Тываның Баштыңы чер курлавырларын шиңгээдип турар хуу инвесторлар-биле социал эштежилге дугайында дугуржулгаларның боттанылгазынга мониторинг чорударын негээн

Июнь 25-те Тожуда Кызыл-Таштыгның полиметалл чыдынында улуг даг-болбаазырадылга комбинадын албан-езузу-биле ажыткан соонда, Тываның Баштыңы ТР-ниң Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызынга ол девискээрде экологтуг байдалга хамарыштыр мониторинг эрттирерин дааскан. Республиканың чурттакчы чонун ажылга хаара тутканының болгаш оларның күш-ажылчы эргелериниң камгалалының айтырыгларын хынаарын Күш-ажыл болгаш социал политика яамызынга онааган. Республика девискээринде чер иштиниң казымалдарын шиңгээдип турар өске-даа компанияларга хамаарыштыр ындыг арганы ажыглап эгелээрин база айыткан. Чазак Даргазы Шолбан Кара-оолдуң айтыышкынынга даянгаш, хуу инвесторлар-биле социал эштежилге дугайында дугуржулгаларның боттанылгазын ажылчын бөлүктер хынаар ужурлуг.

Чазактың ажылчын бөлүү Тываның Таңды кожуунга чедип, «Евраз» холдингиниң тургузуунда «Межегейхөмүр-даш» хөмүр-даш компаниязы» ААН-га хамааржыр «Межегейхөмүр-даш» шахтаның тудуун көрген.

Чазактың айтыышкыны-биле тургустунган ажылчын бөлүк улуг инвестиция компаниялары-биле дугуржулгадареспубликаның чурттакчы чонун ажылга хаара тудар кезээниң күүселдезинге хыналданы чоруткан. Ол документиде айыттынганы езугаар бүдүрүлгеде ажылдап турар кижилерниң 60 хуузу республиканың чурттакчылары болур ужурлуг.

Чылда 1,5 млн. тонна хемчээлдиг кокстуг хөмүр-дашты казып тывары-биле амгы үениң, бедик технологияларын ажыглаан айыыл чок бүдүрүлгениң тудуун «Улуг-Хем хөмүр-даш бассейнинде Межегей чыдынының хөмүр-даш казып тывар комплекизиниң тудуу» инвестиция төлевилел-биле эгелээнин сагындыраал. Чоогунда чыдар суг объектилерин хевээр арттырары-биле шахта суун арыглаар амгы үениң системаларын ажыглаарын база айыткан. Межегей чыдынында хөмүр-даштың курлавыры 213,5 млн. тонна. Россияда чаа технологияның болгаш эң-не айыыл чок бүдүрүлгелерниң бирээзидеп, инвесторлар бадыткап турар.

Амгы үеде объектиде 350 кижи ажылдап турар.

Хурал үезинде «Межегейхөмүр-даш» хөмүр-даш компаниязы» ААН-ның чиңгине директору Сергей Франк ам безин компанияның инженер-техниктиг ажылдакчыларның 60 хуузу Тываның чурттакчылары дээрзиндыңнаткан. Оларның хөй кезии дээди өөредилге черлерин дооскан тускай эртемниг аныяк специалистер. Чижээлээрге, аэрогаз контролюнуң инженерлери-дир. 2013 чылда Москваның даг университедин дооскан беш кыс ТР-ниң Чылыг болгаш энергетика яамызының бижии-биле келгеннер. Бүдүрүлгениң акша-хөреңгизи-биле стажировканы эрткеш, чедиишкинниг ажылдап турарлар.

Информастыг технология адырында специалистер, күш-ажыл камгалалының инженери, хандырылга албанының ажылдакчылары – тус черниң чурттакчылары. «Межегейхөмүр-даш» ХК» ААН-ның юридиктиг албанының юрист-консультантызы Майя Кучуге – Россияның эрге-хоойлу академиязының доозукчузу. «Ол специалистеривистиң ажылынга таарзынып, оларны үнелээр бис» – деп, Сергей Франк онзалап демдеглээн.

Чер адаанда ажылдап турар дагжыларның байдалы арай өске. Амдыызында ында өскээрден келген специалистер ажылдап турар. Инвесторнуң төлээзи ажыл тускай шынарларлыг: ол участокка ажылдаар кижи дээди өөредилге черинге дооскан чүгле дагжы эвес, чер адааның ажылдарының талазы-биле тускай мергежилдиг болуру албан дээрзин тайылбырлаан. Оон аңгыда бүдүрүлгеде айыыл чок чоруктуң шыңгыы негелделери тургустунган, ынчангаш арга-дуржулгалыг дагжылар херек. А компанияның удуртулгазы ол участокка тус черниң чурттакчыларын база хаара тударынга сонуургалдыг. Ол экономикага таарымчалыг: өскээрден келир ажылчын күштүң аай-дедир чоруурунга хөй чарыгдалдар үндүрбес. Хурал үезинде ажылчын бөлүктүң составының кежигүнү Бүгү-Россияның улусчу фронтузунуң регион штавының кежигүнү Чимит-Доржу Ондар, экономика сайыдының оралакчызы Людмила Трусова, Экономика, Чылыг болгаш энергетика,Өөредилге болгаш Эртем яамызының специалистери моон-даа соңгаар кады ажылдажылганың айтырыгларын сайгарган. База ол ышкаш специалистерни белеткээринге күрүне чагыынче эдилгелерни киирип, республиканың чурттакчыларын бүдүрүлгеже хаара тудар ажылдарны күштелдирерин чугаалашкан. Хуралдың төнчүзүнде дагжыларны белеткээр болгаш мергежилин бедидер өөредилге төвүн тургузар талазы-биле кады ажылдарны чорудар дугайында шиитпир хүлээп алдынган.

Ажылчын бөлүктүң кежигүннери «Межегейхөмүр-даш» ХК» ААН-да ажылдап турар чаңгыс чер чурттуглары-биле ужурашкан.

Егор Моломдай, инженер:

– Кызылдың № 5 школазын дооскаш, Москваның даг университединче кирип алгаш, ону 2013 чылда доостум. Ол-ла чылын «Межегейуголь» компанияга ажылдап эгелээн мен. Өске регионнардан ажыл дилевейн, ол-ла дораан маңаа келдим. Мында шупту чүве чаа. Куруг черден эгелээн, кокстуг хөмүр-даш казып-тыварының амгы үениң шахта тудуунга киржип турарымга өөрүүр-дүр мен. Мындыг чүве Тывага кажан-даа турбаан. Улуг инвестиция төлевилелиниң боттанылгазынга аныяк специалистиң киржилгези улуг чедимче-дир. Бүдүрүлгениң айыыл чок чоруунуң талазы-биле харыылап турар болгаш, ынаар онза кичээнгейни угландырган мен. А хандырылга албанында кады өөренип турган мээң эжим Артем Санчай ажылдап турар. Мында байдалдар эки-дир, шалыңга хомудалывыс чок, чемгерери хоомай эвес. Хоорайдан 60 километрде болгаш, транспорт-биле аргыжылга эки.

Майя Кучуге, юрист:

– Мында ажылым дыка харыысалгалыг – төлевилелдиң боттанылгазының эрге-хоойлу талазынга хамааржыр ажыл-чорудулга: улуг хемчээлдиг хөй санныг документилер, партнерлар, сөөртүкчүлер-биле чугаалажылга.. Оларның шынарындан болгаш үезинде кылганындан дыка хөй чүүлдер хамааржыр, ынчангаш ак-сеткилдиг ажылдаар-дыр мен. «Межегейхөмүр-даш» ХК» ААН-га 2013 чылда улуг конкурс эрткеш, ажылдап эгеледим. Россияның эрге-хоойлу академиязын 2009 чылда дооскаш, Росбанкыга ажылдап турган мен. «Межегейхөмүр-даш» компанияже специалистер чыып турар деп дыңнааш, документилерим дужаапкан мен. Мени шилип алганынга дыка өөрээн мен. Төлевилел солун, бурунгаар хөгжүлделиг. Тывада көңгүс чаа бүдүрүлге. Коллектив эп-найыралдыг. Мында дыка хөй тывалар ажылдап турар. Аныяк специалистер база элээн. Чурумга хамаарыштыр негелде шыңгыы, оон башка хоржок, шахта дээрге айыылдыг бүдүрүлге ышкажыл. Ынчангаш-ла боор, ажылче кирип алыры белен эвес, каш-каш чадаларның чугаалажылгаларын эртер. Ажыл солун, ажылчыннарны бүгү-ле херек чүүлдер-биле хандырып турар, ында чемненилге, тускай ажылчын хеп база бар, шалыңы эки.

2014 чылдың август айда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылын база Шахтерлар хүнүн байырлаан хүнде «Межегейхөмүр-даш» шахтаның тудуунуң байырлыг ажыдыышкынын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржилгези-биле эрттиргенин сагындыраал.

Херек кырында, вентиляция, конвейер болгаш транспорт - үш кол адырны тудары-биле, 2013 чылда-ла ажылдар эгелээн. 700 метр хемчээлдиг ханы черже ийлендир тудугну бирги чадазында кылган. Уургай тудуунуң ол ажылдарын кылып тургаш, таварышкан хөмүр-даштыг черлерден баштайгы продукцияны үндүр сөөрткен. 2014 чылда ындыг арга-биле 8 муң тонна хөмүр-дашты каскан. 2017 чылда бүдүрүлге бүгү күчүзү-биле ажылдап эгелээрге, чылда 7,7 млн. тонна хөмүр-дашты кызып-тывар.

Амгы үеде чогуур инфраструктура туттунган: подстанция, котельная, арыглаар дериг-херекселдер, септелге-механика мастерскаязы, барып-кээп ажылдап турар ажылчыннар чурттаар ниити чуртталга бажыңныг сууржугаш. Ам-даа ийи общежитиени тудар. 2015 чылдың төнчүзүнде шахтаның тудуун доозары планнаттынган. Инвесторнуң дыңнатканы-биле, бо чоокку үеде 4000 тонна дериг-херекселди сөөртүп эккелгеш, эптеп тургузар.

Төлевилелди боттандырарынче угландырган инвестицияның ниити хемчээли барык 50 миллиард рубль. Бо хүнге чедир 3636,77 млн. рубльди төлевилелдиң боттанылгазынче киириштирген, ооң санында: 2012 чылда – 330,77 млн. рубль, 2013 чылда – 1527 млн. рубль, 2014 чылда – 1122 млн. рубль. 2015 чылдың 1-ги кварталында инвестицияның хемчээли 657 млн. рубль болган. Төлевилелди боттандырып эгелээнден бээр Тыва Республиканың каттышкан бюджединче үндүрүглер болгаш чыылдалар кылдыр 48 млн. 937,2 муң рубльди, ооң иштинде 2015 чылдың 1-ги кварталында – 6 млн. 546 муң рубльди шилчиткен.