Хем-сугда чел-кудурук бар эвес…

Хүннүң чидиг айтырыы

Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң чурттакчылары 2012 чылдан бээр кожуун төвү-биле аргыжар Хемчик көвүрүүн улуг суг алгаш барганының соонда, түрегделди көрүп эгелээн. 2000 чылдар эгезинде Хемчик хемни кежилдир үе-дүпте кылган эрги  көвүрүгнүң орнунга, ооң шала адаа чарыынга чаа  көвүрүгнү кылган турган. Он ажыг чылдарның дургузунда көвүрүг сандан үнүп, чоокку чылдарда барык доктаамал айыылдыг байдалга туруп келген болгаш, ону бо-ла септеп-селиир, быжыглаары чаңчыл апарган турган деп болур. Кызыл-дагжылар аңаа шефтеп, демнии-биле ажылдап шаг болганнар. А 2012 чылда Хемчик улгадып, үерлээн соонда, көвүрүгнүң үштүң бир кезиин суг алгаш барган. Бистиң корреспондентивис Светлана Балчыр аңаа четкен. Журналистиң караа-биле көрүп, кулаа-биле дыңнаанын бо чүүлден номчуңар.

Кызыл-Дагга чедип келгеш, душкан-на кижилеримден кайы хире амыдырап-чурттап турарын сонуургаарымга, чаңгыс-ла берге чүүл – кожуун төвү-биле аргыжылга деп харыылаар болдулар. Көвүрүг чокта ындыг болбайн канчаар. Тээлиже херектиг улус Көп-Сөөктээш, Шат оруу-биле долганып аргыжып турар. Ол дээрге үе-шакка-даа, акша-төгерикке-даа хамаарыштыр алырга, улуг чарыгдал ышкажыл. Ооң кадында чорумал машиналарга олуруп, амы-тынын айыылга чыгаар ужурга таваржып турарын кызыл-дагжылар чажырбайн чугаалаар чорду. Ылаңгыя өөреникчи ажы-төл кожуун төвүнге эртип турар янзы-бүрү маргылдаалар, мөөрейлерге киржир дээш душкан-на машиналарны дозуп олуруп турар. ЕГЭ экзаменнери дужаарда база ындыг, чүге дизе оларны аргыштырар тускай автобус Кызыл-Даг школазында чок. Улуг кижилер база-ла чорук кылырда, кожуун эмнелгезинге, чагырга черинге херектигде, банкыдан акша-төгерик уштуп алырда дээш, өске-даа чоруун чогударда хуу кижилерниң машина-хөлгезинге хөлезилеп чорааш, чедип турар.

«Берге байдалывысты дарга-бошкалар шагда-ла билир, чагаа-хорааны чогуур черлерже бижип-даа шаг болуп тур бис. Харыы сураг-ла, сураг. 4 миллион рубльдиң тендерин «Бурвод» деп организация ойнап алгаш,   көвүрүүвүстү шынарлыг кылдыр кылып шыдавааны ол-дур, көвүрүгнүң кыдыгларын кончуг идегелдиг кылдыр быжыглаар турган» — деп, чурттакчылар хомудалын илеретти.

Көвүрүг дугайында айтырыгны тургускаш, чарт харыы албайн келгенин чажырбадылар. Көвүрүг тудуу бо чоокку чылдарның планынче-даа кирбээн хирелиг деп кызыл-дагжылар чигзинип турарын чажырбады.

Чоннуң улуг шүүдел, түрегделин болдурган көвүрүгнүң байдалын караавыс-биле көөр дээш Хемчикче халдып чоруптувус. Кызыл-дагжылар аңаа чедир орукту делгемчидип, дажын арыглап-аштап, улуг ажылды чорудуп тура, көвүрүг чок арткаш, ол ажылын ара каапканы илдең. Орукту дескилээр дээш орук дургаар төп каан сай-довурак тейжигештер ону бадыткап турар. Олар бир-ийи чыл дургузунда хат-шуурганга алзып, эстип-чидип чыдары көскү.

Бо-ла болгай Хемчик! Ооң арыг-кылаң, шапкынын кижи магадап ханмас. Көвүрүг ыргак-дагыр, дыйлагар апарган көстүп чыдыр. Эрик кыдыынга кээп, бедигээш элден харапкаш, чүрээм сирт кынды. Көвүрүгнүң үштүң бир кезии чок! Ооң Кызыл-Даг талазынче ужун суг чире шаап алгаш барган.

Көвүрүг ажылдавайн турар, үрелген деп демдеглээн чаңгыс-даа им-демдек чок. Ону үрелген деп билбес улус дүне, караңгыда ырак-узактан халдып кээр болза, айыыл-халап бооп болуру мыяда-дыр. Хемчиктиң ол-бо талазынга көвүрүг үрелик дээрзин тайылбырлап бижээш, көвүрүгнү моондактай дуглап каар болза эки-дир. Чүге кандыг-даа демдек салдын­мааныл дижип турувуста, Хемчиктиң дуу талазында машина караңнадыр халдып олур. УАЗ канчап-чооп аргастанып кежип болурун бистиң чолаачывыс Слава Хемчикти кешкеш, биске бадыткаан кижи, Шат оруу-биле долганып чорбайн, Тээлилеп чана бээр аргалыг апарганывыска амырап турдувус. А «Жигули», «Волга» дээн ышкаш машиналар канчап кежип шыдаар болду деп бодап, элдепсинип кайгап турувуста, ол чарыкта машина көвүрүгже чүткүп үнүп кагды. Бистер алгы-кышкывыс төге-ле бердивис. «Ойт, хоржок-хоржок! Yрелик көвүрүгнү көрбес-тир сен бе?!». Чолаачы бисти кайын дыңнаар, шапкын Хемчиктиң шимээн-даажы аажок-ла болгай. Харын-даа ол машиназын доктаадыпкаш, кабиназындан үнүп кээп, бурунгаар кылаштап, харагылап, хемче көвүрүгден бараадап көөр-даа. Ам-на үрелген көвүрүг-дүр деп билип кааны ол боор, машиназын хөделдиргеш, дедирленип ыңайлап бар чор. «Кызыл-Даг кижизи эвес-тир бо. Чүү кижи боор?! Караңгыда халдып келген болза, айыыл болур турган-дыр» — дижип, эрик кыдыында дүвүреп тур бис.

Канчангаш-ла көрүптеривиске, демги аныяк кижи машиназы-биле Хемчикче чүткүдүп кирди-ле! «Орта төл боор бе? Оода агым аайы-биле чүткүтсе! Көвүрүг адаанче чүткүдүп чүзүл… Ол-ла-дыр, кадалып кагды!» — деп катап база алгы-кышкывыс-даа аажок. Чолаачы кабиназындан үнүп кээп, хемни сүзүп, машиназын долгандыр кылаштагылааш: «Ээй, дузалажыңарам! Мени үндүр тыртыңар, эрлер!» –дизе-ле, эзирии шыырак кижи болду. Ам-на чүвениң ужуру билдинген. Анаа кижи хемче ынчаар чүткүдер боор бе. Амы-тынындан-даа кортпас, машиназын-даа камнавас, элдептиг. Бодунуң машиназы дээрзинге чигзиндивис.

Кызыл-Даг суму чагыргазының даргазы А.Б.Иргит чиик машиназы-биле  эрикче үндүр тыртып аары билек, караңгы имир дүшпээнде оруувус уламчылап чоруптувус. Кым, чүү дээрзин суму чагыргазының даргазы тодарадып чугаалажы бээри чугаажок болгай.          

Түңнел сөс: Бай-Тайга кожуун чагыргазы, Кызыл-Даг суму чагыргазы демнежип тургаш, Хемчик көвүрүүнүң айтырыын чогуур черлер-биле шиитпирлевес болза, айыыл-халап болуру мыяда-дыр. Орус улустуң мерген үлегер домаа бар: «Диңмирээшкин диңмиревээн шаан­да, ирей тейлээр эвес». Бо таварылгада ооң утказы Хемчик көвүрүүнде байдалды дыка эки тайылбырлап турар. Баш удур хемчег албас болза, хоржок. Чай келди, хем улгадыр, үер-чайык болуп болур. Далаш чорук-херектиг кижилер канчап-чооп-даа болза, Хемчикти кежерин оралдажы бээр таварылгалар турбас деп кым-даа магадылап шыдавас.

Чонну түретпейн, Бай-Тайга кожууннуң удуртукчулары республиканың удуртур-баштаар черлери-биле сүмележип, демнежип тургаш, чогуур хемчээн алыр боор дээрзинге идегээлиңер. Он-на хире чыл болгаш сугга алзыптар көвүрүг тудуп каан кымның буруузул, шынар чок кылдынган көвүрүгнү кандыг комиссия хүлээп алганыл? Тодарадыр айтырыглар хөй.

Дарый кандыг дуза чедирип болурул? «Далайга дамды дуза» дижири дег, кижи бүрүзү үлүүн киириштирип, херек болза, кайда-даа чурттап-ажылдап чоруур бай-тайгажылар шупту акша-төгерик чыыр бис бе азы чүл. Yе көргүзе бээр ыйнаан.

Амдыызында оваарымчалыг болуп көрүңер, чонум, хем-сугда туттунуптар чел-кудурук бар эвес.

 Светлана Балчыр.

"Шын" солун