Сорулга — амыдыралга боттандырары

— Бо чугула айтырыгга хамаарыштыр ажылды чүнүң - биле эгелээн ирги, Ирина Опанасовна?

— Ол төлевилелге даянып алгаш, республикада социологтуг айтырыг-харыы хемчегни эрттирген. Кижи бүрүзү чаңгыс катап харыыларны берген. Анкетада 80 ажыг айтырыг бар. Ында айтырыгларга күзелдиг кижилер социал байдалының, эртем-билииниң аайы-биле харыылаан. Чондан интервью ап турган волонтерлар долдурган анкеталарны амгы үеде дужаап эгелээн. Шинчилел бөлүүнде (Кыргызстан биле Россияның кады ажылдажылгалыг Борис Ельцин аттыг славян университет) 3 психолог эмчи ажылдап турар. Оларның удуртукчузу Александр Наконечный. Баш удур өөредип каан интервью алыкчылары шинчилел үезинде республиканың аңгы-аңгы хоорай, суурларының 2500 ажыг өг-бүлелерин кезип, харыыларны алган. Амгы үеде ол анкеталарны чыып, сайгарар ажыл уламчылап турар. Ук сайгарылганың түңнелинде арагалаашкынче сундулаарының чылдагааннарын тодарадыр болгаш ол чорук кайы хире көвүдеп азы эвээжеп турарын илередир. Оон үндүрген түңнелдерге даянып, арагалаашкынны чавырылдырарынга дузалаар тускай программаларны, сүмелерни тургузар, а олар кижилерниң назынын узадырынга, чурттакчы чоннуң кадыын быжыглаарынга салдарлыг болур ужурлуг.

Чоруттунган ажылдардан илерээни болза, кожуун, суму бүрүзүнде кижилерниң ол анкетада айтырыгларга хамаарылгазы аңгы-аңгы: чамдыкта, харыы бээр хамаанчок, бажыңнарының эжиин-даа ажытпас болгулаар. Бөгүнгү байдал-биле алырга, 700 хире анкета дужааттынган, 100 хирезин ам-даа сайгарып турар. Амдыызында ол анкеталарны чүгле чыып турар бис, оон улаштыр ону сайгарып көргеш, чогуур түңнелдерни үндүрүп ажылдаар апаар.

— Эрткен чыл-биле деңнээр болза, арагадан эмнедип турар кижилерниң саны көвүдеп турар бе, азы эвээжеп турар бе? Бо талазы-биле херээжен чон аразында, назы-хар талазы-биле ылгай көөр болза, байдал кандыг ирги?

— Бо чылгы көргүзүглерни ап көөрге, арагалаар улустарның саны эвээжээн деп болур. Чон амыдыралдың кадык овур-хевирин сонуургап эгелээн, суртаал болгаш арагалаашкынга баш удур чорудуп турар профилактиктиг хемчеглер дээштиг деп болур. Арагалаашкындан ээдерээр чорук (психоз) база эвээжээн. Херээжен чоннуң арагалаар чоруу дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Сөөлгү 3 чыл дургузунда оларның арагалаары улам көвүдээн. Бир эвес 10 чыл бурунгаар арага ижер 10 эр кижиге 1 херээжен кижи онаажып турган болза, ам бо чылын ол 1,5 хуу бедээн. Херээжен кижи арага ижерге, ооң ажы-төлү түрээр, бажың-балгадының ишти сандараар, амыдырал-чуртталгазы хоозураар дээрзи билдингир-ле болгай.

Арагадан эмнедип турар кижилерниң ортумак назыны 29 хардан 45 хар аразы. Ол дээрге кандыг-даа ажыл кылырынга кончуг таарымчалыг назы ышкажыл. Оларга колдуунда социал байдалы берге өг-бүлелер, ажыл-агый чок кижилер хамааржып турар. Эң дүвүренчиг айтырыгның бирээзи — сөөлгү үеде арагаже сундуга берген пенсия назылыг хоочуннарның көвүдеп турары. Олар ажылдап чорааш туттунуп турган, а хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, сула салдынып, кылыр чүве тыппайн, иже бээрлери хөй. Арагалаашкын аарыг болганда, кандыг-даа социал байдалдыг, кошкак мөзү-шынарлыг кижи аңаа алзып болурунуң бадыткалы бо-дур.

— Эмнелгениң учедунда каш кижи турарыл? Эм-таң-биле хандырылга четчир бе? Өртектиг эмнедип турарлар хөй бе? Чижеглей алыр болза, төлевири чеже боорул?

— Бистиң диспансерде 6236 кижи учетта турар, оларның аразындан 4800 кижи арагачы, 2012 чылда 4528 арагачы учетка турган болза, бо чылын оларның саны немешкен. Чажыды-биле эмнедир болза, өртээ – 4000 рубль. Эм хандырылгазы акшаландырыышкындан хамааржыр. Амдыызында эм-таң четчир, эки шынарлыг аңгы-аңгы эмнерни көвүдедир талазы-биле ажылдарны чорудуп турар бис. Тускай программа езугаар халас медицина ачы-дузазы бар. Чүнү барымдаалап, халас азы төлевирлиг эмнедирин ол программада айтып каан. Бистиң диспансерге чыл дургузунда катап эмнедип келген аарыг кижилер төлеп эмнедир апаар. Учетта аарыг кижилерни эмнээри халас. Кызыл хоорайның мэриязының назы четпээннер ортузунга кижизидилге ажылы чорудар комиссия бар. Ол комиссияның шиитпири-биле арагага сундулуг ада-иелерге, күзели бар болза, халас эмнедир бижиктерни тыпсып турар. Албадал-биле эмнедири хоойлуда көрдүнмээн болганда, аарыг кижиниң күзелинден хамааржыр. Совет үеде болза аарыг кижилерни күш-биле эмневишаан, улуг бүдүрүлгелерге ажылдадып турган болгай.

— Тывага кээп чораан Женишбек Болсунбекович Назаралиев – делегейде сураглыг нарколог, психиатр эмчи дээрзин республиканың чурттакчы чону эки билир. Ооң төвүнге Тывадан мергежилин бедидип өөренген эмчилер ол эмчиниң эмнээр аргазын ажыглап, аарыг улусту эмнеп эгелээн бе?

— Бистиң эмнелгевистиң үш эмчизи Бишкек хоорайда Ж.Б. Назаралиевтиң төвүнде ам-даа өөредилгезин уламчылап турар. Мергежилин бедиткен деп шынзылганы алгаш, Тывага ооң методиказы-биле аарыг кижилерни эмнеп эгелээрлер. Москва хоорайга сентябрь айда үш эмчи Наркологияның эртем-практиктиг төвүнге бир ай дургузунда билиин бедидип өөренир.

— Бо аарыгның когун үзер талазы-биле кандыг хемчеглер, аргаларны ажыглаза чогуурул? Келир үеде кандыг-кандыг онзагай хемчеглерни планнап турар силер?

— Бир дугаарында, культура болгаш кижизидилге айтырыын холга алыры чугула. Тываларның үндезин чаңчылдарын эгидип, ада-ие уругларны чаш үезинден-не төлептиг кижилер кылдыр кижизидип, оларга багай аажы-чаңын көргүспейн, эки үлегер-чижек болур болза, ажы-төлү каң кадык өзүп, арага, таакпыже сундулавас болур. А бисте ада-иелер ажы-төлүнүң мурнунга арагалап, оларны бичиизинден тура куда-дой, юбилейлер дээн ышкаш арагалаашкын болуп турар черлерже эдертип турар болгай. Арагалаар багай чаңчылды олар оон көрүп, оон өттүнүп турары чугаажок. Бо талазы-биле чогуур хемчеглерни ап, түңнел үндүрбес болза хоржок. Ада-иези бажыңынга арагалаарга, оларның ажы-төлү тояап, ала-чайгаар-ла арагаже сундуга бээриниң айыылы улуг. Мону ада-иелер, улуг улус кичээнгейге ап, ындыг чорукту болдурбазы чугула. Сөөлгү үеде куданы безин арага чок эрттирип, чиңгине тыва езу-чаңчылдарже эглип, спорт шөлдеринче демнии-биле үнүп эгелээни өөрүнчүг. Арагалаашкынга хамаарыштыр баш удур алдынып турар хемчеглер үре-түңнелдиг болуп турарының чижээ ол.

Автордан: И.О. Бадыргының харыыларында өөрүнчүг-даа чүүлдер, муңгаранчыг сан-фактылар-даа бар-дыр. Демиселди улам күштелдирери негеттинип турар. Ынчангаш ТР-ниң Чазааның арагалаашкын, таакпылаашкынга удур чорудуп турар хемчеглерин демниивис-биле деткип, арага, таакпыга алзып алган кижилерни оон адырар сорулгавысты черле кошкатпас болзувусса эки. Тыва черивистиң хөгжүлде-сайзыралы, тыва нациявыстың келир үези, үре-салгалдарывыстың кадыкшылы оон дорт хамаарылгалыг дээрзин утпаалыңар.

Шончалай Ховалыг,

"Шын"солун