Бергелерни демнежип алгаш, ажып эртер

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң регион активи-биле ужурашкан.

Ужуражылганың кол сорулгазы — декабрь 12-де Дээди Хуралга кылган Айыткалында турушту улусчу контроль­дуң төлээлери-биле сүмележири дээрзин Тываның Баштыңы айыткан.

«Үнер чыл бөдүүн эвес, бодунуң экономиктиг, социал болгаш политиктиг негелделери-биле аажок-ла нарын болур чадавас — деп, Чазак Даргазы ужуражылганы ажыдып тура, чугаалаан. — Ол шылгалдаларга удур чүгле күрү­не эрге-чагыргазы эвес, чурттакчы бүрүзү туржур ужурлуг. Ынчангаш шуптувус чаңгыс кижи дег, демнежип алгаш, чаңгыс айтырыгны — ол берге үени Тывага чидириг чок, харын-даа дадыккан, келир үеде быжыг үндезинниг апарган ажып эртери дээш туржур ужурлуг бис».  

Ужуражылгага чугаа Ниити-россияның Улусчу фронтузунуң (НУФ-туң) республикага болгаш чуртка онзагай ужур-дузалыын демдеглээни-биле эгелээн. Чурттуң Президентизи НУФ-ту нацияларны каттыштырып шыдаар күш, российжи кижи бүрү- зүнге хөй-ниити чорудулгаларга киржиринге чепсек, бүгү чурттуң болгаш бодунуң төрээн булуңунуң чаартылга­зынга хуу киржилгезинге идиг кылдыр тургусканын демдеглээн дээрзин Тываның Баштыңы сагындырган. Дайын-чаада дег, фронт деп аттыг-даа болза, ол шимчээшкин тургустунган айтырыг­ларны чөптүү-биле шиитпирлээриниң, кижилерниң күзел-чүткүлдери-биле херек кырында тургустунган байдалдарның аразында чогумчалыг арганы тыварының талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээр.

«Амгы үеде бүгү чуртту болгаш кижи бүрүзүн кайы хире быжыын шыл­гаары-биле санкциялар дээн ышкаш нарын байдалдарны өжегээр тургузуп турар үеде ол онза чугула болуп турар — деп, Шолбан Кара-оол санаан.  — Регион фронтузунуң ажылы ооң тургустунарда тодараттынган сорулгаларынга дүгжүр ужурлуг».  НУФ-туң эксперттери кандыг-бир четпестер  көрүп  алгаш,  ону үстүнче илеткээри-биле өйлешпес, чидиг айтырыгны профилак­тиктиг аргалар ажыглап тургаш, ол черинге шиитпирлээринче сагыш салыр ужурлуг.

Чазактың хүн бүрү ажыл-чорудулгазы-биле ужуражыл­ганың киржикчилерин таныштырбышаан, Тываның Баштыңы мынча дээн: «Чамдык бистиң политиктеривистиң Чазакты эки-бак сөглеп, аңаа ажыл­даар, бюджет күү­­седир, шалың төлээр, хөмүр-даш сөөртүр, чуртталга бажыңнары тудар, инвестиция төлевилелдери шимчедир арганы бербейн турган үеден бээр каш-ла чыл эрткен». Ол республиканың хоойлужудулга болгаш күү­­секчи эрге-чагыргаларының аразында удур туржуушкун-биле холбашкан 2005-2006 чылдарның болуушкуннарының дугайында ынчаар чугаалаан. Ооң түңне­линде экономика, чоннуң амыдыралының деңнели-биле ажылдаарының орнунга, чаа эрге-чагырга үш чыл дургузунда рес­публикага турум чорукту болгаш корум-чурумну эгидер дээш демисежип келген.

«Президентиниң салган сорулгаларын күүседири-биле ол турум чорукту камгалап арттырып алыры чугула — деп, Шолбан Кара-оол демдег­лээн. — Хамаа­ты ниитилелди, сайзыралга идиг бээр социал байдалды хевирлеп тургузары—силерниң организацияңарның кылыр ужурлуг чүүлү бо».

Эрге-чагырга биле ниитилелдиң аразынга баррикада турбас ужурлуг, а бөгүнгү бүгүкүштерни мөөңнээри негеттинип турар үеде ол харын-даа хоралыг деп, ТываныңБаштыңы санап турар.

«Эрге-чагырганың кайы-бир ажыл-чорудулгазы-биле холбашкан айтырыгларны тургузар болзу­ңарза, деткиир мен. Албан-дужаа­лын соора ажыглаар чоруктар-биле болгаш коррупция-биле холбашкан фактыларны илередир болзуңарза, силерни деткиир мен. Эрге-чагырганың болгаш ниитилелдиң ара­зынга удур туржуушкунну ажыг­лаар даштыкы аргаларга алыспаңар деп кезээде чугаалап келген мен. Силерни ажык чугааже чалап, нии­тилелдиң төлээлери болуп турар силерниң эскерип турарыңар хажыдыышкыннарның болгаш чидиг айтырыгларны баш удур болдурбазынче силерни кыйгырып тур мен» — деп, Чазак Даргазы чугаалаан.

Чөрүлдээлер бот-боттарын билиш­пес чоруктан азы медээлерниң четпезинден бо­­­луп турар. Эң көскү чижекти хамаа­тыларны эргижи­рээн болгаш бустур четкен бажыңнардан көжүреринге хамаарыштыр киирип көрейн. Респуб­ликаның эрге-чагыргаларын акша-хөреңгини чедир шиң­гээдип ал­баан, туттунган бажыңнарның шынары куду деп буруудадып турар.

Улус көжүрериниң программа­зын езугаар кирген акшаның 24 хире хуузун рес­публика бо чылын, шынап-ла, шиңгээдип ап четтик­пээн. Дужаат­тынган бажыңнарның шынары куду дээрзи база шын. Ол чүге ындыг болганыл, байдалды экижидер, ындыг четпестерни келир үеде болдурбас дээш чүнү канчаарыл?  Аңаа харыылар улусчу инспекторларның илеткелинде чок,  фактыларны чүгле илередирин эвес, ындыг сайгарылга кылырын олардан ниитилел-даа, ол медээни чедирип турары эрге-чагырга-даа манап турар.

Улус көжүрериниң программаларының күүселдезин сайгарып көөрге, четпестер регионнуң шүшпең чо­руундан үнмейн турар дээрзи иле­рээн. Бо айтырыгга хожудап турарларның санынга Тываның кирген чылдагааны — акшаландырыышкынның планының күүселдезин барык бүдүн чылдың дургузунда саадатканы, 2013 чылдың программазынга акша-хөреңгини 2014 чылдың февральда чүгле алган бис.

Оон ыңай база бар. «Хоойлуда тургус­кан, ону эрттирбейн акша ажыг­лаар арга чок чорудулгалар бар. Чижээ, эрги бажыңнарны бузар болгаш чаа бажыңтудар талазы-биле күрүне чагыын күү­­седир керээ чарыкчыларының конкурс шилилгезин алыылы. Бо ажыл безин  үш айдан  эвээш эвес үени негээр» деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.

«Бир эвес илеткелдиң авторлары байдалды эгезинден сайгарган болза, республиканың мурнунда айтырыглар федералдыг программага кирер дээш демиселден эгелээр дээрзин билип каарлар ийик. Регионнарны олче чүг- ле кады акшаландырыышкынның негелделерин езугаар киирер. Чоокка чедир ол 40 хуу турган. Эргижирээн бажыңнарның санын барымдаалап алыр болза, Тывага ам-даа он-он миллиард акша херек.

Көжүрүлге программа­зын езу­гаар шиңгээдип алдынмаан акшаны келир чылын ажыглаар кылдыр чөпшээредир, программаның кады акшаландырыышкыныныңставка­зын кудуладырын ЧКА фондузундан чедип алыр дээш Тываның Баштыңы улуг күжениишкиннерни үндүрген дээрзин сагынды­раал. Документилерни холга туткаш, Шолбан Кара-оол ооң 46 хуузун 10 хуу чедир бадырар кылдыр шын­зыдып шыдаан.

Регионнуң удуртукчузу 2015 чылда шиитпир­лээр ужурлуг кол-кол айтырыгларга доктааган. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилел уламчылаар дээрзин ол дыңнаткан. «Аңгы-аңгы түңнелдер-даа, дуржулга-даа бар апарган. Эң кол чүүл — кижилерниң ол төлевилелге бүзүреп турары. Боттарынга болгаш эрге-чагыргага база бүзүрээр апарган. Ол бүзүрелди боттуг ажыл-херектерже шилчидер херек. Ажылдап шыдаар болгаш ажылдаар күзелдиг кижи бүрүзүн тывары — бистиң сорулгавыс — деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. —Аграр экономиказын шимчедир дээш бүгү күжүвүстү 2015 чылда мөөңнээр бис. Кризистиг үеде чамдык аргаларын ажыглаар байдалдарывыс бар. Бистиң сайгарлыкчыларывыска экология талазы-биле арыг продукция­зын чедирер кылдыр чамдык губернатор коллегаларым-биле дугуржуп алган мен. 2015 чылда салдынган сорулгалар улуг. Бир эвес ниитилел бир демниг ажылдаар, ооң түңнели кижи бүрүзүнден хамааржыр дээрзин медереп билир болза, ынчан чедиишкиннер черле турар. НУФ-ка даянырын  күзээр мен».

Кандыг-бир четпестерниң дугайын ыыттавайн барып болбас деп, Тываның Баштыңы демдеглээн. «Харын-даа албан-дужаалдыг кижилерниң тала­зындан кандыг-даа хажыдыышкыннар, кандыг-даа чөптүг эвес чүүлдер көстүр болза, ону дораан бүгүдеге чарлап дыңнадыр херек. Бистиң айтырыгларывысты бистен өске кым-даа шиитпирлевес дээрзин ажыы-биле чугаалаайн.Ынчангаш четпестерни  чүгле  санап     түңнээр эвес, шын, чөптүг медээлерни алгаш, ону шиитпирлээриниңоруктарын тывар херек. Бо талазы-биле силерниң эвилелчиңер болур мен» — деп, НУФ-туң кежигүннеринге ол чугаалаан.

Шолбан Кара-оол болгаш НУФ-туң кежигүннери республика Баштыңының деңнелинге ужуражылганы док­таамал, адак дээрге, үш айда ийи катап эрттирер деп дугурушканнар.

Долаана Салчак.