураскааткан байырлыг хемчеглерге белеткел июнь 1-де школачыларның «Мен ачамны чуруп тур мен» деп чураан чуруктар мөөрейи-биле эгелээн. Жюри бөлүү Далчың Долуманың, Хорчун Айзаның болгаш Аяс Санчыйның чуруктарын тергиин деп түңнээн. Кожууннуң ус-шевер адалары Калин Сылдыс, Байыр Балдир, Сергей Демир-оол база Төмүр Сайын оларның чазап, каастап-сиилбээн эт-херекселдери, суй белектери-биле чонну кайгаттылар. Культура бажыңының фойезинде чурттуң сайзыралынга аңгы-аңгы үелерде үлүүн киириштирип чораан эр чоннуң дугайында делгелгелер аалчыларның сонуургалын хаара тыртып турган. Оларның аразында алдарлыг мөге Иргит Күдерек, ТАР-ның удуртукчуларының бирээзи Иргит Шагдыржап, хөй-ниити ажылының хоочуну Григорий Ширшин, Тываның чоргааралы, Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгунуң база ооң адазы төлептиг өгбе Күжүгет Шойгунуң ажыл-амыдыралы-биле таныштырган номнар, фото-чуруктар онзаланып турду. Ада хүнүнге тураскааткан байырлалды кожууннуң төлептиг эр хиндиктиг чонунуң аразында мөөрей уламчылаан. Чоннуң бедик идепкейлиг киришкени ук мөөрейге салым-чаяанныг, эрес тура-соруктуг, чиик-сергек, мерген-топтуг, хөглүг-баштак эр хиндиктиглер күжүн шенешкен болгаш дараазында шыырак белеткелдиглер шылгарап үнген. 3 аңгы номинациялыг мөөрейге элээди назылыг оолдар аразындан Эрзин ортумак школазының өөреникчизи, аныяк спортчу Пүревдорж Баянов шылгарааш, «Эрниң эрези» атты чаалап алган. Мөрен сумузунуң уран талантылыг оглу, бот-тывынгыр композитор Радж Дангыт хып дээн аныяк эрлер ортузунга эң аваангыр-сагынгырын көргүскеш, «Тулган эр» деп шаңналга төлептиг болду. 35 хардан өрү кижи ортузу ашкан адаларның мөөрей-чижилгезинге Сарыг-Булуң сумузундан хөй-ниитичи ада, аныяк шүлүкчү Вадим Чыкай «Чоннуң оглу» деп тускай атты чаалап алгаш, кежээниң тиилекчизи болган.

Чаяна Кежик.
"Шын"солун