Тывада республика баштыңының чанында демография талазы-биле чөвүлел бодунуң ажылын эгелээн

Мартта тургустунган Тываның Баштыңының чанында Демография политиказының талазы-биле чөвүлелдиң бирги хуралында, регионда демография болгаш миграция байдалының дугайында айтырыгны сайгарып чугаалашкан. 

Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол чоокку 10 чылдарда демографтыг сайзыралдың мурнады боттандырар угланыышкыннарын, эрге-чагырга органнарының практиктиг ажыл-чорудулгазының ол талазы-биле уг-шиин тургузукчу хуралда тодараткан.

 «Демография айтырыын бир-ле дугаар элээн шыңгыы чугаалажып эгеледивис. Чурттакчы чоннуң өзүлдези база ооң-биле холбашкан айтырыгларны элээн ханы өөренип көөр дээш тускай чөвүлелди тургустувус. Өзүп-көвүдээри болгаш кижилер дугайында сагыш човаашкын чүгле Кадык камгалал азы Социал камгалал яамызының харыылаар айтырыглары эвес-тир. Күрүнениң база ниитилелдиң бажынче ону калбаа-биле үндүрер херек. Чонну көвүдедир политикада төрүттүнүп, өзүп-көвүдээриниң айтырыы бөгүн кол черни ээлеп турар.  

Тывада чаштарның төрүттүнери-биле демографтыг көргүзүг багай эвес деңнелде. Бир херээжен кижиге онааштыр ортумаа-биле 3,19 уруг, азы РФ-те эң бедик көргүзүг. Чоннуң санын эвээжетпес дизе, бир херээжен кижи 2,5 уругдан эвээш эвес ажы-төлдүг болур ужурлуг дээн кудуку деңнелден бүдүн чартык катап хөй. 

Ындыг болзажок, чүү-даа чүвениң артыы талазы турар. Бисте чаштарның хөй төрүттүнүп турары өске талазында нарын айтырыгларны тургускан. Өскээр чугаалаарга, чоннуң өзүлде темпизинге республиканың экономиказы-даа, социал инфраструктуразы-даа четтикпейн турар. Тываның чурттакчы чонунуң үш кезии бичии чаштар болза, Россияда оларның үлүү ийи катап эвээш. Ынчангаш бисте ада-иелерниң ажыл база орулга айтырыы оон ийи катап чидиг байдалда. Мынаар уруглар медициназының база кадык камгалалының шынарын база немеп болур. Оон аңгыда бистиң ажы-төлүвүстен ажыл чоктарны эвес, а езулуг херек специалистерни өстүрүп белеткээринге өөредилгениң төлептиг шынарын чедип алыр апаар.

Төрүттүнүп көвүдээр база демография деп билдингир болгаш бөдүүн теманың артында элээн калбак хемчээлдиг айтырыглар бар. Төрээн республикавыстың хөгжүлде планында чоннуң санының өзүп көвүдээрин көрүп, ооң артында угланыышкыннарны сайгарып көөр дээш демография талазы-биле чөвүлелди чыгдывыс. Ол-ла демир-орук-тур, республиканың чурттакчы чонунуң база келир салгалдың чуртталгазынга кандыг салдарны чедирерин көөр. Ам чүнү кылырывысты планнап, хүн бүрүнүң ажылын маңаа айтыр.  

Чөвүлелде коллегаларымдан, ылаңгыя эртемденнерден, тодаргай үре-түңнелдерже угланган демография айтырыгларынга дорт санал-оналдарны дыңнаксап тур мен. Бистиң ажылывыс ниити чугаалардан эвес, а боттуг ажыл-херектерден тургустунар ужурлуг. Шак-ла мындыг чөвүлелдерни муниципалитеттерге база тургузар херек, кайы кижиге чүү херегин олар дыка эки билирлер” - деп, хуралды ажыдып тура Шолбан Кара-оол чугаалаан.  

ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының чөвүлелге берген медээзинде, бөгүн Тывада бир муң чурттакчыга онааштыр 20,4 кижи төрүттүнүп турар, азы Россия Федерациязында ортумак көргүзүгден ийи катап хөй. Республиканың чурттакчы чонунуң чайгаар өзүлде коэффицентизи - 13,5. Тывада өзүп-төрүүрүнүң бедик көргүзүүнден аңгыда, кижилерниң ортумак назынының узааны чоннуң санының өзеринге салдарлыг болган. Сөөлгү он чылда ол 53 хар турганындан 66 хар четкен. Оон аңгыда, чоннуң өлүп-хораар чоруу чылдың-на кызырлып турар, 2018 чылда 265 кижи, азы 8,5 хуу эвээжээн. 

Республикада бөгүн 95 муң ажыг өг-бүле бар, оларның 32,9 хуузу хөй ажы-төлдүг (Россия Федерациязында – 25 хуу). Тываның чурттакчы чонунуң үштен хөй кезии, азы 118 муң ажыы - уруглар. Ооң-биле чергелештир ажыл кылып шыдавас өске категорияның хамаатылары база бар. Ажылдаар назылыг 1000 чурттакчыга онааштыр ниити демографтыг чүък - 854 кижи, азы 85,3 хуу (РФ-те – 39,3). Бир ажылдаар кижиниң азыралында 8 ажыг кижи бар.

2018 чылдың түңнелдери-биле Тывада ядыы-түреңги чоруктуң ниити деңнели российжи ортумак көргүзүгден 3,1 катап хөй болганында кайгаар чүве чок. Ооң кадында, республикада улуг бүдүрүлгелер чогу, Тывада 14,8 хуу ажыл чок чорук (РФ-те 4,8 хуу) байдалды улам нарыыдаткан. Россияда чурттакчы кижиге онааштыр ниити регион продуктузунуң хемчээли 510 муң рубль болза, мында 184,6 муң. Чурттакчы чоннуң кижи санынга орулгазы - 14 муң 48 рубль, азы российжи ортумак көргүзүгден 2,2 катап эвээш. Чурттаар оран-сава-биле хандырылга – бир кижиге 13,8 дөрбелчин метр (РФ-те - 25,2). 

Күш-ажыл яамызы республикада социал-демографтыг байдалды экижидеринче угланган комплекстиг хемчеглерни саналдаан. Социал төлевирлерни чурумчудары-биле, деткимчеге хереглелдиг эвээш орулгалыг өг-бүлелерниң шын санын тургузуп, чылда чеже акша-хөреңги болурун тодарадыр. Ол өг-бүлелерниң социал паспортун: составын, хар-назынын, орулгаларының дөзүн болгаш деңнелин, кадыкшыл байдалын, эртем-билиин, ажылда хаара туттунганын, күш-ажылчы арга-дуржулгазын долузу-биле тургузар. Ол ажыл эгелээн. 

Хөй ажы-төлдүг, эвээш орулгалыг өг-бүлелерни деткиир хемчеглерни яамы эде көөр. Дузаламчының немелде хевирлерин эде көрүп, ооң хемчээлин улгаттырар арганы өөренир. Өзүп-көвүдээриниң ЭКО аргазын нептередир дээш ону суртаалдаар, ФОМС акша-хөреңгизинден чарыгдалдар төлевирин чедип алыр.  

2030 чылда чурттакчы чоннуң саны чеже болурун статистиктиг сан-чурагайга даянып, дыңнаткан. Чоокку 10 чылда төрүттүнүп көвүдээри-биле чурттакчы чоннуң чайгаар өзүлдези Тывага хевээр артар – чылда-ла ортумаа-биле 2,5 муң кижи. Ынчангаш 2030 чылда республиканың чонунуң саны 350 муң кижи ажа бээр. Ол көргүзүг Красноярскстаттың санаашкынынга база Тываның социал-экономиктиг хөгжүлде стратегиязының баш бурунгаар үндүрген сан-чурагайынга дүгжүп турар.