Арага болгаш сагыш арыы

Кижи бүрүзүнүң чуртталгазында муңгарап, хөөнзү­реп, аар-берге ажыг-шүжүгге таваржы бээр үелер турар. Чамдык улус ону дүрген шыдажып эрттириптер, а өскелерниң ындыг байдалы сагыш аарыын­че шилчий бээр. Ындыг таварылгаларда кижиге специалистиң дузазы чугула херек. Ынчалза-даа хөй кезиивис ону бодунуң күжү-биле ажып эртерин кызыдар, а ол дээрге аарыгның улам сайзыраары-дыр.

Эмнээшкинниң туруп болбас аргаларының бирээзи – арага ижери. «Ажыг сугну» ижип алгаш, чамдык кижилер шупту бергелерин уттуп, дидимненип, чуртталгаже өске карактар-биле көрүп эгелээр. Ынчалза-даа араганың салдары дооступ каар, а муңгарал болгаш нарын байдал хевээр артып, оон-даа улгадып болур. Оон аңгыда арага-дары кижиниң нерв сис­темазынга кончуг багай салдарны чедирип, сагыш аарыын дам-на ханыладып турар. Сагыш аараан кижи «ажыг сугну» ишкен соонда, бажы аарып, чүдеп чыткаш, чанында турар чоок кижилериниң кичээн­гейин бодунче хаара тудуп, оларның караанга кээргенчиг болуксаар. Кичээнгейин чедип албайн баргаш, ол улам-на арагаже сундугуп кирер. Ынчангаш аарыг кижини чүг­ле специалист үндүр тыртып шыдаар, өскээр чугаалаарга, психологтуң дузазы херек. Чамдык таварылгаларда арага сагыш аараан кижини хай-халапка чедирип болур. Эзирик кижиге «далай дискек хире» дээр болгай, ынчангаш ооң бажынга бодун амы-тынындан чарар бодалдар кирип болур.

Амыдыралда чижектен көрээлиңер: 2013 чылда «Шын» солунга чуртталгазында аар чидиригге таварышкаш, ажыг-шүжүгге алзып, арагаже сундуккан ие дугайында бижээн мен. Ол ийи дээди эртемниг, ИХЯ-ның шугумунга ажылдап, бажың-балгат ап, 14 чыл дургузунда аас-кежиктиг, үш уругну чер кырынга бодарадып, бай-шыдалдыг чурттап чораан. Ол чазыгны кылганын боду база буруузунуп эге­лээн турган. Эрткен чылын ол арагалап, тояап чорааш, уругларындан чарлып чоруткан. Херээжен кижи арагага дыка дораан сундуга бээр. Ынчангаш чүгле херээженнер эвес, а кижи бүрүзү шыңгыы боданып, багай чаңчылдардан адырлып, амыдыралдың кадык овур-хевиринче улуг кичээнгейни салып, спорт-биле өңнүктежири чугула дээрзин утпас болза эки.

Республиканың аарыгларга удур демисел чорудар төвүнүң психологу Ольга Юрьевна Падеринаның берген арга-сүмелери: 

арага биле сагыш аарыы­ның аразында удур-дедир харылзаа бар бе? Ийе, сагыш аарыы кижини арагаже хаара тыртары ышкаш, арага кижини сагыш аарыынче база киирип болур. Алкоголь мээниң химиктиг тургузуун өскертиптер деп, эмчилер чугаалап турар, кижиниң багай хөөнче кире бээриниң чылдагааны ында;

 ынчангаш сагыш аарыын эге чадазында чайлатканы дээре. Баштай силерни сеткил-сагыжыңар хайныышкыны эвес, а силер ону башкарып турар деп чүүлге бүзүреңер. Дараазында ону чайладыр каш арга-биле силерни таныштырдывыс:

1. Сагыш аарыы кижиже колдуунда күскү азы кышкы үе­­лерде «халдай» бээр. Ында кайгамчык чүү-даа чок: ол дээрге хүн чырыы эвээжеп эгелээр үе­лер-дир, а хүн чырыындан кижиниң иштики хөөнү дорт хамаарылгалыг. Ынчангаш акшаңар харамнанмайн, бажыңыңарны, ажылыңарда олурар өрээлиңерни эки чырыдарын кызыдыңар.

2. Чоок улузуңар, эш-өөрүңер-биле ужуражып туруңар. Эштериңер силерни багай бодалдардан чардыктырып, эки хөөнче киирип болур. Кадык амыдыралче хандыкшып, арага чокка үени хөглүг эрттирип болур деп чүүлге бүзүреңер.

3. Ынак ажыл. Кижи бүрүзү кылыр ынак ажылдыг: бирээзи — чуруурунга, а өскези — номчуттунарынга, дааранырынга, ырлаарынга, кино көөрүнге ынак. Кол сорулга – багай бодалдардан адырлыры. Коргунчуг, муңгаранчыг кино көрбейн, а хөглүг комедиядан шилип алыңар.

4.Долгандыр турар байдалды өскертири. Бажыңыңарның эт-севин чаартып азы турар черлерин безин солуй салыптар болзуңарза, амыдыралче өске карактар-биле көрүп турар ышкаш апаар силер. Ол чүүл чүгле бажың иштин эвес, а чаа мергежил өөрениринге азы хүнүңер чурумун-даа өскертиринге салдарлыг.

5.Күш-культура-биле ажыл. Спорттуң бир-ле хевирин сонуургап, хөй шимченип кылаштаарга, кижиниң иштики хөөнү көдүрлүп, даштыкы овур-хевири безин экижиир.

6.Ботка белек. Бодуңарны өөртүп, бир-ле белектен кылыңар. Чижээлээрге, чаа идик-хеп, косметика… 

7. Амыдыралче көрүжүңерни өскертиңер. Чуртталгаже өске таладан көрүп көрүңер: багай таварылга бүрүзүнүң эки талазын тып, баштактаныышкын-биле шиңгээдип алыңар.  Долгандыр турар чүүлдерниң чүгле эки талазын эскерип, өөрүшкүлүг болуңар.

Шончалай  Ховалыг  белеткээн.

"Шын" солун