Тиилекчи — Бай-Тайга кожуунга…

  2013 чылдың бирги кварталында «Шын» солуннуң чагыдылгазының түңнели-биле Бай-Тайга кожуун тиилекчи болган. Кожууннуң удуртукчуларының, чурттакчы чонунуң идепкейлиг, күш-ажылчы чоруундан олар өскелерни мурнап, бирги черже бүзүрелдиг үнген.
   Бай-Тайга кожуун — сураглыг ус-шеверлерниң, ыраажыларның, артистерниң чурту. Тиилекчи кожуунче «Шын» солуннуң корреспондентилери сургакчылап четтивис. Бистиң коллегавыс, хоочун журналист, солуннуң культура, литература болгаш төөгү килдизиниң редактору Светлана Салчаковна Балчырның өскен-төрээн чурту Бай-Тайга болганда, узун орукче улуг сонуургал-биле чоруптувус. Орук чорааш, иштимде черле ырлап чоруур мен, бо удаада база «Барып-барып бадып-ла келген бажы бедик Бай-ла-Тайгам» деп улустуң ырызын иштимде ырлап каап, машина иштинде кады чоруур коллегаларым: кол редактор Инна Дамба-Хуурак, журналист Светлана Балчыр база спорт болгаш медээлер килдизиниң редактору Суваң Шаңгыр-оол, чолаачывыс Артем, олар-даа душ болуп дыңнап кааптарыйна деп бодап, эпчоксунуп чорааш-ла, бодум билбейн химиренип ырлап-ла чор мен.
    Орук ара аравыста чугаалажып чорааш, чедип келгенивисти билбейн барып-тыр мен. Бай-Тайга кожууннуң кызыгаарының арт кырында «Бай-Тайга» деп улуг үжүктер-биле кылган бижикти көөрге, чер биле дээрниң аразында агаарда астына берген ышкаш, чоргаар көстүр. Арт кырында оваага, бурганга чүдүп, тейлеп, дыштанып, чурукка тырттыржып ап турувуста кожуундан төлээлер: «Бай-Тайга» солунунуң редактору Шеңне Куужаан, кожууннуң хоочуннары, «Шынның» доктаамал бижикчилери Тараа Салчаковна Оссур, Бараат Иргитович Делег-оол база бүгү республикада билдингир «Авырал» немелде өөредилге чериниң башкызы Көк-оол Байыр-оолович Салчак бисти уткуп чедип келдилер. Ак кадактары, аякта сүттүг шайы-биле уткуп хүндүлээрге дыка-ла өөрүнчүг болду. Хемчик хемни кешкеш, бай-тайгажыларның чаңчылын езугаар тейлеп, хемниң суун амзап, чунуп алдывыс. Ол аразында Бараат Делег-оол Хемчик дугайында тоолчургу чугааны төөгүлей кааптарга, улуг сонуургал-биле дыңнадывыс.
   Тээли суурже халдып кирип ора, арыг-силиин магададым: бажыңнар, албан черлериниң оран-савалары, херимнери маңган ак, кижи сеткили чайгаар чырый бээр. Төп кудумчуда инек, сарлык, аът дээш, Тываның чеди чүзүн малының дүрзүзүн хевээр тургузуп каан тураскаалдарның чаражын кайгап ханмадым, тоол ораны-ла.
   Кожууннуң чагырга черинге чеде бээривиске, кожуун чагыргазының даргазы Чап Шыырапович Донгак, социал политика талазы-биле оралакчызы Жанна Оолаковна Аракчаа, Бай-Тайга кожуунда Тыва Республиканың Чазааның Даргазының төлээзи Аян Борисович Соян дээш, өске-даа даргалар уткуп, хүлээп алды. Хурал залында суму чагырыкчыларындан аңгыда, кожууннуң бүгү албан черлериниң удуртукчулары чыглып келген. Кол редактор Инна Дамба-Хуурак «Шынның» ажыл-чорудулгазын чыылганнарга таныштырып, салдынган сорулгаларны, солуннуң төлевилелдерин тайылбырлады. Светлана Балчыр чаңгыс чер-чурттугларынга солуннуң кол-кол угланыышкыннарының дугайында таныштырып, ийи таланың харылзаазын улам быжыктырарын сүмелээн.
    Кожууннуң албан организацияларының удуртукчулары хуралга боттарының ажыл-агыйының дугайында кысказы-биле илеткелдерни кылганы аажок таарымчалыг, ынчалдыр дыка хөй үени камнап алдывыс. Мен социал политика талазы-биле харыылаар болганымда кожууннуң бо адырда ажыл-чорудулгазын номчукчуларга кысказы-биле таныштырып көрейн.
   Жанна Оолаковна Аракчааның чугаалап турары-биле алырга, Бай-Тайга кожуунга чыл ниитизи-биле эки эрткен. Одалга талазы-биле бергедээшкиннерлиг байдал барык тургустунмаан, ийи-чаңгыс таварылгаларны ол дораан шиитпирлеп турган. Электри берип турар организациялар-биле билишпээн чорук турган-даа болза, кожууннуң баштаар чери оларны үезинде шиитпирлеп келген. Акша-шалың, пенсия, уруглар акшазы үе-шаанда үнүп турар, социал байдалы берге өг-бүлелерге, инвалидтерге, хоочуннарга субсидия акшаларны берип турар. Бай-Тайга кожууннуң Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төвүнүң «Күш-ажыл рыногунда дүшкүүрлүг байдалды чавырылдырары» республиканың тускай сорулгалыг программазының талазы-биле киржип турар улустуң саны 150 ажа берген. Янзы-бүрү программаларга киржип, хуу сайгарлыкчылар боттарының ажыл-херээн чедимчелиг чорудуп эгелээн. Кожуунда 3171 өг-бүле бар, оларның 400 ажыы — социал байдалы берге өг-бүлелер. Бай-Тайга кожууннуң республиканың бүгү талазы-биле программаларында идепкейлиг киржип турары өөрүнчүг. «Суурнуң социал хөгжүлдези» республика программазы-биле 13 бажыңны туткан. Аныяктар талазы-биле программада республиканың чүгле 8 кожууну киржип турар, оларның аразында Бай-Тайга кожуун көскү черни ээлеп турарын демдеглевес аргажок.
   Бүгү республикада уруглар азырап алган 60 хире өг-бүлелер бар. А Бай-Тайгада ажы-төл азырап алган 9 өг-бүле бар, ол дээрге өске кожууннар-биле деңнээрге, эң-не хөй. Бо 9 өг-бүледе 72 уруг бар, олар аас-кежиктиг, бүдүн-бүрүн, чедимчелиг өг-бүлелерде чурттап турар. 9 дугаар өг-бүле апрель айның эгезинде Бай-Тал суурга немешкен. Кожуун чагыргазы, ажаалда-тежээлде органнары, ТР-ниң Уруглар эргелериниң талазы-биле төлээниң Бай-Тайга кожуунда төлээзи Марина Салчак, ие-чашка дуза чедирер социал төп дээш, шупту органнар кады ажылдап, өг-бүлелерни хайгаарап турар. Оларның шуптузу чедимчелиг, шыырак өг-бүлелер болуп турар.
   Республика чергелиг чыыштарга, спартакиадаларга Бай-Тайга кожуун доктаамал киржип, шаңналдыг черлерни ээлеп турар.
   Бай-тайгажылар, черле ынчаш, канчаар-даа аажок идепкейлиг, күш-ажылчы чон дээрзин эскердим. Кожууннуң социал байдалы, ниитизи-биле, турум, ол дугайында чүгле даргаларның сөзүнден эвес, а албан черлерин кезип тургаш, караавыс-биле көрдүвүс.
   Эң-не солун чүүл—чагырга черинге ужуражылга соонда кожуунда «Авырал» уругларның немелде өөредилге төвүнге аалдап четтивис. Жанна Оолаковна бисти үдеп чорду. Орук ара: «Инээм төрүпкеш, соңгузу дүшпейн турар» — дээнин аажок чаптап сонуургадым. «Авыралдың» башкызы Көк-оол Байыр-оолович чагыргадан шагда-ла бисти мурнай чеде берген, манап тур. Школада тус черниң телевидениези база бар, ону НТВ телеканалында көргүзүп турар болгаш, чүгле Бай-Тайганың чурттакчылары көөр аргалыг. Студияда дорт харылзаа, янзы-бүрү дамчыдылгалар болуп турар. Телевидениени тус черге көргүзери-биле чөпшээрелди кайы хире күш үндүрүп тургаш, баштайгы директору, Тываның Улустуң башкызы В. Иргит чедип алганын Көк-оол Байыр-оолович чугаалады. Режиссерлары Аян Кара-Донгак, Нонна Николаевна Очур — боттарының ажылын эки билир аныяк специалистер. «Авырал» школазының Россия, республика чергелиг янзы-бүрү мөөрейлерге киришкеш, чаалап алган шаңнал-макталының хөйүн магададым, ийи узун ханада долдур аскан: «Ам-даа бар» деп чугаалап турдулар.

«Авырал» немелде өөредилге төвүнде 15 башкы 5 аңгы угланыышкынныг ажылдап турар. Ол дээрге, культурология, уран чүүл, эстетиктиг, эртем-гуманитарлыг, турисчи чурт-шинчилел болгаш спортчу, техниктиг угланыышкыннар-дыр. Төптүң ниити угланыышкыны — уран чүүл болгаш чогаадылга таварыштыр эстетиктиг кижизидилге. Бөлүктер шупту боттарының угланыышкыннарының аайы-биле өөренип турар. Бөлүктерниң кичээлдеп турар хевирлери: идик-хеп каастап даараары, уран холдар делегейи, шуру-чинчиниң кайгамчыктыг кылыглары, ойнаар-кыстар театры, танцы-сам, сыгыт-хөөмей, анимация, туризм, журналистика, авиамоделирование дээш, оон-даа өске.

Дараазында төптүң чаалап алганы улуг шаңнал-макталын сонуургадыйн. Кызыл хоорайга 2012 чылдың сентябрь айда болуп эрткен «Дерсунуң дириг кокпазы» деп делегей чергелиг кинофестиваль болуп эрткенин билир бис. Бо онзагай хемчегни РСФСР-ниң болгаш Тыва АССР-ниң улустуң артизи М.М. Мунзуктуң 100 харлаан юбилейинге тураскаадып эрттирген. Аңаа аныяк «авыралчыларның» «Ноян биле Өскүс-оол» деп кинозу, «Алараш» (Ералаш), «Коргунчуг ном», «Дүш» деп кыска кинолары бирги черни чаалап алган. 2012 чылдың ноябрьда республика чергелиг «17 фестиваль—17-ги регионда» деп төлевилелге үндезилеп, ТР-ниң Культура яамызы «Он чедиги кайгамчык болуушкун» деп кыйгырыг-биле бирги кинофестивальды организастап эрттирген. Аңаа республиканың бүгү кожууннары киришкен. «Эң эки анимациялыг кино» деп шаңналга аныяк «авыралчылар» төлептиг болган, оларның удуртукчу башкызы Аңнаар-оол Аракчааевич Күжүгеттиң үлүг-хуузу улуг.
    2007 чылда Иркутск хоорайга делегей чергелиг кинофестивальга, Японияның, Мурнуу Көрейниң, Моолдуң база Россияның аниматорлар аразынга «Авырал» төвүнүң башкызы Э.М. Байс өөреникчилери-биле «Бодарал» деп кинозу дээш Гран-при — дээди шаңналды чаалап экелген. 2009 чылда Оренбург хоорайга Евразияның делегей чергелиг кинофестивалынга «Бора-Шиижек» деп кинозу-биле «авыралчылар» (башкызы А.А. Көк) бирги чергениң дипломантылары база Москвага ЮНЭСКО-нуң организастааны делегей чергелиг кинофестивальга «Чараш чүректиң тоолдары» деп чогаадыкчы мөөрейге «Тайбыңның чечектери» деп кинозу (башкызы А.А. Күжүгет) дээш ийиги чергениң дипломантылары болган.
     Бо дээрге төптүң шаңналдарының чүгле каш кезии-дир. Мындыг онзагай, идепкейлиг төп Бай-Тайга кожуунда ажылдап турар. Ында кайгамчык салым-чаяанныг уруглар өөренип турар дээрзин билген боор силер. Олар мөөрейлерге чүгле Тываның эвес, а Россияның база адын камгалап киржип, дээди шаңналдарны чаалап ап турары канчаар-даа аажок чоргааранчыг. «Авырал» — республиканың бүгү кожууннарынга үлегерлиг немелде өөредилге төвү деп бодаар мен. Бис студияның аалчылары болуп, «Дорт харылзаа» дамчыдылгага киржир аас-кежиктиг болганывыс кажан-даа уттундурбас. Көк-оол Байыр-оолович теле-көрүкчүлерге «шынчыларны» таныштырып, айтырыглар салырга, тус-тузунда харыылап олурдувус. Ажыл-агыйывыс аайы-биле боттарывыс чондан интервью ап, айтырыглар салыр болгай бис, а бо удаада сыр дедир болурга, девиденчиг, солун-даа болду. Кайгамчык талантылыг уруглар өөренип турар төптен сеткил ханган үнүп келдим. Башкыларының кижизиин, биче сеткилдиин көргеш, өөреникчилерин көрбээн-даа болзумза, оларны сагыжымга чуруй кааптым. «Авырал» төвүнге моон-даа соңгаар чогаадыкчы чедиишкиннерни, сайзыралды сеткилимниң ханызындан күзедим.

Алдынай Бады-Хоо.
Артем Саттың тырттырган чуруу.

"Шын" солун