ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫ ШОЛБАН КАРА-ООЛ ИНВЕСТИЦИЯ АЙЫТКАЛЫН КЫЛГАН

 Ноябрь 18-те Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Экономика чөвүлелиниң хуралынга инвестиция айыткалын кылган. Чөвүлел хуралга Чазак кежигүннери, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары, эртемденнер, муниципалдыг тургузуглар болгаш хоорай округтарының баштыңнары, федералдыг албан черлериниң удуртукчулары, улуг инвестиция компанияларының болгаш биче бизнес ниитилежилгелериниң төлээлери киришкен. 

 Чыл санында айыткалдың темазы 2016 чылда Тыва Республикага инвестиция байдалы болгаш инвестиция политиказының дугайында болган. 

  Экономика чөвүлелиниң хүндүлүг кежигүннери! Хүндүлүг коллегалар! Өңнүктер! 

 Барык бир чыл ажыг санкциялар-биле кызагдаашкынныг байдалда чурттап тур бис. Чурт бо байдалга чүгле бодувустуң күжүвүске идегеп амыдырап-чурттаарынга, багай эвес өөренип турар. Оон аңгыда Россия сөөлгү дөрт чылдың дургузунда бизнести чорударының талазы-биле делегей рейтингизинде 120 дугаар черден 51 дугаар черже көдүрлүп, 69-ку турушка өрү бедээн. Ол дээр­ге чурттуң чазааның кылып чорудуп турар ажылдарының төлептиг түңнели-дир. 

 Амгы үеде делегейниң болгаш амыдыралдың экономиктиг байдалдары шапкыны-биле өскерлип турар. Үениң негелдезинге дүгжүрү-биле чижилгеге киржир арга-шинектиг болуп өөренири чугула. Чүнүң-даа мурнунда инвестиция дээш демиселге. Бо хүнде эң кол чүве — бюджет хөреңгилери кызырлып турар бо байдалда бизнес чорударынга болгаш сайгарлыкчы чорукту идепкейжидип деткииринге таарымчалыг байдалдарны тургузары.

 Сөөлгү сес чылдың дургузунда республиканың Чазаа инвестицияга таарымчалыг байдалды тургузарынга улуг күжениишкиннерни үндүрген. Тываже чурттуң мурнакчы компаниялары болгаш даштыкы инвесторлар чедип келген. 2008 чылдан бээр улуг компаниялар 35 млрд. рубльди инвестиция кылдыр киирген. 

 2014 чылдың түңнелдери езугаар алырга, акшаландырыышкын дөстериниң күсели-биле кол капиталга инвестицияларның хемчээли 16,2 млрд. рубль болган, ол 2013 чылга деңнээрге, 10,8 хуу улуг. Инвестиция ком­па­ниялары бюджетке 522,5 млн. рубльди төлээн, ол республиканың бодунуң орулгазының 10,3 хуузу.

 2015 чылдың 9 айының деңнели-биле алырга, кол капиталче кирген инвестицияларның хемчээли 8 млрд. рубль азы, эрткен чылдың бо үезиниң деңнелинге бодаарга, 19,4 хуу өзүлделиг болган. Амгы үеде Тывада ниитизи-биле 350 млрд. рубль түңнүг чеди улуг инвестиция төлевилелдерин боттандырып турар. Ынчалза-даа оларның бүдүрүкчүлүг күчүзүн республиканың тран­спорт талазы-биле чедингир эвес чоруу болгаш энергия талазы-биле куду күчү-күжү кызыгаарлап турар. 

 Ынчангаш бис инфраструктура талазы-биле төлевилелдеривисти күрүне деңнелинге идип үндүрүп, ону боттандырары-биле инвесторларны идепкейлиг дилээр ажылдарны уламчылап турар бис. Ону бис федералдыг чазактың бо чылын апрельде бадылааны 2015-2025 чылдарда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинче угланган хемчеглерниң планынче киирер аргалыг болган бис. Аңаа ат салган соонда, чоокку 10 чылдарда регионнуң экономиказының хөгжүлдези чоорту күүседириниң кол угланыышкыны болурун тодараткан документини холга алганывыс ол. Чүгле 6-ла борбак арында республиканың чурттакчыларының экономиктиг болгаш социал байдалын аңдара тудуптар төлевилелдер кирип турары кайгамчык. Эң ылаңгыя Тываның өзүп олурар инвестиция күчү-шыдалынга ол хамааржыр.

  Бо чылын «Енисей» М-54 федералдыг орукту Хандагайты—Боршоо эрттирилге пунктузунче эде угландырарының дугайында албан-езузу-биле чөпшээрелди алганы — бистиң регионга транспорт чидиг айтырыгларын шиитпирлээринге кончуг улуг салдарлыг чедиишкин. 2016 чылдың январь 1-ден эгелеп, М-54-түң угланыышкынын өскертир дугайында Россия Федерациязының айтыышкынында бадылаан. Чаа федералдыг орук республиканың барыын талазында ырак кожууннарның чедингир чоруун бедидер болгаш девискээрлерниң ооң мурнунда шиңгээттинмээн турган черлерин экономиктиг ажыл-чорудулгаже киирер арганы бээр. Ол казып тывар болгаш транспорт бүдүрүлгелериниң хөгжүүрүнге дузалаар. Хөмүр-даш, өңнүг металл, өске-даа казымал байлактарның чыдынын шиңгээдип алыр, ыяш бо­баазырадыр болгаш мал ажыл-агыйларының бүдүрүлгелери орулгалыг апаар. Хандагайты эрттирилге пунктузу хөй талалыг чурумунга ажылдай бээр болза, республиканың даштыкы чурттар-биле садыг-саарылгазы 8 катап улгадыр, чүък сөөртүлгези 6 катап өзер. Хүлээп алган шиитпирлер болгаш бо эрттирилге пунктузунуң кызыгаар инфраструктуразының талазы-биле бистиң моон соңгааргы кылып чорудар ажылдарывыс Урумчи (Кыдат) – Ховд (Моол) — Улангом (Моол) – Хандагайты (Россия) транснационал автооруктуң тудуунуң доостуру-биле болгаш Россияның Азия — Оожум океан углуг делегей чергелиг ажыл-чорудулгазының идепкейжиири-биле кончуг таптыг аайлажып турар. 

 «Хандагайты – Боршоо» эрттирилге пунктузунга хөй талалыг пункт эрге-деңнелди чедип алырының талазы-биле ажылды шыдаар шаавыс-биле уламчылаар бис. Ынчан ону дамчыштыр чүгле Россия болгаш Моолдуң эвес, а өске-даа чурттарның хамаатылары болгаш барааны эртер аргалыг болур. Ол ажыл чедиишкинниг доостурунга бүзүрээр мен. Бис «Россия Федерациязының күрүне кызыгаары (2012-2020 чылдар)» федералдыг программаже «Хандагайты – Боршоо» эрттирилге пунктузун эде тударының дугайында айтырыгны киирерин чедип алыр бис.

 Бистиң идепкейжи чоруувустан база дыка хөй чүве хамааржыр. Бистиң инвесторларывыста бо пунктуну эде тударынга киржир арга ам-даа бар. Эки инфраструктура херек: садыг складтары, аалчылар бажыңнары, чемненилге черлери, автозаправкалар. Бо транспорт төлевилели-биле бис чурттар аразының Кыдат биле Россияны тудуштурар оруктарже үнүп турарывысты өөренип көөрге, инвестицияларга мында арга-шинек дыка эки. 

 Аэропорт ажыл-агыйын эде тудар болгаш «Кызыл» аэропортка делегей чергелиг эрге-деңнелди бээриниң талазы-биле бистиң күжениишкиннеривис база ындыг аайлыг. Ол сорулгаларны боттандырарынга инвестиция хереглели 3,2 млрд. рубль, оларның чартыы – бюджеттен дашкаар хөреңгилер. Федералдыг болгаш республика бюджеттериниң күсели-биле ужуп үнер болгаш хонар оруктарны болгаш аэропорттуң инженер инфраструктуразының эде тудуушкуну эгелээн. Ам инвесторларның күсели-биле пассажирлер биле чүък терминалдарын болгаш аалчылар бажыңнарын тудары арткан.

 Энергия чедишпезиниң чидиг айтырыгларын шиитпирлээриниң чаа чылыг электри станциязының тудуунуң төлевилелин моон-даа соңгаар шимчедири-биле ажыл-агыйжы кады ажылдажылганың тускай организациязы «Тыва­энергоинвест» тургустунган. Кады ажылдажылгаже Внешэкономбанкының адыры болур «Төлевилелдер акшаландырыышкынының федералдыг төвү» ААН болгаш энергия станциялары тудар талазы-биле Россияда улуг бүдүрүлгелерниң бирээзи «Союз» холдингиже кирип турар «Свеко Союз Инжиниринг» ХАН оларны үлүглүг киржири-биле хаара туткан. Кады ажылдажылганың баштайгы чадазында техник-экономиктиг үндезилээшкиннерни ажылдап кылыр, ЧЭС-тиң өске-даа төлевилел документилерин белеткээр. Чылыг станциязының тудуунга киржир күзелдиг инвесторларга шыңгыы негелделерни шупту деңнелдерге тургузар бис. Техник-экономиктиг үндезин езугаар чаа ЧЭС тус черниң хөмүрү-биле ажылдаар, кайызы-даа 100 МВт күчү-күштүг үш модульдан тургустунган болур. 

 Бистиң экономиктиг өзүлдевистиң кол инфраструктурлуг кызыгаарлаашкыннарын чайладыр ажылдарның базым бүрүзүнүң аайы-биле республиканың күрүне эрге-чагыргазының адыр аайы-биле органнарының кол шиитпирлээр айтырыы – бизнестиң чедиишкинниг ажылдаары, орулга киирери, ажылчын олуттарны тургузары болгаш үндүрүг төлээр кылдыр сайгарлыкчы ажыл-чорудулганы болгаш инвестиция киирер байдалдарны бар шаа-биле экижидери. 

 Хемчеглерниң бирги комплекизи – бизнести чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургузары. Сайгарлыкчы чорукту чорударынга административтиг шаптараазыннарны эвээжедири. 

 2014 чылдан бээр Россия Федерациязының Чазаа Стратегтиг эгелээшкиннерниң агентилели-биле кады регионнарның инвестиция байдалының шынар талазы-биле үнелелиниң чаа аргазын киирген – Россия Федерациязының субъектилериниң инвестиция климадының байдалының национал рейтингизи. Күүсекчи эрге-чагырганың органнары, федералдыг структураларның девискээр органнары, муниципалдыг тургузуглар болгаш казымал байлак болбаазырадыр монополияларның харыысалгазында турар инвестиция климадының кол угланыышкыннарынга үнелелди берген. Бистиң республикавыс талазы-биле рейтингиниң түңнелдери чаңгыс аай эвес болган. Чамдык көргүзүглер бедик, ынчалза-даа оларның улуг кезээ тус черниң бизнес-ниитилежилгелериниң төлээлериниң багай үнелелин алган. Ол дээрге-ле бистиң девискээривисте бизнеске административтиг шаптараазыннарның бар болуп турарының херечизи-дир. 

 Республиканың инвестиция климадын болгаш Тываның Национал рейтингиге туружун экижидер сорулга-биле тускайжыттынган организастыг штабты («төлевилел офизи») хевирлээн. 2020 чылга чедир Инвестиция стратегиязы бадылаттынган. Республикага инвестиция ажыл-чорудулгазын болгаш сайгарлыкчы чорукту чорудар байдалды экижидериниң талазы-биле Хемчеглерниң планын регионда эки арга-дуржулгаларның үндезининге ажылдап кылган. Инвестиция климадын экижидер талазы-биле ажылга шупту сонуургалдыг талаларны: регионда эрге-чагыргаларны, федералдыг структураларның кезектерин, муниципалдыг тургузугларны, казымал байлак болбаазырадыр монополияларны, сайгарлыкчы ниитилежилгелерни болгаш эксперттерни хаара туткан.

  Ол бүгү бизнеске эки түңнелдерни берип турар. Электри четкилеринге коштунарының талазы-биле хуусааны 60 хонуктан 40 хонукка чедир кызырарының талазы-биле «Тываэнерго» ААН-биле чөпшээрежилгелерни чарган. Төлевилелдерниң күрүне экспертизазын эртер хуусааны 45 хонуктан 30 хонукка чедир кызырар шиитпирни хүлээп алган. Тыва Республиканың Чер болгаш өнчү-хөреңги хамаарылгаларының яамызы объектилерни кадастр учедунга тургузар хуусааны 51 хонуктан 36 хонукка чедир кызырар дугайында административтиг регламентиге өскерилгелерни киирген. 

 Административтиг шаптараазыннар-биле демиселдиң түңнелдери бар. Ынчалза-даа ара доктаап болбас, темпилерни улгаттырар болгаш бурунгаарлаар херек. Ол көргүзүглер дээш харыысалгалыг яамылар документилерни болгаш өскерилгелерни бадылаар, республиканың сайгарлыкчыларынга чедирер ужурлуг. Оон аңгыда күрүне ачы-дузазын чедирериниң шынарын болгаш хуусаазын чогумчалыг болдурарының айтырыгларын тайылбырлаар ажылды сайгарлыкчылар-биле доктаамал чорударын республиканың Садыг-үлетпүр палатазындан дилеп тур мен. 

  Эрткен чылдың айыткалынга инвесторлар-биле ажыл талазы-биле тускайжыттынган организацияны тургузарының дугайында шиитпирни силерниң-биле кады хүлээп алдывыс, а бо чылдың майда «Тыва Республикага инвестицияларны хаара тударының болгаш камгалаарының талазы-биле агентилел» деп ажык акционерлиг ниитилел тургустунган. Чаа тургустунган ол черниң хүлээлгелериниң бирээзи болза, инвестиция төлевилелдерин күүседип турар үеде «чаңгыс көзенек» чурумун хандырары болур. Амгы үеде инвестор бодунуң айтырыгларын, эрге-чагырганың күрүне болгаш муниципалдыг органнарынга саадап турбайн, ол агентилелди дамчыштыр шиитпирлеп ап болур. 

 Арга-шинээ улуг партнерлар-биле харылзааларывыс бизнестиң болгаш эрге-чагырганың боттуг кады ажылдажылгазынга үндезилеттинген чаа деңнелче үнүп турарывысты демдеглээр бодап тур мен. 2015 чылдың июльда «Лунсин» деп кыдат компания Кызыл-Таштыгның полиметалл даг-болбаазырадылга комбинадын ажыглалче киирген. Ол дээрге совет үениң соонда чүгле хуу инвестицияның акшазы-биле эгезинден төнчүзүнге чедир туттунган болгаш ажыглалче кирген бир дугаар улуг бүдүрүлге объектизи болур, ооң хемчээли барык 17 млрд. рубль чеде берген. Ол комбинат 1 млн. тонна полиметалл рудазын болбаазырадып кылыр, чылда 200-220 муң тонна чес, цинк болгаш коргулчун концентраттарын алыр. Тывыш черлерин ажылдап кылырының чижеглээн хуусаазы 20 чыл. 

 Таптыг-ла бир чыл бурунгаар, Экономиктиг чөвүлелдиң хүндүлүг кежигүннери, ол компанияны Тыва Республиканың регион инвестиция төлевилелдериниң даңзызынче киирер деп шиитпирни хүлээп алган бис, ол чорук компанияга ажыктыг казымалдарны казып тыпканының болгаш арыг орулганың үндүрүүн төлээринден хосталыр арганы тургузар. 

 2016 чылда ол компанияның үндүрүг талазы-биле чиигелделерин санаарга 125 млн. рубль чеде бээр. Ол акшаның 80 хуузун (100 млн. рубльди) Элегес-Аксы—Кочетово аразында орук участогун чаартып кылырынче болгаш Дүрген суурга 160 оруннуг уруглар садының тудуун эгелээринче шилчидерин саналдап турар бис. 

 Бизнес-биле кады ажылдаарга, кайы хире ажыктыгыл дээрзин бо чижектер тодаргай көргүзүп турар. Бодувустуң талавыстан күрүне эрге-чагырга органнарынга инвесторларның бүзүрелиниң деңнелин бедидер талазы-биле ажылды чорударывыс эргежок чугула. Республиканың экономиказынга инвестицияларның ажыктыг болгаш идегелдиг чоруун инвесторга бадыткаары кайы хире чугулал дээрзин ханы бодаар ужурлуг бис. Бизнеске административтиг шаптараазыннарны тургуспазын, узамдыктырып турбайн, документилерни бирги ээлчегде сайгарарын силерден дилеп тур мен. 

 Чөвүлел хуралдың хүндүлүг киржикчилери! 

 Кризистиң болуушкуннарының дугайын чугаалап, байдалды нарыыдадыр күзелим чок. Ынчалза-даа илдең чүве илдең болгай. Чуртта социал-экономиктиг байдал бөдүүн эвес. Федералдыг бюджетти чаңгыс чылга тургускан. Бюджеттиң ниити байдалы, макроэкономиктиг болгаш даштыкы политиктиг негелделер аажок дүшкүүрлүг, олар хостуг хөделир арга бербейн турар. Ындыг кызыгаарлаашкыннар турда, бюджет акша-хөреңгизин билдилиг болгаш ажыктыг ажыглаарын, бюджеттен дашкаар инвестицияларны хаара тудар болгаш ажыл-херекчи чорукка идиг бээр талазы-биле күжениишкиннерни үндүрери эргежок чугула болуп турар. 

  Күрүнениң инвесторларга хамаарылгазының кол көргүзүү үндүрүг политиказы дээрзи билдингир. Даштыкы багай экономиктиг салдар байдалдарында Федералдыг Чазак шиитпирлиг базымнарны кылып эгелээн. Ыраккы Чөөн чүкте болгаш Сибирьниң чамдык регионнарында, ында Тыва база кирип турар, бойдустуң байлааның курлавырларын шиңгээдип алыр компанияларга үндүрүг чапсарын көргүзүп эгелээн. Бистиң республикада «Лунсин» чиигелде ап турар дээрзин чугаалаан мен, «Межегейуголь» чиигелдезин 2016 чылда регионнуң өнчү үндүрүүнге чиигелдени үш чыл дургузунда алыр. 

 Эгелеп чоруур бизнесменнерге ийи чылдың үндүрүг чапсарын Федералдыг үндүрүг эгелээшкиннеринге дүүштүр чарлаар эргени ажыглаан бис. 2015 чылдың январь 1-ден эгелеп бодунуң ажыл-чорудулгазын бүдүрүлге, социал болгаш эртем адырларында боттандырып турар хуу сайгарлыкчыларга тик ставканы үндүрүг онаалдазының бөдүүнчүткен системазынга киирген бис. 

 Ажыл-чорудулганың хевирлериниң даңзызы база калбарган, сайгарлыкчы үндүрүг онаалдазының патент системазынче шилчип ап болдур. Ол даңзы бистиң «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» төлевилеливисче угланган. Ол дээрге мал согар, ону өскээр чедирер болгаш кадарар, алгы болгаш оон кылыглар бүдүрер, сүт продукциязын, хлеб-булочка кылыгларын бүдүрер, балык ажылы, чайгаар үнген үнүштер болбаазырадыр, бок арыглаар болгаш ажыл-чорудулганың өске-даа хевирлери-дир. Ниитизи-биле патенти 59 хевирлиг.

 Патент системазының бүгү орулгалары тус чер бюджеттеринге баар дээрзин база катап демдеглексеп тур мен. Кижилерниң боттарының ажылга тургустунуп алыр чоруу республиканың экономиказынга ажыктыг болзун дээш хамыктың мурнунда тус чер бот-башкарылга органнары сонуургалдыг болур ужурлуг. База бир аргаже муниципалитеттерде коллегаларымның кичээнгейин угландырып тур мен. Ап болур орулга үндүрүүнге эвээжеткен ставканы киирер, ону ийи катап (15-тен 7,5 хуу чедир) кызырар арга силерде бар. Хары угда кайын болур, чүгле ажыл-чорудулганың чамдык хевирлеринге. 

 Бо дээрге бөдүүн чүүл-дүр. Девискээрни сайзырадыры-биле мурнады шиитпирлээр айтырыгларны тодарадыр болгаш ол угланыышкыннарның ставказын кызырыптар. Сайгарлыкчы кижилер аңаа дораан баар. 2016 чылдың январь 1-ден эгелеп муниципалдыг 4 тургузуг: Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Тере-Хөл болгаш Бай-Тайга кожуууннар чиигелделерни ажыглап эгелээрин планнап турар. Ажыл-чорудулганың транспорт болгаш гостиница ачы-дузазы, ниитиниң чемненилгези дээн ышкаш хевирлеринге эвээжеткен ставкаларны бадылаарын Төлээлекчилер хуралдарынга саналдаан. 

  Республика бюджединиң чамдык чидириглерин, биле тура, болдуруп турар бис, киирген үндүрүг чиигелделериниң түңнелинде 3 миллион ажыг рубльди чедир албайн баар бис. Ажыл чок чорукту кызырар, социал деткимчени алыр, кижилерге акша-хөреңгини ажылдап алыр болгаш күрүне деткимчезинге идегээр арганы берзин деп турар бис. +ске талада, үндүрүгнү чашканнавайн турар бис, бюджедивис дотациялыг болгай. Чоорту хөделир, алдынган түңнелдерни сайгарар болгаш үндүрүгге хамарыштыр кылган ажылдарывысты хынамчалыг көөр деп турар бис. Ниити сорулга—боттарывыстың чаңгыс чер-чурттугларывысты бүгү тала-биле деткиири. Чүгле боттары ажылдаар болгаш бодунуң херээн хөгжүдүп алыр күзелдиг кижилерни. 

 Хемчеглерниң ийиги комплекизи -- үлетпүрнү сайзырадыры.  

 Бо чылдың апрельде республиканың Чазаа 2030 чылга чедир Тыва Республиканың үлетпүрүнүң концепциязын бадылаан.

  Делегейниң «Сочи-2015» инвестиция шуулганынга үлетпүр политиказынга болгаш садыг ажыл-чорудулгага кады ажылдажылга дугайында Россияның Үлетпүр-садыг яамызы-биле дугуржулга чарган бис. 

 Үлетпүр-садыг яамызы-биле кады күүседир төлевилелдерниң үлетпүр ажыл-чорудулгазынга деткимче көргүзеринче угланган хемчеглерин эрттирер сорулга-биле мурнады шиитпирлээр дыка хөй айтырыгларны киирген үлетпүрнү сайзырадырының программазын ажылдап кылырын ТР-ниң Экономика яамызынга дагзып тур мен

 . Үлетпүр парыгын тургузары. Бистиң регионнуң экономиказының тургузуунда болбаазырадылга үлетпүрүнүң үлүү улуг эвес — 12 хуу дээрзи чажыт эвес. Ооң чартыындан хөй кезии аъш-чем продуктуларының бүдүрүлгези, республиканың чиг-эт баазазы байлак болза-даа, ханы болбаазыраткан үлетпүр барааннарының бүдүрүлгези улуг эвес. Ол сорулганы күүседири-биле чурттуң регионнары инвесторларга, бүдүрүлге объектилерин тургуссун дээш, чер участоктарын белен инфраструктура-биле кады Үлетпүр парктары хевирлиг белеткеп турар. Амгы үеде ТР-ниң Дээди Хуралы (парламентизи) ТР-ниң «Тыва Республикада индустриалдыг (үлетпүр) парктарының дугайында» Хоойлуну хүлээп алган. 

 Үлетпүр парктарын тургузарының төлевилелдерин күүседири-биле федералдыг акша-хөреңгини хаара тударының аргазы бар. Бюджет чедишпес-даа болза, үлетпүр парыгын тургузарының дугайында принципиалдыг шиитпирни хүлээп алган бис. Бо чылын төлевилел-смета документациязын белеткээринге болгаш электри энергиязы-биле хандырарынга 6 миллион рубльди тускайлаан. 2016 чылда Россияның Экономиктиг сайзырал яамызының үлетпүр парктарын шилиириниң конкурузунга Тыва Республиканың киржилгезин хандырары-биле эргежок чугула бөлүк документилерни Инвестицияларны хаара тудар болгаш камгалаар агентилел-биле кады белеткээрин Экономика яамызынга болгаш Саң-хөө яамызынга дагзып турар. 

 Белеткеттинген үлетпүр шөлдеринге 100 миллион рубль ажыг инвестиция акша-хөреңгизин (салдынган рубль бүрүзүнге 19 рубльди алыр кылдыр санааны-биле) хаара тударынга идегеп турар бис. Ол ышкаш үлетпүр парктарын сайзырадырынга 100 миллион рубльден эвээш эвес субсидияларны алыр бис. Үлетпүр шөлдериниң тудукчуларының 2016 чылда чарлаттынар конкурузунга киржиринче инвесторларны чалап тур мен. 

 Бо чылдың июль 1-ден эгелеп «Лунсин» КХН ол даңзыже кирген. Бодунуң талазындан компанияның удуртулгазы камнаттынган 25 млн. рубльди орук четкилерин хөгжүдеринге дуза кылдыр Тыва Республиканың Орук фондузунче шилчидерин аазаан. 2016 чылда чиигелде 38 млн. рубль чедер, ону «Тыва Республикада ушу школазы» объектиниң төлевилел-смета документилерин күүседир кылдыр Орук фондузунче шилчидери көрдүнген. «Лунсин» КХН компанияның чиңгине директору Цю Линь сөзүнге ээ болур деп идегеп турар бис.

  «Межегейуголь» компания келир чылдың эгезинде хөмүр-даш шахтазын ажыглалче киирер. Хөмүр-даш курлавырын шиңгээдип алыры бистиң рес­публикага кайы хире ужур-дузалыы кижи бүрүзүнге билдингир. Бүдүрүлгени регионнуң инвестиция төлевилелдериниң даңзызынче киирер болгаш 2016 чылдың январь 1-ден эгелеп онза чугула ужур-дузалыг төлевилел деп эрге-байдалды аңаа тыпсыр дугайында чагыгны инвестор киирген. Экономика чөвүлелиниң хүндүлүг кежигүннери, чаа инвестиция компаниязын деткиир бис бе? 

 2016 чылда ол компанияның үндүрүг талазы-биле чиигелделерин санаарга, 125 млн. рубль чеде бээр. Ол акшаның 80 хуузун (100 млн. рубльди) Элегес-Аксы—Кочетов аразында орук участогун чаартып кылырынче болгаш Дүрген суурга 160 оруннуг уруглар садының тудуун эгелээринче шилчидерин саналдап турар бис.

 Бизнес-биле кады ажылдаарга, кайы хире ажыктыгыл дээрзин бо чижектер тодаргай көргүзүп турар. Бодувустуң талавыстан күрүне эрге-чагырга органнарынга инвесторларның бүзүрелиниң деңнелин бедидер талазы-биле ажылды чорударывыс эргежок чугула. Республиканың экономиказынга инвестицияларның ажыктыг болгаш идегелдиг чоруун инвесторга бадыткаары кайы хире чугулал дээрзин ханы бодаар ужурлуг бис. Бизнеске административтиг шаптараазыннарны тургуспазын, узамдыктырып турбайн, документилерни бирги ээлчегде сайгарарын силерден дилеп тур мен. 

 Чөвүлел хуралдың хүндүлүг киржикчилери!

  Кризистиң болуушкуннарының дугайын чугаалап, байдалды нарыыдадыр күзелим чок. Ынчалза-даа илдең чүве илдең болгай. Чуртта социал-экономиктиг байдал бөдүүн эвес. Федералдыг бюджетти чаңгыс чылга тургускан. Бюджеттиң ниити байдалы, макроэкономиктиг болгаш даштыкы политиктиг негелделер аажок дүшкүүрлүг, олар хостуг хөделир арга бербейн турар. Ындыг кызыгаарлаашкыннар турда, бюджет акша-хөреңгизин билдилиг болгаш ажыктыг ажыг­лаарын, бюджеттен дашкаар инвестицияларны хаара тудар болгаш ажыл-херекчи чорукка идиг бээр талазы-биле күжениишкиннерни үндүрери эргежок чугула болуп турар. 

 Күрүнениң инвесторларга хамаарылгазының кол көргүзүү үндүрүг политиказы дээрзи билдингир. Даштыкы багай экономиктиг салдар байдалдарында Федералдыг Чазак шиитпирлиг базымнарны кылып эгелээн. Ыраккы Чөөн чүкте болгаш Сибирьниң чамдык регионнарында, ында Тыва база кирип турар, бойдустуң байлааның курлавырларын шиңгээдип алыр компанияларга үндүрүг чапсарын көргүзүп эгелээн. Бистиң республикада «Лунсин» чиигелде ап турар дээрзин чугаалаан мен, «Межегейуголь» 2016 чылда регионнуң өнчү үндүрүүнге чиигелдени үш чыл дургузунда алыр.

  Эгелеп чоруур бизнесменнерге ийи чылдың үндүрүг чапсарын Федералдыг үндүрүг эгелээшкиннеринге дүүштүр чарлаар эргени ажыглаан бис. 2015 чылдың январь 1-ден эгелеп бодунуң ажыл-чорудулгазын бүдүрүлге, социал болгаш эртем адырларында боттандырып турар хуу сайгарлыкчыларга тик ставканы үндүрүг онаалдазының бөдүүнчүткен системазынга киирген бис. 

 Ажыл-чорудулганың хевирлериниң даңзызы база калбарган, сайгарлыкчы үндүрүг онаалдазының патент системазынче шилчип ап болур. Ол даңзы бистиң «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилеливисче угланган. Ол дээрге мал согар, ону өскээр чедирер болгаш кадарар, алгы болгаш оон кылыглар бүдүрер, сүт продукциязын, хлеб-булочка кылыгларын бүдүрер, балык ажылы, чайгаар үнген үнүштер болбаазырадыр, бок арыглаар болгаш ажыл-чорудулганың өске-даа хевирлери-дир. Ниитизи-биле патент 59 хевирлиг.

 Патент системазының бүгү орулгалары тус чер бюджеттеринге баар дээрзин база катап демдеглексеп тур мен. Кижилерниң боттарының ажылга тургустунуп алыр чоруу республиканың экономиказынга ажыктыг болзун дээш хамыктың мурнунда тус чер бот-башкарылга органнары сонуургалдыг болур ужурлуг. База бир аргаже муниципалитеттерде коллегаларымның кичээнгейин угландырып тур мен. Ап болур орулга үндүрүүнге эвээжеткен ставканы киирер, ону ийи катап (15-тен 7,5 хуу чедир) кызырар арга силерде бар. Хары угда кайын болур, чүгле ажыл-чорудулганың чамдык хевирлеринге.

  Бо дээрге бөдүүн чүүл-дүр. Девискээрни сайзырадыры-биле мурнады шиитпирлээр айтырыгларны тодарадыр болгаш ол угланыышкыннарның ставказын кызырыптар. Сайгарлыкчы кижилер аңаа дораан баар. 2016 чылдың январь 1-ден эгелеп муниципалдыг 4 тургузуг: Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Тере-Хөл болгаш Бай-Тайга кожууннар чиигелделерни ажыг­лап эгелээрин планнап турар. Ажыл-чорудулганың транспорт болгаш гостиница ачы-дузазы, ниитиниң чемненилгези дээн ышкаш хевирлеринге эвээжеткен ставкаларны бадылаарын Төлээлекчилер хуралдарынга саналдаан. 

  Республика бюджединиң чамдык чидириглерин, биле тура, болдуруп турар бис, киирген үндүрүг чиигелделериниң түңнелинде 3 миллион ажыг рубльди чедир албайн баар бис. Ажыл чок чорукту кызырар, социал деткимчени алыр, кижилерге акша-хөреңгини ажылдап алыр болгаш күрүне деткимчезинге идегээр арганы берзин деп турар бис. Өске талада, үндүрүгнү чашканнавайн турар бис, бюджедивис дотациялыг болгай. Чоорту хөделир, алдынган түңнелдерни сайгарар болгаш үндүрүгге хамаарыштыр кылган ажылдарывысты хынамчалыг көөр деп турар бис. Ниити сорулга—боттарывыстың чаңгыс чер-чурттугларывысты бүгү тала-биле деткиири. Чүгле боттары ажылдаар болгаш бодунуң херээн хөгжүдүп алыр күзелдиг кижилерни. 

 Бо чылдың апрельде респуб­ликаның Чазаа 2030 чылга чедир Тыва Республиканың үлетпүрүнүң концепциязын бадылаан. 

 Делегейниң «Сочи-2015» инвестиция шуулганынга үлетпүр политиказынга болгаш садыг ажыл-чорудулгага кады ажылдажылга дугайында Россияның Үлетпүр-садыг яамызы-биле дугуржулга чарган бис. 

 Үлетпүр-садыг яамызы-биле кады күүседир төлевилелдерниң үлетпүр ажыл-чорудулгазынга деткимче көргүзеринче угланган хемчеглерин эрттирер сорулга-биле мурнады шиитпирлээр дыка хөй айтырыгларны киирген үлетпүрнү сайзырадырының программазын ажылдап кылырын ТР-ниң Экономика яамызынга дагзып тур мен. 

 Үлетпүр парыгын тургузары. Бистиң регионнуң экономиказының тургузуунда болбаазырадылга үлетпүрүнүң үлүү улуг эвес — 12 хуу дээрзи чажыт эвес. Ооң чартыындан хөй кезии аъш-чем продуктуларының бүдүрүлгези, республиканың чиг эт баазазы байлак болза-даа, ханы болбаазыраткан үлетпүр барааннарының бүдүрүлгези улуг эвес. Ол сорулганы күүседири-биле чурттуң регионнары инвесторларга, бүдүрүлге объектилерин тургуссун дээш, чер участоктарын белен инфраструктура-биле кады үлетпүр парктары хевирлиг белеткеп турар. Амгы үеде ТР-ниң Дээди Хуралы (парламентизи) ТР-ниң «Тыва Республикада индустриалдыг (үлетпүр) парктарының дугайында» хоойлуну хүлээп алган. 

 Үлетпүр парктарын тургузарының төлевилелдерин күүседири-биле федералдыг акша-хөреңгини хаара тударының аргазы бар. Бюджет чедишпес-даа болза, үлетпүр парыгын тургузарының дуга­йында принципиалдыг шиитпирни хүлээп алган бис. Бо чылын төлевилел-смета документациязын белеткээринге болгаш электри энергиязы-биле хандырарынга 6 миллион рубльди тускайлаан. 2016 чылда Россияның Экономиктиг сайзырал яамызының үлетпүр парктарын шилиириниң конкурузунга Тыва Республиканың киржилгезин хандырары-биле эргежок чугула бөлүк документилерни Инвестицияларны хаара тудар болгаш камгалаар агентилел-биле кады белеткээрин Экономика яамызынга болгаш Саң-хөө яамызынга дагзып турар. 

 Белеткеттинген үлетпүр шөлдеринге 100 миллион рубль ажыг инвестиция акша-хөреңгизин (салдынган рубль бүрүзүнге 19 рубльди алыр кылдыр санааны-биле) хаара тударынга идегеп турар бис. Ол ышкаш үлетпүр парктарын сайзырадырынга 100 миллион рубльден эвээш эвес субсидияларны алыр бис. Үлетпүр шөлдериниң тудукчуларының 2016 чылда чарлаттынар конкурузунга киржиринче инвесторларны чалап тур мен. 

 Чиик үлетпүрнүң сайзыралы. Тыва Республиканың девискээринде чиик үлетпүр адырында сайгарлыкчы чоруктуң 192 субъектилери даңзылаттынган. Чиик үлетпүр адырының төлээлерин каттыштырар сорулга-биле 2015 чылдың майда Тыва Республиканың Дизайнерлериниң болгаш даа­раныкчыларының эвилели тургустунган.

 Республикада пөс-таавы болгаш дааранылга кылыгларының улуг бүдүрүлгелери чок, ынчалза-даа биче бизнес катты­жыышкынының күсели-биле 56 муң өөреникчини школа формазы-биле хандырып болур. Амгы үеде белен школа формазының 90 хуузун республикадан даш­каар садып ап турар.

  Амгы үеде кондитер фабриказының баазазынга дааранылга бүдүрүлгезин тургузарының айтырыын чугаалажып турар. ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем, ТР-ниң Экономика яамыларындан бо угланыышкын талазы-биле ажылды идепкейжидерин дилээр-дир мен.

 Тываның ыяш болбаазырадыкчыларының каттыжыышкынын тургузар. Рес­публика девискээринде 307 сайгарлыкчы ыяш белеткээр болгаш ыяш дилдирер ажылда хаара туттунган деп демдеглеттинген. Оларның бүдүргени тудуг ыяжының 66 муң куб метр хемчээлдиин чурттакчы чоннуң хереглелинге ажыглап турар, а бедик шынарлыг, чижилгеге киржир аргалыг продукция чок болуп турар. 

 Амгы үеде Тес-Хем кожуун чагыргазының деткимчези-биле Шуурмакка турган арга-ыяш пунктузунуң баазазынга ыяш болбаазырадыр бүдүрүлгени катап ажылдадып эгелээр талазы-биле төлевилелди боттандырары көрдүнүп турар. Ынчан шынарлыг тудуг материалдарын бүдүрүп эгелээр болгаш, ону Моолдуң Увс болгаш Завхан аймактарынче үндүр сөөртүп турар апаар. ТР-ниң даштыкы экономиктиг харылзаалар талазы-биле агентилелинге федералдыг структураларны киириштирип тургаш, даштыкы рынокче тудуг материалдарын болгаш дилдирген ыяшты садып киирери-биле Цаган-Тологой болгаш Хандагайтының эрттирилге пунктуларын федералдыг даңзыже киирериниң дугайында айтырыгны төндүр шиитпирлээрин дагзып тур мен. 

 Чамдык категорияның хамаатыларынга чурттаар оран-сава тудуп алырынга дуза кадары-биле чиик өртектиг ыяшты аңгылаар. 2009 чылда ону 2090 кижи чиик өртекке алган. Ооң-биле чергелештир ТР-ниң Арга-арыг ажыл-агыйының талазы-биле күрүне комитединге арга-арыгны өрттен камгалаар, кам-хайыра чок кезип, төтчеглээрин болдурбазынга болгаш ыяш алырының чурумунга хамаарыштыр чурттакчы чон ортузунга болгаш сайгарлыкчыларга Арга-арыг кодекизинде киирген өскерилгелерни чедир тайылбырлаарын дагзып тур мен.

  «Тыва даг-дүгү» комбинадының ажыл-чорудулгазын катап эгелээри. 2015 чылдың октябрьдан эгелеп «Сибирские минералы» ААН-ден «Тыва даг-дүгү» бүдүрүлгезин садып алган Санкт-Петербургтуң AlbaCapital кампаниязы ооң чаа ээзи апарганын билир силер. Келир чылдың марттан кампания даг-дүгүнүң бүдүрүлгезин эгелээр болгаш даг-дүгү болбаазырадылгазының хемчээлин айда 2 муң тонна чедирер сорулгалыг. Амгы үеде кампания бүдүрүлгениң инфраструктуразын катап тургузуп турар: технологтуг дериг-херекселдерниң септелгезин чорудуп, ажылчыннарга ажылдаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузуп, ажылдап шыдаар коллективти тус черниң специалистеринден хевирлеп турар. 

  ТР-ниң Экономика яамызы болгаш Ак-Довурак хоорай чагыргазы «Тыва даг-дүгү» ажык акционерлиг ниитилел-биле кады демнежилге болгаш социал-экономиктиг кады ажылдажылга дугайында чөпшээрежилгени чарары чугула. 

 Чаа инвесторнуң акша-хөреңгизин комбинатты катап тургузарынче мөөңнээри-биле Ак-Довурак хоорай чагыргазынга болгаш хоорайның Төлээлекчилер хуралынга ооң мурнунда турган инвесторларга көрдүнген чер дээш үндүрүгнүң болгаш чер учас­токтарын хөлезилээни дээш төлевирниң саналгаларынга ставкаларның коэффициентилерин чиигедириниң аргазын көөрүн сүмелеп тур мен. Чижээлээрге, баштайгы ийи чылда инвестиция төлевилелиниң боттаныышкыны дээш төлевирлерниң чүгле 10 хуузун төлээр, а 3,4 дугаар чылдарында – чартыын. А 5 чыл эрткен соонда, инвестор үндүрүглерин болгаш хөлези дээш төлевирлерин долу хемчээли-биле төлээр.

  «Дус-Даг» дус тывыжының ажылын катап тургузары. Чурттакчы чоннуң болгаш көдээ ажыл-агыйның хереглелинге чылдың-на 6 муң тонна дус херек. Амгы үеде бүдүрүлгениң хуу ээзин солуурунуң юридиктиг айтырыгларын шиитпирлеп, дус казарынга чугула чарыгдал материалдарын, даш дусту чемге ажыглаар болгаш техниктиг дус кылдыр болбаазырадырынга херек чаа дериг-херекселдерни тывар дээш, немелде инвестицияларын хаара тудуп турар. 

 ТР-ниң Экономика яамызынга болгаш ТР-ниң Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызынга эргилдеде орулганы долдурар сорулга-биле компания-биле кады «Дус-Даг» дус тывыжының даш дузун болбаазырадырын боттандырарының программазын ажылдап кылырын дагзып тур мен. 

 Хемчеглерниң үшкү комплекизи – социал адырга күрүне — хуу кады ажылдажылганы сайзырадыры. 

 Бюджеттиң шаа-биле социал инфраструктураны сайзырадырының бир кол аргазы күрүне — хуу кады ажылдажылганың механизмнерин ажыглаары деп санап турар бис. Бо ажыл-чорудулганы уламчылаары чугула. Амдыызында ол талазы-биле арга-дуржулгавыс эвээш. Ынчалдыр 2011 чылда «Водный мир» ААН Кызыл хоорайның Бай-Хаакская кудумчузунга 280 олуттуг уруглар садын тудуп алырынга чылда 9,5 хуунуң 33,0 млн. рубль хемчээлдиг күрүне магадылалын алган.Тудуг ажыглалга кирген. 

 2015 чылда ТР-ниң Тудуг яамызы биле «Бенконс» ААН 160 болгаш 280 олуттуг ийи уруглар садын тударын планнаан социал-экономиктиг кады ажылдажылга дугайында чөпшээрежилгени чарган. 200 млн. ажыг рубльди хуу инвесторлардан киирери планнаттынган. «Бенконс» компания бо ийи уруглар садын ажыглалга киирген соонда, олар школа назы четпээн 440 уругларны хүлээп алыр аргалыг болур. 

 Бойдустуң тураскаалдыг чери – Дус-Хөл хөлдүң девискээринде хуу болгаш юридиктиг 27 чер ажыглакчылары бар. Пансионат оран-саваларының хөй кезии ведомстволарга хамааржыр болгаш, кол фондунуң эргижирээни 70-80 хуу. Таңды кожуун чагыргазынга хамааржыр Дус-Хөл хөлдүң девискээринде чер участоктары көдээ ажыл-агыйынга ажыглаар черлер болур. Чаңгыс аай архитектурлуг-композициялыг Турисчи комплексти тудары-биле күрүне-хуу эштежилге байдалынга чаңгыс аай террриториялар өнчүзүнче черлерни шилчидер ажылдарны Тыва Республиканың Инвестицияны хаара тудар болгаш камгалаар агентилели кылып эгелээр херек. Бюджеттен дашкаар инвестицияның маңаа хемчээли 1,3 миллиард рубль хире. 

  Экономиктиг байдал экижий бээрин манап болур-ла, ынчалза-даа күрүне-хуу эштежилге механизми-биле социал айтырыгларны бөгүн-даа шиитпирлеп болур. Ооң-биле холбаштыр күрүне-хуу эштежилге байдалынга төлевилелдерни боттандырарының болгаш бистиң байдалывыска ону ажыглаарының талазы-биле арга-дуржулгаларны Өөредилге болгаш эртем яамызы, Кадык камгалал яамызы болгаш Инвестицияны хаара тудар болгаш камгалаар агентилели өөренип көөрүн даастым. Маңаа муниципалитеттерниң сонуургалы чугула. 

 Дөрткү комплекстиг хемчеглер – республиканың территориязынга кластер хөгжүлдезиниң төлевилелдеринче инвестицияны хаара тударынга немелде деткимчелерни тодарадыр талазы-биле муниципалдыг тургузугларның болгаш республика чазааның кады ажылдажылгазы чугула. Чиг эт белеткелинден эгелээш белен продукцияны транспорт-биле дажып, саарарынга чедир, бүдүрүлге чорудуунга чурттакчы чонну хөйү-биле хаара тудар өзүлдениң төптери херек. 

 Хуу инвестор, муниципалитет болгаш регион эрге-чагыргазы-биле демниг ажылдың чижектери бар. Бо чылын Кызыл кожууннуң девискээринде эът болбаазырадыр улуг цехти тургузар талазы-биле төлевилел ындыг арга-биле эгелээн. Кожууннуң аңгылааны чер участогунда хуу сайгарлыкчы Чечена Оюн 102 млн. рубль өртектиг болбаазырадылга бүдүрүлгезин тудуп эгелээн. Ынаар күрүнеден субсидия кылдыр 28 млн. рубльди киириштирип турар, а артканы – хуу салыышкын. 

  Бии-Хем кожуунда сыын ажыл-агыйының баазазында күрүне-хуу эштежилге байдалы-биле амгы үениң рекрация-кадыкшылга баазазы туттунуп турар, ынаар күрүне биле хуу партнер бүгү харыысалга болгаш болгу дег чүүлдерни кады үлешпишаан, 50 хуу инвестиция салыышкынын киириштирген.

  «Туранское» КХН-ниң баазазынга үрезин ажыл-агыйын тургузар төлевилелче күрүне 20 млн. рубльди киирип турар болза, хуу бүдүрүлге амгы үеде бар материал-техниктиг баазазын ажыглап, ажылдаар болганы - бизнес биле эрге-чагырганың бүгү деңнелиниң демниг ажылының база бир чижээ-дир. 

  Ындыг арга-хевирни уламчылап, көвүдедип, калбартыры чугула. Инвесторну дилээри-биле чүгле республика иштинге кызыгаарлаттынган ажыы чок. Бедик деңнелде белен инвестиция шөлдеринче хостуг эт-хөреңгини болгаш черлерни шилчидер ужурлуг бис. Инвестор бар, бистиң инвестиция төлевилелдеривистиң садыглажыр хевиринче сагыш салыры чугула. Кожууннарның инвестиция саналдары анаа-ла эки күзээшкиннер болуп, шөлчүгештерниң белениниң кудуку деңнели, чамдыктарда шуут белен эвези, боттуг инвесторга шилилге кылырынга бергедэшкинниг дээрзи чажыт эвес. 

 Инвестицияны хаара тудар талазы-биле муниципалитеттерде байдал сөөлгү ийи чылда элээн өскерилген, шупту хоорайларда болгаш кожууннарда ажыл дээш харыысалгалыг кижилерни быжыглаан, инвестиция байдалын экижидер талазы-биле программаларны бадылаан, төлевилелдерни тургускан. Саазын кырында илеткел барын демдеглеп каайн. А херек кырында – инвестиция комиссиялары чамдык черлерде ажылдавайн турар, программаларның боттанылгазы багай, муниципалдыг инвестиция паспортунда төлевилелдерниң боттанылгазы эгелээн дугайында чамдык муниципалиттер ам бо дораан чугаалап шыдавас. 

  Күүсекчи эрге-чагырга органнарының мурнунда боттарының адырында инвестиция төлевилелдерин хевирлеп, ону боттандырар талазы-биле даалганы бергенимни сагындырайн. Яамы бүрүзү 2-3 төлевилелди киирер ужурлуг. Ынчангаш муниципалдыг эрге-чагырга-биле идепкейлиг ажылдаар. 

 Бир чижекти чугаалаайн. Сүт-Хөл кожууннуң депутаттары-биле чоокта чаа ужураштым. Ишкин суурга школа тудуунуң дугайында шагда-ла тургустунуп келген айтырыгны чугааладылар. Кожууннуң соңгукчулары эрге-чагыргага ындыг чагыгны элээн каш чылдар буругаар киирген, ол өре күүсеттинмээн. 

  Кожуун чагыргазы чазакче чагааны чорудуп-ла турар, а Өөредилге яамызы бюджетте акша чок деп сылдаглап каар. Ажылдың ындыг арга-хевирин ам соксадыр херек. Хуу инвесторларны хаара тудуп, төлевилелди башкарары-биле чогуур деңнелче үнер. Өөредилге яамызы уруглар сады-школа өөредилге комплекизиниң тудуунга төлевилел даалгазын тургузар, тус чер чагыргазы – тудуг турар черниң шөлүн белеткеп, электроэнергия болгаш суг хандырылгазынга технологтуг коштунулганы хандырар ужурлуг. Ынчангаш белен документилери-биле чогумчалыг инвесторже үнер. Ындыг таварылгада республика эрге-чагыргазы бодунуң талазындан чээлиге бюджет магадылалын бээринге база кады акшаландырыышкынны хандырарынга белен.

 Инвестиция төлевилелдеринге чөпшээрешкен ажылдың шак-ла ындыг чорудуу кандыг-даа адырга эң-не үре-түңнелдиг. 2016 чылда инвестиция төлевилелдерин хевирлеп эгелээр кылдыр бүгү-ле адырлар ведомстволарынга онаалданы бердим. Экономика яамызы – боттаныышкынның түңнелдери дээш адырлар аайы-биле яамылар болгаш ведомстволарның ажыл-чорудулгазынга үнелелдиң тускай көргүзүглерин киирер.

 Хүндүлүг эштер! Бөгүн бистиң мурнувуста кандыг сорулгалар туруп турарын тода билир ужурлуг бис. Бистер шупту, чаңгыс команда-биле кады бюджет акша-хөреңгизинге улуг дыка идегевейн, экономиканың ам-даа өзүлдезин хандырар ужурлуг бис. Ынчангаш чүнүң-даа мурнунда, инвестиция инфраструктуразын тургузуп, инвестиция төлевилелин боттандырарынга таарымчалыг хостуг черлер участоктарының баазазын доктаамал чаартыр херек. Баштайгы базымнарны кылдывыс. Хөгжүлдениң тодаргай чүүлдерин тургустувус – республикада Инвестицияны хаара тудар болгаш камгалаар агентилел ажылдап турар, ТР-ниң Садыг-үлетпүр палатазының составы чаартынган, сайгарлыкчыларны камгааларының бүрүн эргелиг институду тургустунган. Бистиң республикавыс Россияның сонуурганчыг регионнарының бирээзи апаарының бүгү-ле аргалары бар. Кол чүве - бодунуң территорияларының болгаш республиканың хөгжүлдезинге ол аргаларны дээштиг ажыглаар. 

 Муниципалдарга чугааларым болза, «муниципалитетте инвесторнуң шагын» доктаамал эрттирип, төлевилелдерни боттандырып турар компанияларның айтырыгларын кичээнгейге доктаамал тудуп, чаа инвестиция төлевилелдериниң таныштырылгазын чорудуп, ону моон соңгаар канчаар боттандырарын дораан тодарадырын дилээр-дир мен.

 Силерниң территорияңарже инвесторнуң кирери, чүгле Силерден хамааржыр, хүндүлүг эштер. 

  2016 чылда тус чер эрге-чагыргаларының дээштиг ажылының кол көргүзүү - тодаргай төлевилелдерниң бары база хаара туттунган инвестицияларның хемчээли, ооң өзүлдезиниң темпизи болур. Бодуңарның территорияңарже чаа инвесторларны хаара тудуп тура, хамаатыларның чаагай чоруун экижидип, чаа ажылчын олуттарны тургузуп, ажыл төлевириниң деңнелин бедидер силер. 

  Республиканың удуртулгазы инвесторлар-биле чугаада ажык болганда, адырлар сайыттары боттары инвесторлар-биле ужуражып, мурнады боттандырар төлевилелдерниң күүселдезин бодунуң хыналдазынга алган турар ужурлуг деп санаар мен. 

  Төнчүзүнде Айыткалдың кол сорулгазы – инвестиция байдалын экижидеринче база катап эглип көрейн. Республикага дээштиг экономиктиг өзүлдени болгаш амыдырал-чуртталганың шынарын бедидер айтырыгны, республиканың чурттакчылары боттарынга хамааржыр кылдыр хүлээп алыр болза, ынчан чедиишкинни албан чедип алыр бис.

  Бистиң республикавыс, ооң чечектелиишкини – бистерни шуптувусту каттыштырган бүгү чоннуң херээ-дир. Кичээнгейиңер дээш четтирдим!