Барыын - Хемчикте хөй хүлээлгелиг төп

Тыва Республиканың Баштыңы бо чылда бир дугаар ажыл - агыйжы сургакчылаашкынын бо кожуунну шилип алганы таварылга эвес. Барыын-Хемчик дээрге Тыва күрүнениң үндезилекчизи, тыва болгаш орус чоннарның чоокшулажырынга улуг салыышкынны киирген Монгуш Буян-Бадыргының чурту. Орус хаан II Николайның адынга дилег киирген соонда Россия Тываны бодунуң хайгааралынга 1914 чылда алган. 
Ол төөгүлүг болуушкуннуң 100 чылын бо чылын демдеглээр бис. Республика Баштыңының албан-езузунуң дилээн Россияның Президентизи хандырып, ол байырлалга федералдыг эрге-байдалды тывыскан. Ынчангаш 2014 чылда республиканың сайзыралының төөгүлүг үе-чадазының түңнелдерин үндүрүп, ооң моон соңгааргы хөгжүлдезиниң үндезинин тургузар ужурлуг бис. Ол дугайында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Барыын-Хемчик кожууннуң чурттакчылары-биле ужуражылга үезинде демдеглээн.

Ажылчын аян-чорук январь 17-де эгелээн. Ол хүн тус черниң чурттакчылары-биле, ооң иштинде Шекпээр суурнуң девискээринде кыштап турар малчыннар-биле ужурашкан.

Күрүне ачы-дузазын — чонче

Тываның өске кожууннарындан эң бир дугаарында Барыын-Хемчик бодунуң девискээринге хөй хүлээлгелиг төптү ажыткан. Ол дээрге РФ-тиң Президентизиниң «Күрүне эргелеп-башкарылгазын сайзыраңгайжыдарының кол-кол угланыышкыннарының дугайында» Чарлыын күүседип турар Тываның Информатизация болгаш харылзаа яамызының ачы-хавыяазы болган.

Тус черниң эрге-чагыргалары кожуун төвү — Кызыл-Мажалык суурга ажылдаар оран-саваны ол херекке тускайлаан. Ынчангаш республиканың барыын талазында эң улуг кожууннарның бирээзиниң чурттакчылары ачы-дузаны кайы-даа албан чериниң чедирип турары хамаанчокка, ону бодунуң чурттап турар чериниң аайы-биле ап болур апарган. «Чаңгыс көзенектен» уруг төрүттүнгениниң дугайында, чер участогунуң, шимчевес өнчү-хөреңгини бүрүткээниниң дугайында херечилелдерни ап, даштыкы паспорт алыры-биле билдириишкинни киирип болур апарган. Ол чорук хамааты кижини аңгы-аңгы албан черлериниң эжиктерин ажыдар, оон туржук найысылалче баар үүледен хостаан» — деп, информатизация болгаш харылзаа сайыды Органа Натсак хөй хүлээлгелиг төптүң ажылы-биле таныжып турган Шолбан Кара-оолга дыңнаткан.

Республиканың хөй чурттакчылыг кожууннарының бирээзинге ол чаа албан чериниң улуг ужур-дузалыын Тываның Баштыңы демдеглээн. Тус черниң чонунга ачы-дуза чедирилгезин бедик деңнелге боттандырар, улус оочурга хөй үе дургузунда турбас ужурлуг деп, Шолбан Кара-оол санап турар. Ол девискээр килдизи Барыын-Хемчиктиң 13,5 муң, Ак-Довурак хоорайның 15 муң чурттакчызынга бараан болуп шыдаар деп, сайыт чугаалаан.

Тываның Баштыңы ажылдап турар соңгаларга барып, ында операторлар-биле чугаалашкан, келген чон-биле ажылдаарының аргаларын олар көргүскеннер. Килдисте 6 штат саны бар. Хостуг албан-дужаалды ээлээриниң мөөрейин 3 үе-чадага эрттирип турар.

Ажылдакчыларның бир демниг ажылын Чазак Даргазы эки деп үнелээн болгаш ажылчын байдалды доктаамал тургузарын саналдаан. Ындыг чорук ажыл-херекчи сеткил-хөөннү тургузар болгаш культурага кижизидер. Күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дузаны чоннуң алырынга эптиг болур кылдыр электрилиг оочурнуң системазының тургустунганы, информастыг «Гарант» системазынче халас кирерин организастааны чогумчалыг деп үнелелди алган.

Кызыл-Мажалыкта ышкаш шак ындыг девискээр килдистерин чоокку ийи чыл дургузунда ам-даа 15-ти ажыдары көрдүнүп турар. Хөй ажыл күүседир төптү бо чылын ажыдар кожууннарны яамы чижилгелиг байдалга тодарадыр деп турарын Органа Натсак демдеглээн. Ажылдаар оран-саваны шалыпкын дилеп тыпкан болгаш организастыг өске-даа айтырыгларны чогумчалыг шиитпирлээн кожууннарда мөөрейге тиилеп алырының аргалары хөй.

Тываның найысылалынга эрткен чылын ажыттынган баштайгы хөй хүлээлгелиг төп бодунуң мурнунга салган сорулгазын чедиишкинниг күүседип турар. Ында салдынган автоматчыттынган информация системазы 20 федералдыг, 13 регион болгаш 16 муниципалдыг ачы-дуза талазы-биле билдириишкиннерни хүлээп алыр арганы берип турар. Ачы-дузаны долузу-биле чедирер сорулга-биле ведомстволар аразының электроннуг чагаалажылгазын база шиңгээдип алган. Специалистер билдириишкиннерни хүлээп ап тура, четпейн барган документилерни ведомстволар аразының электроннуг кады ажылдажылгазының каналдарын дамчыштыр ап турар.

Барыын-Хемчик кожууннуң чагырга даргазы Олег Бады Кызыл хоорайда ындыг төптүң ажылының ажыктыын көрген соонда ооң девискээр килдизин бодунуң муниципалдыг тургузуунга ажыдар сорулганы салганын утпаанын, хөй ажыл күүседир төптүң ажылын көрген соонда, Тываның Баштыңы чугаалаан. «Салган сорулгаңарның күүсеттингенинге өөрүп тур мен, Олег Ооржакович, чонга ачы-дуза чедирер төптүң ажылы хөй-хөй кижилерге эптиг байдалды тургузар болгай. Силерге чедиишкиннерни күзедим»—деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.

Барыын-Хемчик — күш-күчүлүг кожуун

Социал-экономиктиг хөгжүлдениң айтырыгларының дугайында чугаа кожуун чагыргазынга болган. Тыва Республиканың Чазааның бадылааны 2013-2015 чылдарда муниципалдыг тургузугнуң хөгжүлдезиниң планының күүселдези чоруп турарының дугайында айтырыгны чугаалашкан. Ажылчын ужуражылгага муниципалдыг албан-хаакчыттар, депутаттар, хөй-ниитичилер, хоочуннар болгаш башкылар киришкен.

Барыын-Хемчик кожуун сөөлгү чылдарда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге бодунуң туружун чидирген турган, ынчалза-даа ол күш-күчүлүг кожуун деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. Тываның Чазааның Даргазының көдээ ажыл-агый айтырыгларын харыылаар оралакчызы Сергей Огнев ооң сайзырап болур аргалары-биле танышкан. Барыын-Хемчиктиң чагырга даргазы Олег Бады үш чылдың программазының күүселдезинге 96 млн. рубль көрдүнген дээрзин дыңнаткан. «2013 чылда ажылдарның чамдык кезиин кылган бис, ол дээрге кожуун төвүнүң ийи төп кудумчузун асфальтылааны, дыка хөй акшаны өөредилге адырынче кииргени-дир, а кылыр ужурлуг ажылдарывыс мурнувуста ам-даа хөй» — деп, ол чугаалаан.

«Өзүлдениң базымнары» Бижиктиг-Хая, Аяңгаты, Эрги-Барлык, Аксы-Барлык суурларга ажылдаар ужурлуг деп ужуражылгага демдеглээн. 2014 чылда Шекпээр суурга фельдшер-акушер пунктузун тудар. Ол сорулгаларга сес миллион ажыг рубль көрдүнген. Агроүлетпүр комплекизин сайзырадыр талазы-биле улуг ажылдар кылдынар ужурлуг.

2014 чылда республиканың мурнунда кандыг сорулгалар салдынып турарын Чазак Даргазы тодаргай таныштырган. Хүннүң кылыр ажылдардан аңгыда, яамы бүрүзү, эвээш дээрге-ле, тодаргай ийи төлевилелди боттандырар ужурлуг, олар, кедизинде барып, көскү түңнелди көргүзер ужурлуг деп демдеглээн. Оларны январь төнчүзүнге чедир Чазакка камгалаар херек. Кадык камгалал яамызы «Кадыкшылдың маршруду» деп төлевилелин бадыладып алган, чүгле ол эвес, ол губернаторнуу деп эрге-байдалдыг апарган.

Барыын-хемчикчилер ужуражылга үезинде дыка хөй айтырыгларны салганнар. Чижээ, автомоблиь оруун «Хандагайты — Боршоо» талазынче угландырары, «Аржаан 2» базырыктан тывылган скиф хааннарның артып калган мөчүзүн эде орнукшудары, орус дыл талазы-биле программаның күүселдези дээн ышкаш айтырыглар оларны сонуургаткан. Тодаргай харыыны Тываның Баштыңы оларга берген.

2013 чылда республикага эгелээн «Бир суур—бир бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелинге хамаарыштыр ооң күүселдезин ам-даа он ийи айга узутканының дугайында Шолбан Кара-оол медеглээн. Эрткен чылын ооң күүселдезинге 184 млн. рубль тускайлаан болза, үнүп келген чылда оон 3,5 катап хөйнү — 700 млн. рубльди шилчидер деп көрген, чүге дээрге ол төлевилел көдээниң чурттакчыларын сорук киирген. Улуг эвес-даа болза, ажыттынган чаа бүдүрүлгелер амыдыралды оттурупкан. Чоннуң идегелин бо чыл дургузунда дээштиг, түңнелдерлиг ажылды кылып тургаш, шынзыдар, ооң дугайында ниитилел мурнунга отчетту бээр апаар.

Муниципалдыг эрге-чагыргаларның чурттакчы чон-биле ажылче кичээнгейни угландырарын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол онзалап демдеглээн. Хамаатыларның хууда хүлээп алыышкынын неделя санында чорударын каш катап чагаан.

Ол ышкаш бичии уругларның, школачыларның хостуг үезинде чүнү канчап турарын хайгааралга алырын коллегаларынга сүмелээн. Оларның дыка хөйү социал четкилерде, а ында таарымча чок, харын-даа үүлгедиишкиннер хөй болуп турар. Чамдык интернет бөлүктерде оолдар, уруглар каржы-хажагайын көргүзүп турарын эскергенин Тываның Баштыңы чугаалаан.

Ажылчын хуралдың түңнелин үндүрүп тура, Тываның Баштыңы чедиишкиннерни күзээн.

(Уланчылыг).

Долаана Салчак.