Тыва бодунуң фермерлериниң ачызында аъш-чем продуктуларынга негелдени хандырып эгелээн

Тываның агроүлетпүр комплекизиниң продукциязы аъш-чемниң регион рыногунда бодунуң туружун ээлей берген. 2015 чылда республиканың фермерлери аъш-чем барааннары-биле күрүне болгаш муниципалдыг албан черлерин — эмнелгелерни, школаларны, уруглар садтарын бүрүн хандырып шыдаанын агро-үлетпүр комплекизиниң 9 айларының түңнелдери-биле парлалга-конференциязының үезинде Тываның Чазааның Даргазының көдээ ажыл-агый талазы-биле оралакчызы Сергей Ондар дыңнаткан. Ол дээрге бо чылын күрүне чагыгларының талазы-биле садыглажыышкыннарга тус черниң бараан бүдүрүкчүлериниң хөйү-биле — 43 млн. рубль өртектиг 139 керээлерни ойнап алганы болур. Ол керээлерниң 45-и «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелдиң киржикчилеринге онаашкан. 

 «Амгы үеде бистиң араттарывыс бюджет, күрүне болгаш муниципалдыг албан черлериниң аъш-чемге негелделерин хандырып турар апарган. Сүттү болгаш ногааны Хакасия, Красноярск край эвес, бистиң фермерлеривис эккеп турар. Чижээ, Кызылда школа назы четпээн уруглар албан черлериниң шуптузун картофель-биле тус черниң бараан бүдүрүкчүлери хандырган. Ол көдээ ажыл-агый адырының хөгжүлдезиниң чаа үе чадазын херечилеп турар» - деп Сергей Ондар демдеглээн. 

 Ындыг чедиишкин мурнуку чылдарда күжениишкинниг ажылдың, ылаңгыя эрге-чагыргаларның АҮК-тү чаартыр дээш чорутканы дээштиг хемчеглериниң, эъткир болгаш сүткүр малды өстүрерин чугулалап көргениниң, экономиканың ол адырынга сайгарлыкчы чорукту деткээниниң ачызында чедип алдынган. Ооң чогумчалыг түңнелдери 2015 чылда көстүп келген. Мыйыстыг бода малдың баш саны бо чылын 4 хуу, ооң иштинде инек 10 хуу өскен. Шээр малдың бажы эрткен чылдың деңнелинге хевээр арткан-даа болза, төрүүр малдың баш саны өскен. Чылгы мал — 7, теве — 11, сарлык — 10, иви 11 хуу немешкен, азырал сыынның баш саны 2 катап көвүдээн. 

  Тыва бо чылын арат фермер шимчээшкинин хөгжүдерин уламчылаан, биче ажыл-агыйларны фермерлер кылдыр улгаттырарынга дузаны каткан. Ол эрге-байдал республика болгаш федералдыг бюджеттерден күрүне деткимчезин алырынга эптиг бооп турар. Бо херекке «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилели улуг рольдуг болганын демдеглээр апаар. Ооң 154 төлевилелин езугаар көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрүп саткан, оларны 430 млн. рубльге деткээн. Ооң ачызында көдээ ажыл-агый бараанының бүдүрүлгези 139 хуу өскен, ажылдаар 534 чаа олуттар тургустунган.

 2011 чылдан бээр Тывага сүткүр мал ажыл-агыйын катап хөгжүдүп эгелээн. Амгы үеде Тывада 4 сүт-бараан фермазы ажылдап турар. Чалаң сүт продукциязының бүдүрүлгези чоорту немежип турар. 9 айда ниитизи-биле 54 муң тонна сүттү сагган. Арай бергедип турар айтырыг – ооң саарылгазында. Ындыг болзажок республикага бо чылын эрткен 280 ярмарка үезинде араттар боттарының бүдүрген сүдүн болгаш сүт продукциязын садып-саарып алыр аргалыг болган. 

 Республиканың эрге-чагыргазы сүт адырында байдалды бүрүнү-биле өскертирде сүт хүлээп алыр пунктулар четкизин калбартып, сүттү болбаазырадыр биче цехтерни көвүдедирин бодап турар. Амгы үеде саар малдыг ажыл-агыйлар чоогунда 16 пункт ажылдап турар. Ам-даа 3 пунктуну ажыдары планнаттынган. Сүтке күрүне керээзин чарып алыры дээш чижилге тургустунган. Чижээ «Туран» КХН биле «Хүндү» КБК конкурс-биле 3 млн. рубльдиң керээлерин чарган.

 Бо чылдың октябрь 1-ниң байдалы-биле республикада 153 муң тонна сиген белеткеттинген, ниити курлавыр 600 тонна четкен. Кааңдаашкын мал чиир тарааның эргежок чугула курлавырын тургузар арганы бербээн, амгы үеде 1100 тонна бар, негеттинип турары — 8 муң тонна. Четчир кылдыр Хакасиядан болгаш Красноярск крайдан садып алыры көрдүнген, ол сорулгага Тываның Чазаа акша-хөреңгини үндүрер. Оон аңгыда кыштаглаашкынны хүр ажары-биле РФ-тиң инвервенция фондузундан мал чиир тарааны Тывага тускайлаарының дугайында дилегни Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведевче киирер деп турар. Кааңнаашкындан когараан Тываның тараачыннарынга компенсация айтырыын журналистер база сонуургаан. 

 Кааңнаашкындан когараан регионнарның федералдыг даңзызынче республика киргенин көдээ ажыл-агый сайыды дыңнаткан. Федералдыг бюджеттен камгалап алган компенсацияның түңү 27, 3 млн. рубльге дең. Даңзыже кирген 11 регионга деткимчениң хемчээлин тодараткан соонда, Россияның Чазаа ол акша-хөреңгини шилчидер.