Тыва: «Чаа сорук» төлевилелдиң шупту киржикчилери чаа амыдыралче чүткүдүп турар

Республиканың Адалар чөвүлелиниң даргазы Хонук-оол Монгуштуң даргалаашкыны-биле төлевилелдиң киржикчилери, республика чазааның кежиүгүннери, адалар чөвүлелиниң активи Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киржикчилери-биле чугааны чоруткан.

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол “төгерик столдуң” түңнелдерин социал четкиде бодунуң бижидип алыкчыларынга дыңнаткан: 

«Кажан-бир шагда частырыг кылган кижини кижи кылып ап болурунга бүзүрээр мен. Ону чүгле сөстер-биле эвес, а боттуг херектер-биле чедип алыр апаар. «Чаа сорук» төлевилел - ооң сурукчузу. Белен арат ажыл-агыйын ол кижиге дамчыдып берип турар бис. Ол кижиден негелде чаңгыс – шынчы ажылың-биле акшаны ажылдап өөренип ал деп. Оон өске арга чок. Төлевилел киржикчизи кижи ол негелдени күүседир дизе, ал-бодун, бодалдарын, амыдыралын эки талаже өскертир ужурлуг. Төлевилелдиң бо талазында чылдактар эвээш-ле боор. 

Төлевилелде 2020 чылда киржип эгелээн 69 кижиниң (67-зи - эр, 2-зи - херээжен) республикадан ажыл-агыйны алган соонда, ийи кижи хоойлу-биле чөрүлдешкен. Сөс чокка-ла, төлевилелден үндүрген бис. Бисти мегелээр бодалдыг кижилер тыпты берзе, база-ла ынчаар бис. Бистиң бүзүреливис дээрге, олуруп чораан кижилерге алдар болгаш мактал эвес-тир. Төлептиг хамааты апаарынга бистиң негелдевис, эр көрүжүвүс-түр. Төлевилелдиң эгелекчизи кижи болганымда, өг-бүлелерниң адалары республиканың бүзүрелин карак ажыттаан ажыы чок. 

Республиканың Адалар чөвүлелиниң даргазы Хонук-оол Доржуевич Монгуш баштаан хоочуннарывыс база узун назылыг кижилеривис «чаа сорукчуларывыстың» хөй кезии чаа амыдыралче бар-ла күжү-биле чүткүдүп турарын демдеглээн. Эки талаже көзүлдүр өскерилген кижилер база бар деп турар. Чижээ, 27 кижи бадыланчып, өг-бүлезиниң баштыңнары апаргылаан. Чүгле өөнүң ишти база ажы-төлү дээш чүгле боттарынга эвес, а күрүнениң база ниитилелдиң мурнунга бүрүн харыысалганы алганы болур. 

«Чаа сорук» төлевилелдиң боттанылгазынга киржип, тайылбырларны кылып, бодунуң идеологиязын чорудуп турары дээш, Адалар чөвүлелинге четтирдивис. Кем-херек үүлгедиишкинин эвээжедип, өг-бүле шынчы, төлептиг ажылдап чорзун дээн сорулга-биле, арат ажыл-агыйларын тургузарда чүнү канчаарын чыл бурунгаар чугаалажып эгелээн бис. 

Бо чылын ооң мурнунда олуруп чораан кижилерниң талазындан кем-херек үүлгедири 9,6 хуу кызырылган. Тос айлар иштинде аар болгаш онза аар кем херектер 9, 2 хуу, өлүрүүшкүннер саны 10,1 %, бажың оорлаары 21,6 %, мал оору 14,0%, өскениң өнчүзүн оорлаары 17,6% эвээжээн. Оожум-даа болза, бурунгаар базым бар». 

Төлевилел негелдези-биле киржикчилер 200 баш хойну алгаш, ийи чыл болгаш, алган малының бажын төлевилелдиң дараазында киржикчизинге дамчыткаш, артыкшылдыын бодунга арттырар. «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилели-биле дөмей. 

Кожуун деңнелдиг комиссиялар төлевилелге киржир кылдыр 122 кордакчыны деткээн, шилилде соонда төлевилелде 69 кижи арткан – 67 эр, 2 – херээжен. Киржикчилерниң өг-бүлезинде 187 ажы-төл бар: оларның 12-зи студентилер (ВУЗ-4; ССУЗ-8); 104-ү - өөреникчилер; 38-и – садик уруглары; 33-ү – кайда-даа хаара туттунмаан. 69 киржикчиниң – 5-и ажылдыг болза; 64-ү – ажылдавай турар. Төлевилел киржикчилериниң өөнүң иштиниң 31-и – албан езузу-биле ажылдап турар, 37-зи ажыл чок (8-зи – ажылга хаара тудар төптерде бүрүткеткен). 

Тайылбыр: Төлевилелге 45 хар чедир назылыг, хосталгазын казыттырып шииттирип чораан, 18 хар чедир назылыг ажы-төлдүг, өг-бүлелер киржир. 

Төлевилел боттанылгазынче – 79,35 млн. рубльди тускайлаан, ооң 24,15 млн. рублин – малчын турлаг тударынче, 55,2 млн. рублин – мал садарынче (бир киржикчиге - 1,15 млн. руб., ооң иштинде мал садарынга – 0,8 млн. руб., кыштаг тударынга – 0,35 млн. руб.).

Республика төлевилелди үдээр хүлээлгени бодунга алган. Мергежилдиг специалистер эгелеп чоруур араттарга малды тарыыры, боозадыры дээн ышкаш, өске-даа ачы-дузаларны көргүзүп турар. Ол ышкаш өг-бүлелерни база хайгааралда алган. 

Төлевилелди боттандырып тура, дараазында хемчеглерни кылган. Социал керээлерни чарып, 340 баш бода, 10400 баш шээр малды дамчыткан. ТКУ-га база Тываның көдээ ажыл-агый техникумунга кыска хуусаалыг курстарны эрттирген. Аңаа 24 киржикчи, азы шупту киржикчилерниң 34,8 хуузу (планда 22,8 хуу) өөренген. 

Мал чеминиң белеткелиниң чымыштыг үезинде 45 киржикчи (Бай-Тайга – шупту 4, Барыын-Хемчик – шупту 7, Каа-Хем – шупту 3, Мөңгүн-Тайга – шупту 2, Өвүр – шупту 6, Тере-Хөл – шупту 3, Тожу –1, Чеди-Хөл – шупту 3, Сүт-Хөл – 4 кижиниң 3-жү, Кызыл – 3 кижиниң 1, Бии-Хем – 3 кижиниң 1, Улуг-Хем – 6 кижиниң 4, Чөөн-Хемчик – 7 из 8 кижиниң 7-зи) өөредилге курстарын эртпээн. 

69 малчын турлагларны туткан. 2020-2021 чылдың кыштаглаашкынынга 1268 тонна сигенни (планда 623 тонна) белеткеп, планын 203 хуу ажыр күүсеткен. 

“Кадыкшылдың оруу” губернатор төлевилели-биле 138 кижини шинчиир тургаш, 17 кижиге (12 хуу) эмчи шинчилгезин чоруткан. 

ТР-ниң Хөй-ниитиниң айыыл чок чорук яамызы биле Тыва Республиканың Адалар чөвүлели (Монгуш Х.Д.) каттыжып алгаш, төлевилелдиң негелделерин сагып турарынга хөй-ниитиниң контролюн чорудуп, криминалитеттен камгалаары-биле 6 үнүүшкүннү (Улуг-Хем, Бии-Хем, Тес-Хем, Кызыл, Таңды (2 катап) кожууннарже) кылган. 

Экономиктиг ажыы. «Чаа Сорук» губернатор төлевилелиниң эге чадазында арат ажыл-агыйлары кылдыр үндүрүг органынга бүрүткел негеттинмес. Ындыг болзажок, социал керээ негелдези езугаар, киржикчилер-биле керээни чарган соонда 22 ай эрткенде ындыг бүрүткелди кылдыртыры албан. Элээн каш хууда дузалал база арат-тараачын ажыл-агыйлары каттышкаш, көдээ ажыл-агый хереглел кооперативин тургузуп, «Агростартап» программага киржири эптиг. 

Төлевилелди 2 чыл иштинде боттандыргаш, шээр мал алган өг-бүле бүрүзү малының баш санын 170 башка көвүдедир, 4,6 муң рубль акшага 766 кг дүктү кыргып алыр (рынокта ортумак өртээ – 1 кг-де 6 рубль); 560,0 муң рубльге 3, 5 муң тонна эътти бүдүрер (регионда 1 баш аныяк малдың өртээ 4 000 руб.). 

Бода мал алган араттарның малының бажы 30 чеде бээр, 877 муң рубльга 35 тонна сүттү саап алыр (регионнуң рыногунда ортумак өртээ – 1 литрде 25 рубль); 270 муң рубльга 1,35 тонна эътти бүдүрер (регион рыногунда ортумак өртээ – 1 башта 30000 рубль). 

Төлевилел киржикчилери кажаа-хораа тудар ыяшты ырак, чедери берге черлерден транспорт-биле эккеп алыры улуг айытырыг болганын чугаалаан. Мөңгүн-Тайга кожуунда арга-арыг чок. Шлакоблок дээн ышкаш тудуг материалдары-биле ол айтырыгны шиитпирлеп болур. 

Төлевилел күүселдезин экижидер дараазында саналдар кирген. Төлевилел киржикчилерин 100 хуу өөредилгеже, эмчи шинчилгезинче хаара тудар. Киржикчилерниң күзелин, тус черниң агаар-бойдузун көрүп, муниципалдыг тургузугнуң сүмелээни-биле кандыг малды үлээрин өөренип көөр. Малчын турлагларны тударынга өске материалдарны ажыглаарын сүмелээн. 

Чөвүлел хуралдың кол аалчылары «Чаа сорук» төлевилелиниң киржикчилери Бай-Тайганың Кызыл-Дагдан Аңнаар-оол Аптыы, Бии-Хемниң Аржаан сумузундан Буян Адышаа боттарының ажыл-агыйын таныштыргаш, Тываның Чазаанга өөрүп четтиргенин илереткеннер. Хуралга кожууннарның төлээлери онлайн илеткелдерни база кылган. Ылаңгыя Барыын-Хемчиктиң Барлык сумузундан Эрес Кууларның илеткели дыка чедингир болган. Ооң ажыл-агыйынга хоочуннар арга-сүмези-биле улуг деткимчени көргүзүп турарын ол демдеглээн. «Силерниң сеткилиңерни хомудатпас мен. Ийи чыл болгаш 200 малды хүлээткеш, улаштыр муңчу малчыннар санынче кирер мен» - деп ол чугаалаан. 

Чингис Оюн, Таңды кожуунда “Чаа сорук” төлевилелдиң киржикчизи: - Бисти деткээн төлевилел деп билип тур мен. Бистер ышкаш частырыг кылган кижилерни Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң деткээни төлевилел деп билип тур мен. Ол төлевилел шупту базымнарын кылып эгелеп каан чорду. Үш ажы-төлдүг бис. Удавас дөрт дугаары төрүттүнер. Дөргүл-төрелдерим, өөм ээзиниң база бодумнуң улустарывыс, шупту дузалажып турлар. Частырыг кылган бис ышкаш оолдарны өг-бүлезин азырап, ада-хиндиктиг болзун дээш, өрү тырттып эгелеп каан кончуг херек төлевилел. Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевичиге четтиргенивисти илередир-дир мен. 

Аңнаар-оол Аптыы, Бай-Тайга кожуунда “Чаа сорук” төлевилелдиң киржикчизи: - Дыка-ла эки төлевилел. Бистиң артывыста кел чыдар оолдарга малывысты хүлээдип, оруувус уламчылай бээр. Батзориг Севилбаа, Эрзин кожуунда “Чаа сорук” төлевилелдиң киржикчизи: - Ийи оолдуг, бис кыстыг мен. Мал-маганга черле хөлчок чораан кижи мен. 200 хойну алган, кажаа-хорааны кылган. Кышка белен. Мал-маганывыска улуг бергедээшкинер турбас боор. Тываның Чазак даргазы Шолбан Валерьевичиге четтирдивис. 

Владислав база Чойгана Балчирлар, Таңды кожуунда “Чаа сорук” төлевилелдиң киржикчизи өг-бүле: - 20 баш инекти ийи чыл болгаш хүлээткеш, артыын хову сыңмас кылдыр 100-100 баш чедир өстүрер сорулгалыг бис. Сиген-ширбииливисти кышка белеткээн бис. Төлевилелге киржир-дир деп өг-бүлевиске шиитпирледивис. Моон-даа соңгаар бо “Чаа сорук” төлевилелче киржир күзелдиг кижилерни кыйгырып тур бис. Мындыг төлевилелди тургусканынга өг-бүлевистиң мурнундан канчаар-даа аажок өөрүп четтирип тур бис. 

Айлана Ооржак, Таңды кожуунда “Чаа сорук” төлевилелдиң киржикчизи Чингис Оюннуң дагдыныкчызы: - Төлевилелде киржип эгелээн күдээм, уруумнуң өг-бүлезиниң дагдыныкчызы мен. Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевичиге мындыг ажыктыг төлевилелди тургузуп, боттандырып эгелээнинге, дыка өөрүп четтирип турар кижи-дир мен. Деткимче кылдыр малды хүлээткен, бажыңны тудуп берген, шупту чүвени белеткеп каан мындыг төлевилел күдээм, уруумнуң чуртталгазынга чаа сорукту тургузуп, идигни берген. Төлевилелдиң шупту киржикчилеринге кыйгырыым болза, даргавысты деткип, алдынган хүлээлгеңерни эчизинге чедир шын күүседип, дараазында киржикчиге кадык-шыырак малды онча-менди хүлээдип бээрин күзеп, идегээр кижи-дир мен.